W granicach administracyjnych Łomży istnieją dwie nekropolie wyznania mojżeszowego. Najstarszy cmentarz żydowski powstał w 1830 roku, na wysokim brzegu Narwi, przy obecnych ulicach Woziwodzka i Rybaki. Nekropolia została zniszczona w okresie drugiej wojny światowej, a proces dewastacji trwał także po wyzwoleniu. Pod koniec lat osiemdziesiątych minionego stulecia teren nekropolii uporządkowano. Ustawiono zachowane pomniki nagrobne i wytyczono alejki. Stary cmentarz żydowski w Łomży stanowi niezwykle ciekawy zbiór macew. Wykonane są one z prostych kamieni granitowych, z inskrypcjami w języku hebrajskim, z nierzadko wypukłą czcionką. W ich zwieńczeniach widoczne są typowe dla żydowskiej sztuki sepulkralnej symboliczne płaskorzeźby, przedstawiające między innymi: lwy, korony, świeczniki czy dłonie w geście błogosławienia.
Pod koniec dziewiętnastego wieku, wobec całkowitego wykorzystania terenu cmentarza przy ul. Rybaki, gmina żydowska w Łomży została postawiona przed koniecznością organizacji kolejnego miejsca pochówku. Nowy cmentarz żydowski w Łomży powstał przy obecnej ul. Wąskiej i funkcjonował do chwili utworzenia getta w 1941 roku. Cmentarz był czynny przez prawie 50 lat. Przyjmował ciała zmarłych do lipca 1941 r. tj. do roku zamknięcia łomżyńskich Żydów w getcie, o oficjalnej nazwie „Żydowska dzielnica mieszkaniowa”. W okresie tym do pochówków wykorzystywano przyległy do tej dzielnicy kirkut przy ul. Rybaki. W listopadzie 1942 r. hitlerowcy rozwiązali „problem żydowski” mordując ok. 3,5 tys. Żydów w lasach koło Giełczyna i Sławca. Ogółem rozstrzelano ok. 9 tys. Żydów z getta w Łomży, których zakopano w zbiorowych mogiłach w lesie. Zginęli prawie wszyscy, tylko nielicznym udało się ocalić życie. Na cmentarzu tym rozstrzelano też grupę młodych Polaków i Żydów. Do dziś – mimo zniszczeń – na jego terenie zachowało się ponad sześćset nagrobków. Pod wieloma względami różnią się one od macew zgromadzonych na starym cmentarzu żydowskim w Łomży. Proste kamienie granitowe ustępują miejsca piaskowcom i marmurom; tradycyjne macewy stoją tu obok pomników w kształcie kolumn i obelisków, a hebrajskie inskrypcje sąsiadują z epitafiami w języku polskim. Wspomniane różnice są wynikiem między innymi rozwoju techniki kamieniarskiej oraz procesów asymilacyjnych miejscowej społeczności żydowskiej. Nie zachowały się niestety polichromie, jakimi przed wojną powszechnie zdobiono żydowskie nagrobki. Na osi alei głównej widoczny jest dawny dom przedpogrzebowy, w którym między innymi dokonywano rytualnego oczyszczenia zwłok. Teren nekropolii jest ogrodzony, jednak brama nie jest zamknięta. Od kilku lat na cmentarzu trwają prace porządkowe i inwentaryzacyjne.
Zdjęcia i Opracowanie: K. Bielawski
www.kirkuty.xip.pl
2 comments
Przy informacjach związanych z ulicą Rybaki napisano że najstarszy cmentarz zydowski powstał w 1830 r. a tu 1822 r.?
Panie Janku napisane jest w artykule „powstał około 1822 roku” więc prawie 1830 r. Postaram się to jakoś zweryfikować z innymi źródłami.
– edycja:
Kilka źródeł faktycznie podaje rok 1830. Oparłem potwierdzenie jednak na Wikipedii.