Sprawa braci Lutosławskich

Od redakcji:

W dniu 26 sierpnia br. w siedzibie Muzeum Przyrody w Drozdowie miała miejsce konferencja naukowa – „III Spotkanie pokoleń w Kręgu Kultury Ziemiańskiej”. W jej trakcie przedstawiono wiele ciekawych referatów przedstawiających zawikłane na przestrzeni dziejów losy ziemiańskich elit Ziemi Łomżyńskiej.
W poniższym artykule autorstwa Tomasza Szymańskiego – historyka, regionalisty i adiunkta Muzeum Przyrody w Drozdowie, zawarte zostało streszczenie prelekcji poświęconej dwóm Wielkim Polakom – przedstawicielom wielce zasłużonego dla Ziemi Łomżyńskiej rodu Lutosławskich. Warto wspomnieć, że w najbliższych dniach tj. 5 września br mija smutna 98. rocznica ich tragicznej śmierci.
Wersja rozszerzona artykułu ukaże się w publikacji książkowej zawierającej wszystkie wygłoszone na konferencji referaty. Publikacja będzie wydana w roku 2017.

Sprawa braci Lutosławskich

W dniu 5 września 1918 roku w podmoskiewskim lesie znanym jako Park Pietrowski, bolszewicy dokonali morderstwa kilkudziesięciu osób oskarżonych o działalność kontrrewolucyjną. Egzekucję wykonała instytucja o złowrogiej nazwie CzeKa, czyli Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem kierowana przez bolszewika polskiego pochodzenia Feliksa Dzierżyńskiego. Wśród zabitych byli bracia Marian i Józef Lutosławscy – ziemianie z podłomżyńskiego Drozdowa, działacze polityczni i społeczni. Dlaczego zginęli? Kim byli, że uznano ich za wrogów rewolucji zasługujących na śmierć?

W służbie niepodległości

Bracia Lutosławscy: Marian (inżynier, projektant, organizator oświaty, zaangażowany politycznie – członek Ligi Narodowej oraz Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego) oraz Józef (publicysta narodowo-demokratyczny, społecznik), wraz ze swoimi rodzinami powielili los kilkuset tysięcy Polaków z terenów Królestwa Kongresowego i w roku 1915 znaleźli się na ziemiach rosyjskich jako uchodźcy wojenni. Kontynuowali w Rosji (przede wszystkim w Moskwie) pracę społeczną rozpoczętą zaraz po wybuchu I wojny światowej. Zapisali się jako działacze Polskiego Komitetu Pomocy Sanitarnej oraz Centralnego Komitetu Obywatelskiego Królestwa Polskiego – organizacji świadczących pomoc polskim uchodźcom i organizujących im życie na obczyźnie. Byli także działaczami politycznymi. W polityce emigracyjnej w latach 1915-1916 największy udział miał Marian Lutosławski, który został członkiem Komitetu Narodowego Polskiego (tzw. pierwszego Komitetu Narodowego Polskiego, w Rosji; kierował nim hrabia Zygmunt Wielopolski zaś wiceprezesem był Roman Dmowski).

W latach 1917-1918 do działań o charakterze politycznym, włączyli się jego bracia: wspomniany Józef oraz Kazimierz (kapłan katolicki, teolog, filozof, jeden z głównych twórców polskiego harcerstwa). O ile przed rewolucją lutową wszelka praca polityczna rozbijała się o upór i nieufność władz carskich, to po nastaniu władzy Rządu Tymczasowego polskim organizacjom dano większą swobodę. Emigracja polska w Rosji się zjednoczyła, tworząc w sierpniu 1917 roku Radę Polską Zjednoczenia Międzypartyjnego na której czele stanął Stanisław Wojciechowski, późniejszy prezydent Rzeczypospolitej. W jej skład weszli trzej bracia Lutosławscy. Spośród wszystkich działań w jakie się angażowali – a, zaznaczmy, było ich wiele, o dużym znaczeniu – warto wspomnieć o kontaktach z dyplomatami państw należących do koalicji antyniemieckiej. Dzięki spotkaniom Lutosławskich ze specjalnym wysłannikiem rządu francuskiego hrabią de Chevilly’m oraz konsulem francuskim ds. polskich gen. Veltenem, doszło do porozumienia w sprawie uzyskania środków finansowych na warunkach pożyczki przeznaczonej dla polskich organizacji politycznych i wojska. Owocne były też kontakty z dyplomatami angielskimi oraz amerykańskimi. Dzięki nim przedstawicieli Rady Polskiej Zjednoczenia Międzypartyjnego dopuszczono do stałych narad konsulów państw Ententy, co należy uznać za niezwykle ważne osiągnięcie dyplomatyczne.
Bracia Marian, Józef i Kazimierz Lutosławscy mieli także wkład w organizację polskiej armii. Po rewolucji październikowej, która praktycznie uniemożliwiła formowanie polskich oddziałów zaangażowali się w przerzut żołnierzy na zachód. Ksiądz Kazimierz Lutosławski był jednych z założycieli Rewolucyjnego Związku Jeńców Polskich – swoistego kamuflażu (zważywszy na nazwę) służącego ochronie polskich żołnierzy. Józef z kolei współtworzył tzw. Ligi Pogotowia Wojennego, grupujące zakonspirowanych ochotników, gotowych do zbiórki i sformowania oddziału.

Tajny traktat
Jednak najważniejszym osiągnięciem braci Lutosławskich było pozyskanie i rozkolportowanie informacji o podpisaniu w dniu 22 grudnia 1917 roku między Niemcami a Rosją bolszewicką tajnego traktatu wymierzonego w plany polskiej niepodległości. Układ ten przewidywał uzależnienie polityki polskiej od Niemiec („Politykę polską prowadzi rząd niemiecki” – głosił pierwszy punkt traktatu) oraz tworzył wspólny sojusz zbrojny bolszewików i Niemiec w walce z wojskami polskimi. Bolszewicy zobowiązywali się także do tego, by nie dopuścić do powstania polskiej ochotniczej armii w Rosji. Przewidywano także współpracę dyplomatyczną: zobowiązywano się na forum międzynarodowym, w szczególności na przyszłym kongresie pokojowym, protestować przeciw wszelkim inicjatywom i projektom przewidującym tworzenie polskiego wojska oraz politycznych przedstawicielstw realizujących polskie interesy. Czytając te postanowienia, nie sposób pozbyć się skojarzeń z późniejszym o ponad 20 lat tajnym Paktem Ribbentrop-Mołotow.
Oprócz tego dokumentu Marian Lutosławski wszedł także w posiadanie tekstu utajnionych protokołów traktatu brzeskiego (3 marca 1918 roku), w których potwierdzono postanowienia poczynione w grudniu roku 1917 o niedopuszczeniu do powstania polskich formacji zbrojnych w Rosji.
Marian Lutosławski pozyskał te informacje za wysoką kwotę pieniędzy od postawionego wysoko członka władz bolszewickich. Nie wiemy kim był. Znamy jedynie jego inicjały – N. F. Lutosławski przedstawił dokumenty komitetowi wykonawczemu Rady Polskiej Zjednoczenia Międzypartyjnego, następnie przetłumaczono je na język francuski i rozdano przedstawicielstwom dyplomatycznym w Rosji. Jeden egzemplarz trafił do członka Rady Regencyjnej kardynała Aleksandra Kakowskiego.
Na tym przykładzie widzimy skalę aktywności braci Lutosławskich. Uzyskanie tajnej informacji o najwyższym znaczeniu dyplomatycznym możemy według wszelkich prawideł określić jako działanie wywiadowcze sensu stricto.

Uwięzienie i śmierć
Powzięte 22 grudnia 1917 roku postanowienia skutkowały zaostrzeniem stosunku władz bolszewickich wobec Polaków. Wypowiedziano wojnę polskim organizacjom działającym w Rosji, zaś wódz Armii Czerwonej Nikołaj Krylenko wydał rozkaz całkowitego rozbrojenia polskich oddziałów. Wiosną roku 1918 rozpoczęto akcję propagandową skierowaną przeciw Radzie Polskiej Zjednoczenia Międzypartyjnego. Nastąpiły również pierwsze aresztowania. 22 kwietnia z rozkazu Feliksa Dzierżyńskiego aresztowano Mariana Lutosławskiego, zaś 26 kwietnia jego brata – Józefa. Podczas rewizji w mieszkaniu Mariana Lutosławskiego znaleziono odpis tajnego traktatu bolszewicko-niemieckiego, w mieszkaniu Józefa z kolei księgi rachunkowe związane z funduszami zagranicznymi na tworzenie oddziałów wojskowych i działalność organizacji politycznych. Lutosławskich oskarżono o prowadzenie działalności kontrrewolucyjnej oraz fałszowanie dokumentów dyplomatycznych.
Przetrzymywano ich najpierw w więzieniu na Butyrkach, gdzie mogli udawać się do sądu, by przygotowywać się do procesu. W rzeczywistości przekupywali strażników i odwiedzali rodziny. Tak zrodził się plan ich uwolnienia, jaki obmyślili ksiądz Kazimierz Lutosławski oraz emigracyjny działacz współpracujący z Lutosławskimi – Zdzisław Oplustill. Podczas jednej z takich opłaconych łapówką wycieczek chciano uwolnić braci, a następnie uciec z Rosji. Wszystko było przygotowane, lecz po konsultacji księdza Kazimierza z Marianem i Józefem oraz wynajętymi do ich obrony renomowanymi adwokatami moskiewskimi: Ruthnerem i Kobiakowem, z takiego rozwiązania się wycofano. Nie skorzystano także z innej możliwości jaka istniała: posiadano kontakt z osobą pracującą przy prokuratorze generalnym, który mógł zniszczyć całą dokumentację śledztwa. Jednak wtedy nie wyobrażano sobie terroru jaki miał nadejść. Sądzono, że bolszewicy nie odważą się na bezprawie względem osób mających poparcie dyplomatów francuskich, amerykańskich i brytyjskich.
Sprawę Lutosławskich połączono z rzekomym spiskiem angielskiego konsula gen. Lockharta, którego celem miało być obalenie władzy komunistycznej. Lockhart wraz z dyplomatami francuskimi miał zorganizować zbrojny zamach na Lenina, a jako oręż dyplomatyczny w całej rozgrywce miał posłużyć dokument znaleziony w domu Lutosławskich.
W trakcie gdy bracia byli więzieni na Butyrkach doszło do walk bolszewików z tzw. „eserowcami” (Partia Socjalistów-Rewolucjonistów) oraz dokonano zamachu na Lenina. Na skutek tych zajść wstrzymano widzenia i zaostrzono warunki więzienne. Braci przeniesiono na Tagankę, Łubiankę, a następnie na Kreml. Żaden proces się nie odbył, zapadł tylko wyrok: kara śmierci. Z bolszewickiego piekła zdoła uratować się trzeci z braci – ksiądz Kazimierz, który trzykrotnie uniknął aresztowania.

Dziedzictwo i pamięć

Zamordowanie Mariana i Józefa Lutosławskich odbiło się szerokim echem w kraju. Ich śmierć uznawano za ostrzeżenie, ukazujące prawdziwy charakter bolszewickiego reżimu. Ci dwaj polscy działacze wykonali niezwykle ważną pracę dla sprawy niepodległości ojczyzny. W grudniu 1917 roku zawiązano niezwykle groźnie porozumienie, które miało nie dopuścić do odrodzenia Polski. Zawiązano je wtedy, gdy nasza niepodległość nie była sprawą oczywistą, czy nawet realną. Szczęśliwie od samego początku, i tu działania Lutosławskich nabierają pełnego znaczenia, dysponowano wiedzą o tym zamiarach.
Józef Lutosławski w więzieniu na Butyrkach napisał książkę „Chleb i Ojczyzna”, która miała się stać jego ideowym testamentem. Opisał w niej stan w jakim znajdywała się zrewoltowana Rosja oraz rozprawił się z błędnymi i ogromnie jego zdaniem szkodliwymi założeniami komunizmu. Po raz pierwszy wydano ją w roku 1919.
Gazeta „Myśl Niepodległa” we wrześniu 1918 roku pisała, że za swoje poświęcenie bracia Lutosławscy powinni być uczczeni pomnikiem w Warszawie. Choć pomnik taki nie powstał, w II RP, przede wszystkim w kręgach Narodowej Demokracji, ich historię doskonale znano i pamiętano o ich zasługach. Istniał Komitet im. braci Mariana i Józefa Lutosławskich, prowadzący działalność wydawniczą i edukacyjną, który założył filozof prof. Wincenty Lutosławski (ich brat). W polskiej historiografii współczesnej wzmianki o pozyskaniu przez braci Lutosławskich informacji o tajnym traktacie z grudnia 1917 roku są wręcz śladowe.
W naszym regionie, na Ziemi Łomżyńskiej, przejawem pamięci o Marianie i Józefie Lutosławskich jest znajdująca się w drozdowskim kościele pw. św. Jakuba Apostoła tablica upamiętniająca tych, którzy za polską niepodległość oddali życie. Widnieje na niej piękny napis: „Polegli w obronie ideałów narodowych”.

Tomasz Szymański

Informacja o autorze:
Tomasz Szymański – adiunkt w Muzeum Przyrody w Drozdowie, socjolog, absolwent Uniwersytetu w Białymstoku, autor artykułów z dziedziny myśli politycznej i społecznej oraz historii.

Więcej o konferencji naukowej – „III Spotkanie pokoleń w Kręgu Kultury Ziemiańskiej”:
https://historialomzy.pl/historia-szlacheckiego-gniazda-rodu-skarzynskich-majatku-ziemskiego-skarzyn-abramy/

Więcej o Józefie Lutosławskim:
https://historialomzy.pl/filozoficzne-spojrzenie-na-komunizm-chleb-i-ojczyzna-jozefa-lutoslawskiego/

Partner serwisu historycznego Ziemi Łomżyńskiej historialomzy.pl:
Zabytki Ziemi Łomżyńskiej
 https://www.facebook.com/groups/1643764569210873/

red.