Archiwa Łomżyńskie I

I. ARCHIWA ŁOMŻYŃSKIE DO 1918 ROKU

Na temat dziejów dawnych archiwów łomżyńskich nie zachowało się wiele materiałów źródłowych, ponieważ zasób ich oraz wszelkie pomoce ewidencyjne, uległy zniszczeniu w czasie II wojny światowej. Wiadomości na ich temat można czerpać przede wszystkim ze źródeł drukowanych, poświęconych tematyce archiwalnej.

Instytucja archiwum ma w Łomży długoletnią tradycję, o czym nie zawsze już się pamięta, a wręcz fakt ten pomija się. W okresie staropolskim istniało tu archiwum ziemskie oraz archiwum grodzkie, swoje archiwum posiadało miasto. Zasób ich stał się podstawą utworzonego w 1825 roku Archiwum Akt Dawnych – pierwszego archiwum państwowego , jednego z dziesięciu w Królestwie Polskim.

Faktem jest, że instytucja ta w XIX i XX wieku przechodziła różne zmiany, a jej zasób staropolski w większości uległ zniszczeniu. Ocalałe akta, a szczególnie XIX-wieczne, przechowywane są w różnych placówkach archiwalnych. Niewielki stosunkowo ich procent wrócił do Łomży.

Historia archiwów łomżyńskich związana jest ściśle z dziejami tych placówek w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim.

Pierwsze próby zorganizowania ogólnokrajowej sieci archiwalnej, gromadzącej akta władz sądowych i administracyjnych dawnej Rzeczypospolitej, podjęto w okresie Księstwa Warszawskiego, po utworzeniu Archiwum Ogólnego Krajowego w Warszawie. Projekt ówczesnego Ministra Sprawiedliwości Feliksa Łubieńskiego, nie doczekał się realizacji, ze względu na krótki okres Księstwa Warszawskiego oraz chroniczny brak gotówki w skarbie kraju. Okres Księstwa przyniósł jednak proces całkowitej archiwizacji dawnych ksiąg sądowych i miejskich, które ustąpiły miejsca aktom hipotecznym i notarialnym.²

Projekt organizacji ogólnokrajowej sieci archiwów akt dawnych doczekał się realizacji w Królestwie Polskim . Wniosek Komisji Sprawiedliwości z 1825 roku zyskał aprobatę cara Mikołaja I, który 28 lutego 1826 r. zezwolił na zorganizowanie archiwów akt dawnych pod nadzorem prezesów Trybunałów Cywilnych. Już wcześniej zaczęto gromadzić księgi sądowe w większych miastach lub lepiej zorganizowanych archiwach. Zarządzeniem tym powołano również Archiwum Akt Dawnych w Łomży.

Na podstawie dostępnego materiału trudno ustalić dokładną datę powołania tej placówki w Łomży. Tadeusz Mencel w publikacji „Staropolskie akta władz partykularnych……”³ podaje, że dopiero w 1834 roku doszło do zorganizowania archiwów we wszystkich miastach wojewódzkich. Data ta jest bardzo prawdopodobną datą powstania archiwum łomżyńskiego.

_____________________

Archiwum Akt Dawnych w Łomży, podobnie jak inne placówki tego typu w kraju, podlegało Prezesowi Trybunału Cywilnego / sąd I instancji/, a władzę naczelną nad nim sprawowała Komisja Rządowa Sprawiedliwości. Komisja ta żywo interesowała się archiwami. Już w 1934 roku jej dyrektor gen. Kossecki dokonał objazdu archiwów. Archiwa otrzymywały z Komisji taksy normujące pobieranie opłat za kwerendy i wypisy, a także instrukcje dotyczące opracowania zasobu⁴/.

Archiwum mieściło się w budynku Trybunału Cywilnego w Łomży, przy Nowym Rynku. Lokal archiwum usytuowany był na piętrze i składał się z 3 pomieszczeń o powierzchni ok.40 m ² każde/⁵ w sumie około 120 m².

Archiwum Akt Dawnych w Łomży było jedną z większych placówek tego typu w Królestwie. Główną częścią zasobu były akta sądowe, stanowiące wcześniej zawartość archiwów grodzkich i ziemskich. Drugą część zasobu tworzyły akta miast z okresu staropolskiego oraz księgi dotyczące całego Mazowsza z lat 1612 – 1791. Oprócz ksiąg staropolskich archiwum to przechowywało akta sądowe ziemskie królewsko – pruskiej komisji w Szczuczynie z lat 1791-1799.⁶

Zasób Archiwum Akt Dawnych w Łomży w latach 1844 – 1846 ilustruje poniższa tabela:⁷

W latach następnych zasób ten powiększył się. A. Guliński w „Historii Metryki Koronnej i Litewskiej” ⁸określił zasób archiwum w 1853 roku na 2058 ksiąg sądowych oraz 311 ksiąg miejskich, zaś E. Goldman pominął w opisie zasobu liczbę ksiąg, a L, Hubert określił stan archiwum w roku 1860 na 2230 ksiąg sądowych z lat 1421 – 1809 oraz 214 ksiąg miejskich.⁹/

Personel archiwum stanowili zazwyczaj jeden archiwista i jeden adiunkt. Brak dokładnych danych nie pozwala na wymienienie wszystkich archiwariuszy łomżyńskich.. Archiwistą Archiwum Akt Dawnych w Łomży był Damazy Mierzejewski – wymieniany w 1841 roku jako były archiwista Archiwum Akt Dawnych w Łomży ¹⁰. W roku 1852 obsadę stanowili: Grzegorz Łszewski – archiwista i Wojciech Brochocki – adiunkt.¹¹

Funkcję kierownika sprawował do 1883 roku Wawrzyniec Dziarski ¹². Po nim stanowisko to objął w roku 1883 jego syn Atanazy, pracujący jako adiunkt tego archiwum od roku 1879. W roku 1885 w związku z likwidacją archiwum wraz z całym jego zasobem aktowym został przeniesiony do Archiwum Głównego w Warszawie ¹³. Atanazy Dziarski wymieniany jest w gronie zasłużonych archiwistów Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie.

Stan opracowania zasobu archiwum łomżyńskiego nie był zadowalający. Rewizja przeprowadzona w 1847 roku przez W. Huberta doświadczonego archiwistę Archiwum Głównego wykazała w archiwum 71 ksiąg nieujętych w wykazie akt. Księgi grodzkie i ziemskie były pomieszane w zambrowskich, wizkich i wąsoskich ¹⁴Reforma sądownictwa w Królestwie Polskim z 1876 roku pociągnęła za sobą likwidację archiwów akt dawnych, uchwałą Rady Państwa z 12.11.1880 r., oraz wcielenie ich zasobu do Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie.

2 – kopia postanowienia o likwidacji AAD w Łomży

Termin przekazania Archiwum Akt Dawnych w Łomży do Archiwum Głównego ustalony został na dzień 1 stycznia 1885 r.¹⁵ Fakt ten znalazł potwierdzenie w informacji zamieszczonej w numerze 1018 czasopisma „Kłosy” z roku 1885 r. na stronie 14.

Zasób archiwum łomżyńskiego, przechowywany w Archiwum Głównym uległ prawie całkowitemu zniszczeniu w czasie powstania warszawskiego w 1944 roku,¹⁶ z wyjątkiem małej partii ksiąg ziemskich i grodzkich ostrołęckich. W roku 1940 część ksiąg

ostrołęckich wywieziono do Królewca, odnalezione po wojnie, powróciły do AGAD. Są to jedyne akta z dawnego Archiwum Akt Dawnych w Łomży, które uniknęły zagłady, chociaż poniosły poważne straty.

Akta łomżyńskie, przechowywane w Archiwum Głównym, posiadały szczegółowe inwentarze, które również uległy zniszczeniu w czasie II wojny światowej. Ocalał jedynie odpis części inwentarza łomżyńskiego obejmujący akta ziemskie i grodzkie ostrołęckie.¹⁷

W archiwach akt dawnych znalazły się akta sądowe i miejskie, wytworzone w zasadzie do końca XVIII wieku. Nie oznaczało to kresu istnienia archiwów sądowych i archiwów bieżących władz administracyjnych.

Jednym z większych było w Łomży archiwum Trybunału Cywilnego /od roku 1823 tylko Wydziału I/, uprzednio departamentu łomżyńskiego, a następnie województwa /guberni/ augustowskiej.¹⁸

W archiwum Trybunału Cywilnego gromadzono jego akta własne/ począwszy od 1807 r./, a także akta czynnych przy Trybunale prokuratorów i komorników oraz znaczne partie akt z kancelarii patronów, adwokatów, mecenasów, a także akta sądów ziemskich I instancji. Ponadto archiwum to przechowywało akta pruskiej rejencji białostockiej z lat 1796 – 1806,¹⁹przejęte przez Trybunał Łomżyński w drodze prawidłowego dziedziczenia i kontynuowane , jeśli chodzi o akta spraw nie zakończonych wyrokiem lub wznowionych.

Już w okresie Księstwa Warszawskiego wymieniani są: Karol Hertz – archiwista Trybunału Departamentu Łomżyńskiego ²⁰ i Filip Arciszewski ²¹ – również archiwista tego Trybunału.

W okręgu działania Trybunału Cywilnego Gub. Augustowskiej Wydział I w Łomży znajdowały się 3 archiwa sądów pokoju, tj. w Łomży, Szczuczynie/ dla pow. Biebrzańskiego/ i Tykocinie.²²

Po zniesieniu sądownictwa polskiego w Królestwie Polskim w roku 1876, akta Trybunału Cywilnego i sądów pokoju przejął jako właściwy terytorialnie rosyjski Sąd Okręgowy w Łomży. Nie podlegały przekazaniu akta urzędów notarialnych, hipotecznych oraz akta stanu cywilnego. Decyzją petersburskiego Ministerstwa Sprawiedliwości cały zasób akt pozostałych po polskich władzach i instancjach wymiaru sprawiedliwości /z wyjątkiem akt notarialnych, hipotecznych i stanu cywilnego/, w tym: i akta sądów łomżyńskich, przekazano w latach 1902 – 1905 do Archiwum Głównego w Warszawie.²³

Ponadto w Łomży znajdowało się archiwum Sądu Policji Poprawczej wydziału łomżyńskiego dla okręgów: łomżyńskiego, biebrzańskiego i tykocińskiego, gromadzące akta powstałe w wyniku działalności Sądu w latach 1808-1876. Sąd ten podlegał Sądowi Kryminalnemu w Płocku.²⁴ Po zniesieniu sądownictwa polskiego w Królestwie w roku 1876 akta łomżyńskiego sądu policji poprawczej, podobnie jak innych tego rodzaju sądów, przekazano do archiwum-składnicy akt Sądu Okręgowego w Warszawie, skąd w latach 1902-1905 przejęło je Archiwum Główne w Warszawie.

Zasób XIX- wiecznych sądów łomżyńskich, przechowywany w Archiwum Głównym w Warszawie, uległ spaleniu, wraz z całą, pozostałą na miejscu zawartością Archiwum Głównego, po zajęciu Starego Miasta przez wojska hitlerowskie w 1944 roku.²⁵

Powstały po reformie sądownictwa rosyjski Sąd Okręgowy w Łomży posiadał swoje archiwum o czym świadczy między innymi wymienianie w „Pamiatnych kniżkach łomżyńskoj guberni” archiwistów tego Sądu, m.in. Ludwika Kołakowskiego /1894/, Stanisława Żedejko /1906, 1912/.

Rozbudowana w zaborze rosyjskim administracja państwowa posiadała swoje archiwa. W guberni łomżyńskiej odrębne archiwa istniały przy: Rządzie Gubernialnym, siedmiu zarządach powiatowych, siedmiu magistratach miejskich, urzędach gminnych, Urzędzie Gubernialnym do spraw Włościańskich oraz siedmiu Urzędach Powiatowych ds. Włościańskich.²⁶ Archiwiści etatowi zatrudnieni byli, oprócz Rządu Gubernialnego, tylko w urzędach powiatowych i magistracie miasta Łomży.

W przechowywanych w AP Białystok aktach Rządu Gubernialnego Łomżyńskiego

/ sygn. 3020, k.2/ zachowała się instrukcja dla wójtów gminnych dotycząca sposobu brakowania akt.

Spośród archiwów administracji państwowej istniejących w XIX wieku w Łomży największym było Archiwum Gubernialne mieszczące się w siedzibie Rządu Gubernialnego Łomżyńskiego, na zbiegu ulic Nowogrodzkiej i Szosowej/obecnie Wojska Polskiego/.²⁷ Archiwum to oprócz akt własnych, przejęło w drodze dziedziczenia akta władz Departamentu Łomżyńskiego, akta władz Komisji Województwa Augustowskiego/ Guberni Augustowskiej/ dotyczące terenów włączonych do powstałej w 1867 roku Guberni Łomżyńskiej. Od 1911 roku przechowywało również akta Kancelarii Gubernatora .²⁸ Nie zachowały się spisy akt tego archiwum, stąd trudno ocenić wielkość jego zasobu. Do chwili obecnej zachowało się: 3446 j. a. akt Rządu Gubernialnego Łomżyńskiego, 1962 j.a. akt Kancelarii Gubernatora, 255 j.a. akt noszących obecnie nazwę Komisja Województwa Augustowskiego i Rząd Gubernialny Augustowski, które niewątpliwie stanowiły zasób archiwum gubernialnego.

Obsada etatowa Archiwum Gubernialnego w przeważającym okresie czasu była trzyosobowa: archiwista i dwóch jego pomocników. W roku 1886 w Archiwum zatrudnieni byli: Adam Zawistowski – archiwista oraz Iwan Puszkariew i Jan Sokolnicki – pomocnicy archiwisty; w roku 1888 – Adam Zawistowski archiwista oraz jego pomocnicy Iwan Puszkariew i Edward Kowalewski; w roku 1894 – archiwariusz Edward Lisicki, pomocnicy – Iwan Puszkariew i Stanisław Hermanowski; w roku 1897 – archiwariusz Edward Lisicki, pomocnicy – Antoni Jabłonowski i Filip Sołtanowski; w roku 1898 – Edward Lisicki i Antoni Jabłonowski /pomocnik/; w latach 1901-1902 – Paweł Fiedorow archiwista i pomocnik Bolesław Miller; w roku 1904 – Paweł Fiedorow archiwista

i pomocnicy: Bolesław Miller i Dmitry Grozdow.²⁹ /

Odrębne archiwum istniało przy Zarządzie Powiatowym Łomżyńskim. Archiwum to mieściło się w budynku zlokalizowanym poza siedzibą Zarządu/ w roku 1873 – Zarząd Powiatowy Łomżyński mieścił się na ul. Długiej, od strony Nowego Rynku.³⁰ Warunki przechowywania akt nie były odpowiednie, ponieważ pomieszczenie było wilgotne i nie ogrzewane,³¹ co wykazywały kontrole prowadzone z ramienia Naczelnika Powiatu. Kontrola prowadzona w 1910 roku wskazywała na dużą ilość akt podlegających brakowaniu. Nie zachowały się dane na temat wielkości zasobu – do chwili obecnej zachowało się 6 260 j. a. akt Zarządu Powiatowego Łomżyńskiego. Archiwariuszami Zarządu Powiatowego Łomżyńskiego byli: Jakub Sokołow / 1874 – 1888/, Piotr Bogucki /1897-1898/, Kirył Samsonow/ 1901/, Polikarp Tarnowiecki / 1904/, Pytlewski /1910/.³²

Stosunkowo najmniej informacji zachowało się na temat archiwum miejskiego w Łomży. Niewiele też akt z zasobu tego archiwum zachowało się do czasów obecnych. Wprawdzie miasto przekazało zasób staropolski do Archiwum Akt Dawnych, ale prawdopodobnie nie cały. W wydanej w 1925 roku książce p.t. „Łomża”, napisanej przez ówczesnego prezydenta miasta Władysława Świderskiego wspomina on o przywileju dla miasta” Marii Ludwiki datowanym w Warszawie 11 stycznia 1658 roku dotychczas znajdującym się w archiwum magistratu”/str. 29/. Znane są tylko nazwiska archiwistów miejskich, bo te wymieniane były w „Pamiatnych kniżkach łomżyńskoj guberni”. W latach 1886 – 1897 funkcję tę pełnił Jan Balcewicz.³³

Zasób archiwum miejskiego przechowywany w ratuszu do wybuchu II wojny światowej, uległ prawie całkowitemu zniszczeniu w czasie tej wojny.

W latach 1887 – 1918 mieścił się w Łomży Zarząd Dóbr Państwowych / jeden z trzech w Królestwie/ dla guberni łomżyńskiej i suwalskiej ³⁴Urząd ten przejął akta od instytucji działających wcześniej, a zajmujących się administracją dóbr i lasów rządowych na obszarze wymienionych wyżej guberni. Losy akt Zarządu są nieznane, prawdopodobnie zaginęły w czasie I wojny światowej.

Akta urzędów i instytucji Guberni Łomżyńskiej weszły w skład zasobu powstałego po I wojnie światowej Archiwum Państwowego w Łomży.

^{1 „}Archeion” LVII, Warszawa 1972, s. 139
² T. Mencel „Akta staropolskich władz partykularnych w XIX wieku” w Miscellanea Historico –Archivistica, t. I, PWN Warszawa 1985, str. 39;
³ Tamże…, s.39,
⁵D. Godlewska „Plany lokali archiwów sądowych w Łomży”, Archeion LXIV, s.83
^6/ T. Mencel”Akta …., s.47
⁷ Tamże…, s.56-60
⁸ /H. Robótka, B. Ryszewski, A. Tomczak „ Archiwistyka”,PWN Warszawa, 1989, s. 273
⁹ / T. Mencel,”Akta ….. s. 46
^10/ D. Godlewska – „Katalog archiwalnych planów miasta Łomży”, NDAP Warszawa 1975, s.22
11/D. Godlewska – „Plany lokali sądowych w Łomży z połowy XIX wieku”, Archeion LXIV,1976, s.86
¹²Księga pamiątkowa 150-lecia AGAD”, PWN Warszawa 1958, str.69
¹³Tamże…,s.69
¹⁴ T. Mencel „Akta staropolskich władz partykularnych…….”, str.47
15 „Postanowienie Zarządzającego Ministeryum Sprawiedliwości do Rządzącego Senatu – O terminie zwinięcia archiwów akt dawnych: Kieleckiego, Łomżyńkiego, Radomskiego i Siedleckiego” w”Zbiór praw. Postanowienia i rozporządzenia Rządu w Guberniach Królestwa Polskiego” t. XXVI, s.269
¹⁶ Adam Wolf – „Akta partykularne przedrozbiorowe”, w „Straty bibliotek i archiwów warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych”, PWN Warszawa 1957, t. I, st. 183,
¹⁷Tamże…, s. 176
¹⁸/ A. Stebelski – „Akta instytucji wymiaru sprawiedliwości” w „Stratach..”, t. I, s.294
¹⁹/ Tamże…, st. 295
²⁰/APŁ, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymsko – Katolickiej w Łomży – akt urodzenia 12/1808
²¹/ APŁ, Akta stanu cywilnego Parafii w Łomży – akt ślubu 73/1810
²² /A. Stebelski – „Akta …, s.300
²³ /tamże…, s.278-279
²⁴/ A. Stebelski – „Akta …, s.304
²⁵/tamże…, s.280
²⁶/APB Rząd Gubernialny Łomżyński, sygn.3020, k.4
²⁷ /APŁ, Akta miasta Łomży, t. I, sygn.27, k.1
²⁸/APB, RGŁ, sygn. 927, k.10
²⁹Pamiatnaja kniżka Łomżyńskoj Guberni z lat 1886, 1888, 1894, 1897, 1901, 1902, 1904
³⁰/APŁ –Akta m. Łomży, t. I, sygn.27, k.1
³¹ /APŁ – ZPŁ, sygn.3578, k.13 i 28
³²Pamiatnaja ….rok 1886,1888,1894,1897,1901,1902,1904
³³Pamiatnaja ….. rok 1886,1888,1894,1897
³⁴/Stefan Kieniewicz –„ Archiwum Skarbowe w Warszawie”, w „Stratach..”, t. II, s.33

Danuta Bzura
Praca podyplomowa na Wydziale Historii i Archiwistyki UMK w Toruniu