24. DYWIZJA PIECHOTY

24. DYWIZJA PIECHOTY
Ostatnia „wielka jednostka” Wojska Polskiego na Ziemi Łomżyńskiej

Jednym z mniej znanych epizodów w powojennych dziejach Wojska Polskiego jest krótki okres istnienia 24. Dywizji Piechoty będącej jedną z dywizji piechoty istniejących w latach 1951-1952. Dywizja sformowana oraz rozmieszczona została w Zambrowie, Ostrowi Mazowieckiej-Komorowie oraz Łomży czyli w garnizonach w których istniała infrastruktura koszarowa pochodząca z końca XIX wieku, w okresie międzywojennym wykorzystywana przez oddziały Wojska Polskiego. W latach 1921-1939 podstawowym związkiem taktycznym zwanym ówcześnie wielką jednostką była dywizja piechoty [1]. W pokojowej strukturze Wojska Polskiego istniało trzydzieści dywizji piechoty po trzy w każdym z dziesięciu dowództw okręgów korpusów. Jedną z tychże dywizji była 18. Dywizja Piechoty ze sztabem w Łomży podlegająca Dowództwu Okręgu Korpusu Nr I w Warszawie. W skład dywizji wchodziły oddziały stacjonujące w garnizonach Łomża, Zambrów, Ostrów Mazowiecka-Komorowo i Białystok. Dywizja zmobilizowana w ostatnich dniach sierpnia 1939 r. brała udział w walkach na linii Narwi oraz w bojach o Zambrów, Łętownicę i Andrzejewo gdzie uległa niemalże całkowitej destrukcji. W ramach Armii Krajowej latem 1944 r. przystąpiono do odtwarzania wielkich jednostek przedwojennego Wojska Polskiego w tym 18. Dywizji Piechoty formowanej na terenie Łomżyńskiego i Mazowieckiego Inspektoratu AK. W formacjach polskich tworzonych u boku aliantów zachodnich oraz na terenie ZSRR a następnie na wyzwolonych spod okupacji niemieckiej obszarach Rzeczypospolitej Polskiej nie utworzono dywizji piechoty z numerem 18. Po zakończeniu działań wojennych, częściowej demobilizacji i ustaleniu tymczasowych pokojowych struktur Wojska Polskiego zwanego propagandowo „Ludowym Wojskiem Polskim” rozkazem NDWP z dnia 1 września 1945 r. przystąpiono do formowania 18. Dywizji Piechoty z dowództwem w Skierniewicach (Okręg Wojskowy Nr VI) a następnie w Białymstoku (Okręg Wojskowy Nr I). Jednostki dywizji rozmieszczono w północno-wschodniej części ówczesnego województwa białostockiego w garnizonach Białystok, Augustów, Suwałki, Ełk, Szlaga (obecnie Bemowo Piskie) [2]. W drugiej połowie lat czterdziestych niektóre jednostki zmieniały miejsca stacjonowania w tym dowództwo dywizji które przeniesiono do Ełku [3]. Ostatecznie w 1949 r. dywizję skoncentrowano w garnizonach Ełk, Giżycko, Suwałki, Białystok. Dywizja rozformowana została w 1956 r. wraz z kolejną falą redukcji Wojska Polskiego.

Geneza powstania i struktura organizacyjna 24. Dywizji Piechoty
Pod koniec lat czterdziestych po wycofaniu jednostek regularnych Wojska Polskiego z działań przeciwko pozostałym jeszcze grupom zbrojnego podziemia niepodległościowego do zwalczania których skierowano oddziały Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego na obszarze powiatu łomżyńskiego, grajewskiego, ostrowskiego i wysokomazowieckiego nie stacjonowały żadne większe jednostki wojskowe za wyjątkiem pododdziałów wartowniczych ochraniających mienie wojskowe oraz terenowych organów administracji wojskowej. W dalszym ciągu działania operacyjne prowadziły oddziały KBW dyslokowane czasowo na teren wspomnianych powiatów które współdziałały z miejscowymi organami Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. W tymże czasie Wojsko Polskie liczyło niecałe 130000 żołnierzy tworzących Wojska Lądowe, Wojska Lotnicze i Marynarkę Wojenną które podlegały Ministerstwu Obrony Narodowej. Dodatkowo w skład sił zbrojnych wchodziły wojska Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego to jest Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Wojska Ochrony Pogranicza do końca 1948 r. podlegające Ministerstwu Obrony Narodowej.

Z końcem lat czterdziestych opracowano plan rozbudowy sił zbrojnych. Plan ów zakładał sformowanie związków taktyczno-operacyjnych (korpusów) oraz przeformowanie niektórych dywizji piechoty w dywizje pancerne oraz zmotoryzowane które wkrótce przekształcono w dywizje zmechanizowane. Jednostki te formowano na podstawie „Planu 6 letniego na lata 1950-1955” a następnie przyjętego w lutym 1951 r. skorygowanego „Planu zamierzeń organizacyjnych na lata 1951-1952” który zakładał zwiększenie liczby związków taktycznych piechoty co związane było ze wzrostem napięcia spowodowanym wojną koreańską. W związku z powyższym, rozkazem organizacyjnym Ministra ON Nr 0043/Org. z dnia 17 maja 1951 r. dowódca Okręgu Wojskowego Nr I przystąpił do formowania 24. Dywizji Piechoty z dowództwem (JW 3148) w Zambrowie. Dywizja weszła w skład nowo powołanego 9. Korpusu Piechoty typu B z dowództwem (JW 5046) w Lublinie. Oprócz niej w składzie korpusu znajdowała się 3. Dywizja Piechoty z dowództwem w Lublinie, 25 Dywizja Piechoty z dowództwem w Siedlcach, 118. Pułk Artylerii Ciężkiej i 53. Batalion Łączności z Lublina oraz 68. Batalion Saperów z Krasnegostawu. Nowo formowana dywizja otrzymała etat typu B „mała konna” różniący się stanami liczebnymi i etatowym uzbrojeniem od dywizji piechoty typu A i B „duża konna”.
Początkowo wszystkie jednostki dywizji formowane były w Zambrowie i Komorowie koło Ostrowi Mazowieckiej, w dniu 25 października 1951 r. 138. Pułk Artylerii Lekkiej przeniesiono z Zambrowa do Łomży natomiast pozostałe oddziały pozostały w dotychczasowych garnizonach. Zakwaterowanie pułku artylerii w Łomży najprawdopodobniej wynikało z z ukończenia prac związanych z częściową odbudową i porządkowaniem łomżyńskich koszar zniszczonych w trakcie działań wojennych [4]. Dowództwo dywizji stacjonujące w Zambrowie zajmowało budynek K 1 przy Alei Wojska Polskiego 44 [5] a pozostałe jednostki inne budynki przy tejże ulicy. Dowódcą dywizji mianowany został ppłk a następnie płk Andrzej Freń pozostający na tym stanowisku do listopada 1952 r. kiedy to objął dowództwo 18. Dywizji Piechoty w Ełku.

Skład 24. Dywizji Piechoty w 1952 r.

Struktura organizacyjna dowództwa dywizji piechoty typu B
– dowódca dywizji wraz z zastępcami
– sztab
– kwatermistrzostwo
– wydział polityczny
– wydział informacji
– dowódca artylerii
– szef służby uzbrojenia
– szef służby inżynieryjnej-saperskiej
– szef służby chemicznej
– szef służby zdrowia
– prokuratura wojskowa
Łącznie: 63 żołnierzy, 5 pracowników cywilnych

Struktura organizacyjna pułku piechoty
– dowództwo
– 1 batalion piechoty
– 2 batalion piechoty
– bateria moździerzy
– bateria armat
– bateria artylerii przeciwpancernej
– bateria artylerii pancernej
– kompania przeciwlotnicza
– kompania łączności
– kompania saperów
– kompania sanitarna
– pluton zwiadu
– pluton ochrony
Łącznie: 1234 żołnierzy, 5 pracowników cywilnych

Struktura organizacyjna pułku artylerii lekkiej
– dowództwo
– 1 dywizjon artylerii haubic
– 2 dywizjon artylerii armat
– pluton topograficzno-zwiadowczy
– pluton łączności
Łącznie: 561 żołnierzy, 30 pracowników cywilnych

Struktura organizacyjna dywizjonu artylerii przeciwpancernej
– dowództwo
– 1 bateria artylerii przeciwpancernej
– 2 bateria artylerii przeciwpancernej
– 3 bateria artylerii przeciwpancernej
– pluton amunicyjny
Łącznie: 205 żołnierzy, 5 pracowników cywilnych

Struktura organizacyjna dywizjonu artylerii przeciwlotniczej
– dowództwo
– 1 bateria artylerii przeciwlotniczej
– 2 bateria artylerii przeciwlotniczej
– pluton dowodzenia
Łącznie: 225 żołnierzy, 9 pracowników cywilnych

Struktura organizacyjna batalion łączności
– dowództwo
– kompania dowodzenia
– kompania telefoniczno-kablowa
– kompania szkolna
Łącznie: 154 żołnierzy, 13 pracowników cywilnych

Struktura organizacyjna batalionu saperów
– dowództwo
– 1 kompania saperów
– 2 kompania saperów
– kompania szkolna
– pluton sprzętu przeprawowego
Łącznie: 206 żołnierzy, 5 pracowników cywilnych

Struktura organizacyjna kompanii obrony przeciwchemicznej
– pluton odkażania terenu
– pluton odkażania umundurowania
– pluton szkolny
– drużyna rozpoznawcza
– drużyna gospodarcza
Łącznie: 38 żołnierzy

Struktura organizacyjna plutonu zwiadu
– 1 drużyna piechoty
– 2 drużyna piechoty
– 3 drużyna samochodów pancernych
– 4 drużyna motocyklistów
Łącznie: 36 żołnierzy

Struktura organizacyjna plutonu samochodowego
– drużyna samochodów ciężarowych
– drużyna samochodów osobowych
– drużyna naprawcza
Łącznie: 26 żołnierzy
Pierwotny etat dywizji piechoty typu B „mała konna” w czasie pokoju
– 5410 ludzi w tym:
637 oficerów
1222 podoficerów
3357 szeregowców
194 pracowników cywilnych
– 610 koni w tym:
47 wierzchowych
341 taborowych
222 artyleryjskie
– 194 pojazdy mechaniczne w tym:
16 samochodów osobowych i terenowych
70 samochodów ciężarowych
54 ciągniki do dział (w tej roli samochody ciężarowe)
18 samochodów specjalnych (w tej liczbie także pojazdy łączności z radiostacjami)
72 motocykle
– 15 wozów bojowych w tym:
12 gąsienicowych dział pancernych SU 76M (armata 76,2 mm)
3 samochody pancerne BA 64 (km 7,62 mm)
– 134 jednostki artylerii w tym:
13 haubic 122 mm
39 armat 76,2mm
13 armat ppanc. 45 mm
14 armat plot. 37 mm
13 moździerzy 120 mm
42 moździerze 81 mm
– 189 granatników przeciwpancernych [6]
– 5380 sztuk broni strzeleckiej w tym:
72 wielkokalibrowe karabiny maszynowe 12,7 mm
65 ciężkich karabinów maszynowych
218 ręcznych karabinów maszynowych
162 karabiny wyborowe z lunetami
1909 karabinków
2011 pistoletów maszynowych
949 pistoletów
– 72 radiostacje (przenośne i na samochodach specjalnych)

Według przyjętych założeń i etatów w Garnizonie Zambrów zakwaterowanych miało być 3214 żołnierzy i 114 pracowników cywilnych służących w 24. Dywizji Piechoty, w Garnizonie Komorowo koło Ostrowi Mazowieckiej 1440 żołnierzy i 46 pracowników cywilnych natomiast w Garnizonie Łomża 561 żołnierzy i 30 pracowników cywilnych co stanowiło około 50 % stanu etatowego dywizji mobilizowanej na czas wojny. Dywizja pozostawała w składzie 9. Korpusu Piechoty do końca 1951 r. a następnie wraz z reorganizacją korpusu przeszła w bezpośrednie podporządkowanie dowódcy Okręgu Wojskowego Nr I. W jej miejsce w skład korpusu włączono 18. Dywizję Piechoty z dowództwem w Ełku. Brak wyszkolonej kadry oficerskiej oraz trudności kwaterunkowe spowodowały wprowadzenie nowych etatów w oddziałach mających małe stany osobowe. Rozkazem organizacyjnym Ministra ON z dnia 20 września 1952 r. zmniejszono docelowe stany etatowe dywizji oraz zredukowano niektóre z pododdziałów wchodzących w skład poszczególnych jednostek. Według nowych założeń w Zambrowie służyć miało 2867 żołnierzy i 58 pracowników cywilnych 24. DP, w Komorowie 1266 żołnierzy i 18 pracowników cywilnych natomiast w Łomży nadal 561 żołnierzy i 30 pracowników cywilnych.

Rozkazem Dowódcy Wojsk Lądowych z dnia 12 stycznia 1950 r. wprowadzono szkolenie jednostek na zgrupowaniach poligonowych prowadzone w ramach związków taktycznych lub rodzajów wojsk i służb które trwało przeciętnie około sześć miesięcy w ciągu roku od kwietnia do października. W trakcie pobytu na poligonie przeprowadzano prawie wszystkie programowe strzelania a na zakończenie szkolenia organizowano ćwiczenie taktyczne w ramach związków taktyczno-operacyjnych. Ta metoda szkolenia obowiązywała do 1957 r. kiedy powrócono do szkolenia w macierzystych garnizonach które kończyło się letnim lub zimowym wyjazdem na poligon. Zgodnie z powyższym na terenie Poligonu Artyleryjskiego Nr 19 w Czerwonym Borze rozpoczęto budowę obozu ćwiczebnego 24. Dywizji Piechoty składającego się z drewnianych budynków i baraków dla dowództwa, dowództw jednostek, kasyna, stołówki, magazynów, stajni i innych budynków gospodarczych. Żołnierze poszczególnych pododdziałów kwaterowali w namiotach [7]. W ciągu krótkiego istnienia dywizji z obozu korzystała głównie artyleria 24. DP w tym 138. pal z Łomży oraz pododdziały artylerii pułków piechoty z Zambrowa i Ostrowi Mazowieckiej-Komorowa.

Zmniejszenie stanów etatowych w wybranych dywizjach piechoty nie poprawiło sytuacji kadrowej gdyż siły zbrojne poddawane ogromnej rozbudowie nie mogły w krótkim czasie wyszkolić (pomimo obniżenia kryteriów i skrócenia czasu nauki w szkołach oficerskich) odpowiedniej liczby wykwalifikowanej kadry. Dodatkowo występowały problemy z dostawami sprzętu i uzbrojenia czemu nie mogły zaradzić zakupy w Związku Radzieckim oraz uruchamiana produkcja krajowa. Katastrofalna sytuacja ekonomiczna zrujnowanego wojną kraju, gdzie większość środków przeznaczano na rozbudowę potencjału sił zbrojnych spowodowała podjęcie decyzji o redukcji planu przyspieszonej rozbudowy Wojska Polskiego.
W ramach tejże redukcji postanowiono zaniechać formowania związków taktycznych (dywizji piechoty) o najniższych stanach osobowych i sprzętowych. Sztab Generalny Wojska Polskiego opracował w październiku 1952 r. „Plan redukcji wojska na przełomie 1952/1953 r.” w wyniku czego rozkazem Ministra ON Nr 0079/Org. z dnia 20 listopada do dnia 20 grudnia tegoż roku rozformowano 24, 25. oraz 30. Dywizję Piechoty które pomimo przyjętych etatów (5213 żołnierzy zredukowanych do 3528 żołnierzy) nigdy nie osiągnęły docelowych stanów licząc średnio około 2800 żołnierzy. Podkreślić należy iż oprócz braków osobowych w jednostkach dywizji nie było zakładanych ilości uzbrojenia i wyposażenia w tym pojazdów samochodowych. Rozwiązaniu nie podlegał między innymi 138. Pułk Artylerii Lekkiej ze składu 24. Dywizji Piechoty stacjonujący w Łomży który przeniesiono na nowy etat i podporządkowano czasowo dowództwu 1. Warszawskiej Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki (JW 2678) w Legionowie. Zgodnie z przyjętym etatem w pułku zwiększono stany osobowe do 832 żołnierzy równocześnie zmniejszając liczbę pracowników cywilnych do 21 osób (poprzednio 561 żołnierzy i 30 pracowników cywilnych). Ponadto dotychczas samodzielny pluton topograficzno-zwiadowczy oraz pluton łączności włączono w skład nowo utworzonej baterii dowodzenia. Zasadniczym uzbrojeniem pułku było 13 haubic wz. 38 kalibru 122 mm w które wyposażony był 1 dywizjon artylerii haubic (3 baterie) oraz 15 armat wz. 42 kalibru 76,2 mm będących na wyposaże-niu 2 dywizjonu artylerii armat (3 baterie). Środkiem transportu pułku były samochody ciężarowe (pełniące rolę ciągników do dział) i osobowo-terenowe w ilości około 60 sztuk (w rzeczywistości znacznie mniej).

W tychże latach na stanie pułków artylerii lekkiej znajdowały się przeważnie pojazdy pochodzące z dostaw wojennych głównie typu ZIS 5, ZIS 6 (produkcji radzieckiej) i Studebaker US 6 (produkcji amerykańskiej) które służyły do holowania dział oraz przewozu środków bojowych i zaopatrzenia. Nadmienić należy iż pułk artylerii lekkiej był jedną z niewielu zmotoryzowanych jednostek dywizji typu B „mała konna” w której głównym środkiem transportu pozostawały konie. Samochody posiadał także dywizjon artylerii przeciwpancernej i dywizjon artylerii przeciwlotniczej natomiast pułki piechoty miały etatowo jedynie po 7 samochodów. Docelowo 138. Pułk Artylerii Lekkiej miał wejść w skład 12. Dywizji Piechoty z dowództwem w Szczecinie która wraz z innymi dywizjami piechoty z Okręgu Wojskowego Nr II (dowództwo-Bydgoszcz) i Nr IV (dowództwo-Wrocław) otrzymać miała dodatkowe wzmocnienie w postaci drugich pułków artylerii lekkiej pozostałych po rozformowanych dywizjach piechoty. Zarządzeniem Szefa Sztabu Generalnego WP z dnia 10 marca 1953 r. dowódca Okręgu Wojskowego Nr I przekazał do dnia 1 maja 1953 r. dowódcy Okręgu Wojskowego Nr II 138. Pułk Artylerii Lekkiej z równoczesnym przeniesieniem z Łomży do Szczecina oraz podporządkowaniem dowództwu 12. Dywizji Piechoty. Od tego momentu w skład 12. DP wchodził 2. Pułk Artylerii Lekkiej i 138. Pułk Artylerii Lekkiej. W ramach kolejnej redukcji stanu liczebnego WP i przekształceń organizacyjnych związków taktycznych rozkazem Ministra ON z dnia 29 sierpnia 1955 r. rozformowano 138. Pułk Artylerii Lekkiej a 2. Pułk Artylerii Lekkiej pozostały w składzie 12. Dywizji Piechoty przemianowano na 2. Pułk Artylerii.

W tymże czasie we wszystkich okręgach wojskowych tworzono jednostki których zadaniem było zabezpieczenie działań oraz szkolenie specjalistów na potrzeby całych sił zbrojnych. Taka rola przypadła także garnizonom w których kwaterowały jednostki rozformowanej 24. Dywizji Piechoty za wyjątkiem Zambrowa w którym jeszcze przez kilka lat stacjonowały jednostki liniowe Wojska Polskiego wchodzące w skład 1. Warszawskiej Dywizji Zmechanizowanej im. Tadeusza Kościuszki powstałej z przeformowania 1. Warszawskiej Dywizji Piechoty. Między innymi Rozkazem Ministra ON Nr 060/Org. z dnia 29 stycznia 1953 r. oraz Zarządzeniem Organizacyjnym Nr 020/Org. wydanym przez Dowódcę OW Nr I w Garnizonie Łomża przystąpiono do formowania 33. Szkolnego Batalionu Młodszych Specjalistów Remontu Traktorów (JW 5523) który w okresie organizacji funkcjonował równocześnie ze stacjonującym w łomżyńskich koszarach 138. Pułkiem Artylerii Lekkiej. Początkowo batalion podlegał dowództwu OW Nr I a po reorganizacji okręgów wojskowych z początkiem 1954 r. wszedł w skład Warszawskiego Okręgu Wojskowego [8].
Przypisy
1. Do wielkich jednostek zaliczano także istniejące w latach dwudziestych i trzydziestych dywizje kawalerii a po ich rozformowaniu samodzielne brygady kawalerii.
2. Na mocy zarządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 27 września 1955 r. miejscowość Szlaga przemianowana została na Bemowo Piskie.
3. Poza wymienionymi garnizonami jedna z jednostek 18. DP krótko stacjonowała w Orzyszu.
4. wojennych zniszczeniu uległo kilka głównych budynków w tym między innymi budynek dowództwa oraz dwa budynki mieszkalne dla batalionów piechoty.Z kompleksu koszarowego wybudowanego dla armii rosyjskiej w latach 1889-1891 przy ówczesnej Szosie Śniadowskiej w trakcie działań
5. Według obecnej numeracji.
6. Według etatu pododdziały piechoty powinny posiadać granatniki przeciwpancerne jednakże w ówczesnym czasie na wyposażeniu WP znajdowały się tylko granatniki jednorazowego użytku typu PT 100 niebawem wycofane z uzbrojenia. W praktyce pododdziały piechoty wyposażone były w rusznice przeciwpancerne kalibru 14,5mm produkcji radzieckiej pochodzące z dostaw wojennych.
7. W tym czasie na terenie poligonu w Czerwonym Borze powstał także obóz 1. Dywizji Piechoty która będąc związkiem o większym stopniu ukompletowania oraz gotowości bojowej przyjeżdżała na poligon niemal w całości. W związku z zaniechaniem szkolenia wojsk na półrocznych poligonach letnich obozowiska uległy rozbiórce w 1957 r.
8. Na przełomie 1953/1954 r. rozformowano dotychczasowe cztery okręgi wojskowe (OW Nr I- Warszawa, OW Nr II- Bydgoszcz, OW Nr IV- Wrocław, OW Nr V- Kraków) powołując w ich miejsce Warszawski Okręg Wojskowy, Pomorski Okręg Wojskowy i Śląski Okręg Wojskowy.

Skróty użyte w tekście
b/n- bez numeru
DP- Dywizja Piechoty
JW- Jednostka Wojskowa
KBW- Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego
NDWP- Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego
ON- Obrony Narodowej
pal- pułk artylerii lekkiej
WP- Wojsko Polskie

Wybrana bibliografia
– Frontczak Kazimierz Siły Zbrojne Polski Ludowej. Przejście na stopę pokojową, Warszawa 1974.
– Grot Leszek, Konecki Tadeusz, Nalepa Edward Pokojowe dzieje Wojska Polskiego, Warszawa 1988.
– Kajetanowicz Jerzy Polskie wojska lądowe w latach 1945-1960 skład bojowy, struktury organizacyjne i uzbrojenie, Toruń 2005.
– Pestka Henryk 2. Samodzielny Batalion Inżynieryjny w dokumentach, relacjach, wspomnieniach, Łomża 2014 .
– Piotrowski Paweł Wojsko Polskie w czasie wojny koreańskiej „Nowa Technika Wojskowa” Nr 1/98.
– Piotrowski Paweł Sląski Okręg Wojskowy. Przekształcenia organizacyjne w latach 1945-1956, Warszawa 2003.
– Praca Zbiorowa pod redakcją Mikołaja Plikusa Mała Kronika Wojska Polskiego 1943-1975, Warszawa 1975.
– Praca Zbiorowa pod redakcją Kazimierza Kozłowskiego i Andrzeja Wojtaszaka Żołnierz polski na Pomorzu Zachodnim X-XX wiek.
Materiały z sesji naukowej z 10 listopada 1999 r., Szczecin 2001.
– Praca Zbiorowa Warszawski Okręg Wojskowy, Historia i Współczesność, Warszawa 1997.

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część powyższego tekstu nie może być kopiowana i publikowana bez zgody Autora.
Ponadto Autor artykułu zwraca się z prośbą do Czytelników o nadsyłanie do redakcji serwisu uwag merytorycznych
dotyczących powyższego tekstu a także wspomnień związanych z Wojskiem Polskim przebywającym w Łomży
w pierwszych latach po II wojnie światowej.

Maciej Krzysztof Tchórzewski