Data 2. listopada 1942 roku zapisała się w historii Łomży, jako naznaczona tragedią likwidacji getta założonego przez nazistów w połowie lipca 1941 roku. Zgromadzono w nim ponad 10 tys. Żydów z Łomży i okolicznych miejscowości. Przez cały okres jego istnienia zostało z niego wywiezionych i rozstrzelanych w „dołach śmierci” giełczyńskiego lasu ponad 3000 obywateli polskich narodowości żydowskiej. Pozostali przy życiu zostali wywiezieni przez obóz przejściowy w Zambrowie w transportach, do nazistowskiego obozu zagłady Auschwitz-Birkenau. Wcześniej, bo w trakcie barbarzyńskiego hitlerowskiego bombardowania Łomży we wrześniu 1939 roku, zostały zburzone wszystkie ważniejsze dla dziedzictwa narodu żydowskiego materialne świadectwa ich obecności, w tym Synagoga Wielka, Jesziwa, Talmud Tora czy też Wielki Bejt Ha-Midrasz.
Obchody tej tragicznej rocznicy w dniu 2. listopada br. zgromadziły przed ufundowaną w 1986 r. na murze budynku przy ul. Senatorskiej 6 pamiątkową tablica z brązu poświęconą ofiarom tragedii likwidacji getta, przedstawicieli duchowieństwa katolickiego i rabinatu, parlamentu, samorządu województwa, wojska, władz samorządowych Łomży i powiatu łomżyńskiego, IPN z Białegostoku, Muzeum Północno-Mazowieckiego, stowarzyszeń i młodzieży szkolnej z III. Liceum Ogólnokształcące im. Żołnierzy Obwodu Łomżyńskiego AK w Łomży. W trakcie uroczystości głos zabrali Prezydent Łomży Mariusz Chrzanowski, biskup łomżyński Janusz Stepnowski i Rabin Joshua Ellis z Warszawy, którzy po uroczystym złożeniu wieńców dokonali uroczystego odsłonięcia tablicy, będącej sumariuszem łomżyńskiego Szlaku Dziedzictwa Żydowskiego.
Uroczyste obchody 80. rocznicy likwidacji łomżyńskiego getta zakończyła wspólna ekumeniczna modlitwa za zmarłych biskupa Janusza Stepnowskiego i rabina Joshuy Ellisa oraz złożenie wieńców w lesie giełczyńskim, w miejscu zagłady Żydów łomżyńskich.
Treść odsłoniętej tablicy autorstwa historyka Adama Sokołowskiego:
„ŻYDZI W ŁOMŻY
Początki obecności Żydów w Łomży sięgają końca XV w. Pierwsza wzmianka źródłowa poświadcza, że byli oni w mieście już w 1494 r. W następnym stuleciu rozpoczął się jednak proces ograniczania ich osiedlania się – Łomża jako miasto królewskie uzyskała od Zygmunta Augusta w 1556 r. „privilegium de non tolerandis Judaeis”, ponowiony przez Zygmunta Wazę w 1598 r. Zakaz ten spowodował, że przynajmniej formalnie – w XVII i XVIII w. – Żydzi w Łomży na stałe nie mieszkali, zasiedlając sąsiednią Piątnicę i Rybaki.
Dopiero w I poł. XIX w. – już w Łomży pod zaborami – następuje stopniowe łagodzenie różnych ograniczeń dla Żydów. Prusacy w 1802 r. znoszą przywilej „de non tolerandis Judaeis”, a w 1823 r. Żydzi uzyskują od polskich władz Królestwa Polskiego prawo do zamieszkiwania na wszystkich ulicach miasta. W tym okresie pojawia się w Łomży pierwszy rabin – Zelman Alperowicz, który przewodził gminie do 1840 r.
Ważnym powodem zadomowienia się Żydów w Łomży było włączenie do miasta – w latach 30. XIX w. – licznie zamieszkałej przez nich osady Rybaki. Od okolic dawnego dworu królewskiego przy ulicy Senatorskiej i Dwornej oraz terenów przy ulicy Żydowskiej zaczął się sukcesywny instytucjonalny, przestrzenny, demograficzny, religijny i gospodarczy rozwój żydowskiej gminy łomżyńskiej. Rejon Rybak tradycyjnie pozostał skupiskiem biedniejszej części tej społeczności, natomiast ulica Senatorska, zwana wśród Żydów „Bożniczą”, z czasem stała się miejscem działania najważniejszych instytucji żydowskich. Przy tej ulicy w XIX i XX w. pobudowano synagogi (przy Wielkiej Synagodze działał chór z profesjonalnym kantorem), Wielką Jesziwę, Talmud-Torę, szpital żydowski, Wielki Bejt Ha-Midrasz, dom sierot i dom gościnny.
Wraz z powiększaniem się tej wspólnoty Żydzi zaczęli coraz liczniej zamieszkiwać Stary Rynek, ulicę Długą i Rządową – aż do Nowego Rynku. Na ich ekspansję przestrzenną i wzrost liczebności w szczególny sposób wpłynęło przybywanie do miasta w ostatnich dekadach XIX w. tzw. litwaków.
Społeczność żydowska nie stanowiła monolitu. Jej wewnętrzne zróżnicowanie widać szczególnie pod koniec XIX w., gdy wspólnota ta liczyła już ok. 9 tys. osób (45% mieszkańców miasta) i skumulował się dorobek kilku pokoleń Żydów łomżyńskich. Przejawiali oni aktywność na różnych polach i reprezentowali różnorodne postawy światopoglądowe, m.in. takie jak: syjonizm, socjalizm, ortodoksja, chasydyzm czy asymilacjonizm. Świat żydowski dzielił również stopień zamożności jej członków.
W Łomży działało grono regionalnych przedsiębiorców jak m.in.: Mendel Orłowski – właściciel Fabryki Maszyn Rolniczych, Lejba Karbowski – właściciel dużego hotelu, Icchak Biały – posiadacz tartaku, czy Nachum Brzeziński i Chaim Jeleń – kierujący cegielniami. Większość Żydów łomżyńskich wiodła jednak skromne życie podobnie jak etnicznie polscy mieszkańcy miasta. Z różnych powodów Żydzi często parali się: krawiectwem, drobnym handlem, rzemiosłem, kramarstwem. Bywali szewcami, woziwodami, tragarzami lub po prostu wyrobnikami.
Ze spisu powszechnego przeprowadzonego w Cesarstwie Rosyjskim w 1897 r. dowiadujemy się m.in., że w Łomży w handlu ogólnym Żydzi stanowili 95,5%, w handlu zbożowym 100%, handlu wędrownym 97%, w krawiectwie 85%, w szewstwie 65%, w piekarstwie 78%; w produkcji czapek – 100%.
W okresie II RP Żydzi regularnie wchodzili w skład rady miejskiej i magistratu – wiceprezydentem w latach 20. był Hirsz Epsztajn. Działały żydowskie biblioteki, drużyny sportowe, zakłady fotograficzne, wydawano prasę żydowską. W 1938 r. Żydzi stanowili 35,2% – około 10 tys. osób na prawie 28 tys. mieszkańców ogółem.
Światowy Wielki Kryzys gospodarczy, powstanie III Rzeszy, śmierć Piłsudskiego, wzrost nastrojów antysemickich – odbiły się negatywnym echem również w Łomży. Wówczas sporo łomżyńskich Żydów podjęło decyzję o emigracji – m.in. do Palestyny i Ameryki. Wybuch II wojny światowej przerwał nie tylko okres rozwoju wspólnoty żydowskiej w Łomży, lecz stanowił faktyczny koniec jej funkcjonowania, który nastąpił wraz z drugą okupacją niemiecką (po 22 czerwca 1941 r.), likwidacją przez Niemców getta – 2 listopada 1942 r. – i w konsekwencji śmiercią większości z jej przedstawicieli w niemieckich obozach zagłady. ”
/red/
