ŁOMŻA, MŚCIWUJE, NIEŁAWICE, NUR, PNIEWO, POBIKRY.
Łomża
Łomża- miasto, jako miejsce masowych egzekucji polskiej ludności cywilnej jest w Rejestrze wymieniona kilkakrotnie:
str. 124 – Wymienieni są mieszkańcy miasta rozstrzelani na łomżyńskim cmentarzu w czerwcu 1941 roku. Nie była to jednak jedna egzekucja zbiorowa, a kolejne rozstrzeliwanie po kilka lub kilkanaście osób, przede wszystkim spośród tzw działaczy z okresu władzy radzieckiej”. (Np. rodzina Prażyńskich, o której pisałem wyżej).
str. 125 – „Pomiędzy 16. III. a 15. IV. 1942 r. hitlerowcy rozstrzelali 24 polskich pracowników państwowych, za przerwanie przez ruch oporu linii telefonicznej w czasie nadawania przez Niemców depesz służbowych:”2(Niestety, dokumenty nie podają ani nazwisk, ani miejsca egzekucji. Mogła się odbyć w Łomży, a także w Giełczynie, Pniewie, czy Dąbrówce.
str. 126 – „W październiku 1942 roku hitlerowcy rozstrzelali 36 obywateli polskich. Część osób nie dobitych zakopano żywcem” – I tu również nie ma nazwisk ani miejsca egzekucji
str. 129 – „W związku z wykrytą przez hitlerowców planowaną próbą ucieczki z więzienia w Łomży, w dniu 3. XII. 1943 r. powieszonych zostało 12 mężczyzn – więźniów. Powieszeni mieli pochodzić z okolic Czyżewa, pow. Wysokie Mazowieckie i należeć do ruchu oporu”.
str. 131 -„W 1943 roku funkcjonariusze Gestapo rozstrzelali w Łomży na cmentarzu katolickim grupę 50 obywateli polskich aresztowanych na ulicach miasta”. – Nie jest wykluczone, że może to być przekłamana informacja o egzekucji w Jeziorku lub innym miejscu, względnie powtórzenie sumarycznej ilości ofiar z dokonanych wcześniej egzekucji pojedynczych.
Str.135 – „Po 14. VIII. 1944 roku, po zakończeniu akcji likwidacji masowych grobów koło Łomży, członkowie Sonderkommando 1005 rozstrzelili ok. 20 osób zatrudnionych przy ekshumacji zwłok. Grupa zamordowanych składała się częściowo z Polaków, ujętych w obławach przeprowadzonych przez Sonderkommando”. – Jest to prawdopodobnie również przekłamanie – por. opis likwidacji grobów w Giełczynie – są to przypuszczalnie te same osoby, które zginęły w tamtym lesie.
Ponieważ, oprócz ankiety Sądu Grodzkiego,3 nie natrafiłem na żadne inne wiarygodne dokumenty omawiające wyżej wymienione egzekucje, podałem je wyłącznie na podstawie Rejestru. Wiarygodne informacje o niektórych straconych mieszkańcach Łomży znajdują się, zgodnie z przyjętą tu konwencją, w wykazach ofiar zamordowanych w takich miejscach egzekucji masowych jak Giełczyn, Jeziorko, Pniewo i inne.
Wspomniana wyżej ankieta Sądu Grodzkiego z 1945 roku podaje, że ofiary z łomżyńskiego więzienia były chowane na cmentarzu żydowskim, gdzie znajdował się grób z nienaruszonymi zwłokami o wymiarach 15 na 8 metrów. Dzisiaj na tym terenie istnieje jedynie doskonale utrzymany trawnik, na którym znajdują się pojedyncze kamienie nagrobne z ledwo czytelnymi napisami w języku hebrajskim. Nie ma żadnego śladu zbiorowej mogiły.
Okoliczni mieszkańcy nie pamiętają, aby kiedykolwiek istniał jakiś monument upamiętniający pochowanych w tym miejscu więźniów. W pobliżu domu pogrzebowego była tylko tablica poświęcona pamięci zamordowanych Żydów. Ale dzisiaj nie ma już ani domu, ani tablicy. Jedyna tablica upamiętniająca Polaków katowanych w łomżyńskim więzieniu znajduje się na ścianie jego dawnego budynku administracyjnego – dzisiaj siedzibie Szkoły Muzycznej.
Źródła:
1. Rejestr – strony podane wyżej
2. Dokumenty Delegatury Rządu – AAN sygn. 202/11. 30 s. 191:„Pro memoria w sprawie sytuacji w kraju w okresie 16. III. – 15. IV. 1942: W Łomży rozstrzelano 24 polskich pracowników państwowych, ponieważ w czasie nadawania przez Niemców depesz służbowych linia została przerwana. Egzekucji dokonano bez przeprowadzenia jakiegokolwiek śledztwa”.
3. Ankieta Sądu Grodzkiego – AGKBZpNP sygn. ASG, t. 2 str. 179 -179v:
- Data i miejsce egzekucji – więzienie w Łomży 1942-1944 -ścisłej daty nie można ustalić
- Rodzaj egzekucji – rozstrzelanie, powieszenie i wiele innych sposobów morderstw
- Dane dotyczące zamordowanych – Polacy, pomordowani nie są znani z nazwiska, ofiary przywożono z powiatu łomżyńskiego. Morderstwa były dokonywane masowo – dokładnych danych nie ma
- Przyczyna egzekucji i wykonawcy – żandarmeria, Gestapo, policja i SS
- Gdzie pochowano zwłoki – cmentarz żydowski, rozmiary grobu 15 m długości i 8 metrów szerokości. Zwłoki nie naruszone, ekshumacji nie przeprowadzano.
Podpisał 9. X. 1945 r. Burmistrz m Łomży – Michał Sejko
Mściwuje gm. Mały Płock
26 sierpnia 1943 roku
Egzekucja w lesie pod Mściwujami w wielu publikacjach jest mylona z egzekucją w Małym Płocku. Według zweryfikowanych informacji, wbrew temu co podaje na ten temat Rejestr, nie było dwóch egzekucji ( w Małym Płocku i Mściwujach – piszę o tym w rozdziale IV), a odbyła się jedna w lesie pomiędzy Małym Płockiem a Mściwujami, w której zginęło 23 mieszkańców Małego Płocka.
Nie jest wykluczone, że egzekucja ta była jedną z końcowych akcji grupy Müllera. Świadczyłyby o tym trzy fakty: Wcześniej przygotowana lista proskrypcyjna, wcześniejsze ustalenie miejsca egzekucji w okolicznym lesie, oraz sposób aresztowania skazanych i wykonanie wyroku.
Według informacji, jakie, w odpowiedzi na moją ankietę, nadesłał za pośrednictwem Wojewódzkiego Komitetu Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w Łomży, proboszcz parafii Mały Płock, ks. kanonik Jerzy Śleszyński, okoliczności zbrodni były następujące:
„W dniu 23 sierpnia 1943 roku Gestapo przyjechało do lasu między Małym Płockiem a Mściwujami i tam oglądali okopy. Kotowski Franciszek (lub Czesław) z Małego Płocka, który był przy policji niemieckiej, ostrzegł wieś, że coś będzie, bo Gestapo przyjechało oglądać okopy. Tej samej nocy Niemcy zrobili obławę na ludzi, ale w domach nikogo nie było. Ludzie uciekli do lasu i na pole. Następna obława odbyła się w dniu 26 sierpnia, ale nie w nocy, lecz nad ranem t. j. w takim czasie, w jakim nigdy nie robiono aresztowań, a wszyscy, którzy w nocy ukrywali się poza wsią, wrócili już do domów. Aresztowano całe rodziny według posiadanej listy. Wszystkich aresztowanych ok. godz. 10 rano przewieziono samochodem do lasu i tam rozstrzelano. Ludzie pracujący na polach słyszeli krzyki i strzały. Zabitych pochowano na miejscu zbrodni”.
Informacja podaje ponadto, że ekshumacja, celem pochowania ofiar na cmentarzu w Małym Płocku, odbyła się wiosną 1946 roku. Jest to informacja mylna, bowiem wiadomość o dokonanej ekshumacji jest już w ankiecie Sądu Grodzkiego z jesieni 1945 roku.4
Wiadomość, że w Mściwujach za „kontakt z bandami” – jak to określali Niemcy, rozstrzelano ludzi, podał Przegląd Prasy Podziemnej Departamentu Informacji i Propagandy Delegatury Rządu.2 Pełną listę, która znalazła potwierdzenie podczas weryfikacji, podał także w swoim meldunku dowódca Okręgu Białostockiego AK – „Mścisław”.3
Tak więc, według sprawdzonych informacji w Mściwujach, w dniu 26 sierpnia 1943 roku zginęli:
1. Boć Helena, lat 45 – matka
2. Boć Eugeniusz, lat 18 – syn
3. Boć Edward, lat 22 – syn.
4. Boć Jan, lat 11 – syn – uczeń tajnego nauczania prowadzonego przez Marię Rutkowską – agentkę poczty w Małym Płocku.
5. Jamiołkowska Maria z d. Boć, lat 25
6. Jamiołkowski Józef, lat 6
7. Gutowski Antoni, lat 45 – ojciec
8. Gutowska Eugenia, lat 42 – matka
9. Gutowska Apolonia, lat 15 – córka
10. Gutowska Maria, lat 4 – córka
11. Gutowska Katarzyna, lat 70 – babcia
12. Mroczkowska Kazimiera, lat 65
13. GóralczykWładysław, lat 43 -ojciec
14. Góralczyk Anna, lat 39 – matka
15. Góralczyk Jadwiga, lat 18
16. Góralczyk Stanisław, lat 12
17. Góralczyk Władysław, 6 miesięcy
18. Muzyk Edward, lat 21-mąż
19. Muzyk Anastazja, lat 20 – żona
20. Muzyk Teresa, lat 14 – siostra Edwarda
21. Muzyk Stanisław, lat 12 – brat Edwarda
22. Wąsiewicz Stanisław, lat 70
23. Wąsiewicz Katarzyna, łat 64
Rejestr podaje dodatkowo 10 osób. Niestety, nie jest to zgodne z prawdą. Tak, jak stwierdzałem to już w wielu innych przypadkach, do list poległych w określonych egzekucjach, dopisywano różne inne osoby. W tym przypadku:
1. Jeżewski Bolesław
2. Stodułski Stanisław
według informacji starszych mieszkańców Małego Płocka, którzy do dziś pokazują ślady kuł na ścianie, zginęli, jako pracownicy gminy radzieckiej, już w czerwcu 1941 roku.
3. Dardziński Stanisław
4. Grużewski Zygmunt
według naocznych świadków również zginęli w innym terminie w samym Małym Płocku.
5. Zieliński Franciszek, niepełnosprawny, został zabity we własnym domu na oczach matki, przez gestapowca o nazwisku Rauch (pisownia fonetyczna)
6. Wiski Aleksander, według oświadczeń sąsiadów, został zabrany w nocy z łóżka przez partyzantów i ślad po nim zaginął.
Nie znalazłem natomiast żadnych informacji o czterech niżej wymienionych osobach:
7. Gutowska Bronisława, lat 12
8. Kołdyś Kazimierz
9. Minkiewicz Wanda
10. Piaścik Stanisław
Źródla:
1. Rejestr str. 147
2. Dokumenty Delegatury Rządu AAN sygn. 202/III t. l s. 321 – Przegląd prasy podziemnej Departamentu Informacji i Propagandy Delegatury Rządu za okres od 18. IX do 8. X. 1943 r. str. 1 i 2:
W pow. łomżyńskim spalono wsie Budy, Kozłówkę, Wygraną i Mściwuje za kontakt z „bandami” …”
3. Dokumenty Armii Krajowej – AAN sygn. 202/XIV-1 s. 21 – Lista niemieckich aktów terroru z dnia 5. XII. 1943 r. str. 1-2 podpisana przez „Mścisława” p. 24: „W uzupełnieniu listy za m-c sierpień, podajemy dodatkowo wykaz pomordowanej ludności dnia 26. VIII. 43 r. w m. Płocku pow. Łomża (i tu następuje podana wyżej lista – przyp. JS)
4. Ankieta Sądu Grodzkiego – AGKBZpNP sygn. ASG t. 2 str. 178 -178v:
- Data i miejsce egzekucji – 1943 las pod wsią Mściwuje
- Rodzaj egzekucji – rozstrzelanie
- Dane dotyczące zamordowanych – Polacy, ilość osób – 23, rolnicy Gutowski z rodziną, Wąsiewicz z żoną, Mroczkowska, Góralczyk z rodziną, Boć z rodziną
- Przyczyna egzekucji i wykonawcy – nie wiadomo – żandarmi, Gestapo, Radke, Springer
- Gdzie pochowano zwłoki – najpierw w lesie we wspólnym grobie -23 ofiary w jednym grobie. Członkowie rodzin wykopali dla pogrzebania na cmentarzu w Małym Płocku.
Podpisał 12. X. 1945 r. Wójt gminy Mały Płock – Franciszek Boć
5. Informacja ks. kanonika Jerzego Śleszyńskiego, proboszcza parafii Mały Płock – DW-65. Na jej podstawie podano opis i okoliczności egzekucji. Z tejże informacji pochodzą dane dotyczące ofiar 1-6 wymienionych w drugiej części listy (nie zginęli w Mściwujach).
Nieławice gm. Wizna
31 grudnia 1944 roku
W noc sylwestrową 1944/45 roku żołnierze Wehrmachtu dokonali, pod pretekstem udzielenia przez mieszkańców wsi pomocy dezerterowi z Wehrmachtu, pacyfikacji. Według zeznań świadków wypadki miały następujący przebieg:
Ok godz. 1.30 mieszkańców wsi obudziły strzały i płomienie płonących budynków. Wieś była pełna wojska. Żołnierze strzelali do wszystkich, którzy próbowali uciekać w pole. Strzelali także do otwierających im drzwi mieszkańców. Nie oszczędzono ani kobiet, ani dzieci. Ocaleli jedynie ci, którym, mimo strzałów udało się uciec ze wsi lub ci, którym udało się ukryć w piwnicach zlokalizowanych pod budynkami.
Zgodnie z ustaleniami Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Białymstoku, za pacyfikację Nieławic są odpowiedzialni:
1. G.H. Reinhardt – gen. płk d-ca Grupy Armii „Środek” w 1944r.
2. F. Hossbach – gen. piech. d-ca 4 Armii Niemieckiej w 1944 r.
3. Nieustaleni z nazwisk: d-ca SS Korpusu Armijnego i D-ca 562 Dywizji Piechoty.
To oni wydali rozkaz pacyfikacji wsi.
Ponieważ w tym okresie w Nieławicach przebywali, ewakuowani ze strefy frontowej mieszkańcy innych wsi (m.in. Rutki k/Wizny), oni również padli ofiarą pacyfikacji. Stąd w poniższej liście podawane jest miejsce zamieszkania ofiar.
Zginęli:
1. Borawska Justyna ur. w 1899 r. w Rutkach, rolniczka – Rutki
2. Borawski Czesław ur. w 1930 r. w Rutkach – Rutki
3. Borawski Henryk ur. w 1925 r. w Nieławicach – Nieławice
4. Borawski Hieronim ur. w 1925 .r w Nieławicach, syn Aleksandra i Salomei z d. Kurkowskiej, rolnik, akt zgonu USC Wizna Nr 91/45 – Nieławice
5. Brzostowska Helena z d. Koźlarzewska ur. w 1906 r. w Siestrzanach, rolniczka – Nieławice
6. Brzostowski Henryk ur. w 1933 r. w Nieławicach, syn Władysława i Heleny z d. Koźlarzewskiej, spalony wraz z rodzeństwem pod stogiem słomy – Nieławice
7. Brzostowska Irena ur. w 1939 r. w Nieławicach, córka j. w.
8. Brzostowski Jerzy ur. w 1935 r. w Nieławicach, syn, j. w.
9. Brzostowski Wiesław ur. w 1939 r. w Nieławicach, syn j. w.
10. Brzostowski Władysław ur. w 1943 r. w Nieławicach, syn j. w.
11. Brzostowski Zenon ur. w 1937 r. w Nieławicach, syn j.w.
12. Cwalińska Anna z d. Rostkowska ur. w 1896 r. w Rutkach – rolniczka – Rutki
13. Cwaliński Stanisław ur. w 1922 r. w Rutkach, syn Juliana i Anny – rolnik, ojciec był sołtysem – Rutki
14. Domurat Aleksandra ur. w 1876 r. w Wiźnie, rolniczka – Wizna
15. Domurat Wiesława ur. w 1939 r. w Rutkach, córka Franciszka i Wandy z d. Kadłubowskiej – Wizna
16. Kadłubowska Zofia z d. Dąbrowska, lat 52 ur. w Żelechach, córka Aleksandra i Marianny z Nerwińskich – żona Wacława Kadłubowskiego. Akt zgonu USC Wizna Nr 112/45 – Rutki
17. Kalinowski Franciszek ur. w 1896 r. w Wiźnie, rolnik- kowal – Rutki
18. Literewska Jadwiga ur. w 1938 r. – dzieci przybyły z Rakowa gm. Drozdowo i zostały spalone pod stertą słomy
19. Literewska Janina ur. w 1931 r. – j. w.
20. Literewski Tadeusz ur. w 1939 r. – j. w.
21. Mocarski Bolesław, lat 42 ur. w Męczkach, syn Stefana i Balbiny z Przestrzelskich, rolnik. Akt zgonu USC Wizna Nr 187/45 – Męczki
22. Mocarski Jan, lat 50 ur. w Męczkach, syn j. w. Akt zgonu USC Wizna Nr 182/45 – Męczki
23. Mocarska Jadwiga z d. Boryszewska, lat 35 ur. w Męczkach, córka Józefa i Antoniny z Rydzewskich, żona Jana, rolniczka. Akt zgonu USC Wizna Nr 183/45 – Męczki
24. Mocarski Czesław, lat 14 ur. w Męczkach, syn Jana i Jadwigi z d. Boryszewskiej. Akt zgonu USC Wizna Nr 184/45 – Męczki
25. Mocarska Jadwiga, lat 5 ur. w Męczkach, córka j. w. Akt Zgonu USC Wizna Nr 186/45 – Męczki
26. Mocarska Zofia, lat 7 ur. w Męczkach, córka j. w. Akt zgonu USC Wizna Nr 185/45 – Męczki
27. Napiórkowski Jan ur. w 1900 r. w Nieławicach, syn Antoniego i Walentyny z d. Borawskiej, rolnik. Akt zgonu USC Wizna Nr 35/45 – Nieławice
28. Napiórkowska Władysława z d. Wysocka, lat 44, córka Leopolda i Marianny z Źelechowskich, ur w Kokoszkach – żona Jana. Akt zgonu USC Wizna Nr 36/45 – Nieławice
29. Napiórkowska Eugenia, lat 12 ur. w Nieławicach, córka Jana i Władysławy z Wysockich. Akt zgonu USC Wizna 37/45-Nieławice
30. Napiórkowski Kazimierz, lat 8, ur. w Nieławicach, syn j. w. Akt zgonu USC Wizna Nr 38/45
31. Nowakowski Stefan, lat 40 – zginął, ale bliższe dane o nim osobom żyjącym i pamiętającym tę zbrodnię nie są znane
32. Okurowski Jan, lat 40 ur. w Nieławicach, syn Jana i Józefy z Remiszewskich, rolnik. Akt zgonu USC Wizna Nr 79/45 – Nieławice
33. Osiecka Helena z d. Okurowska ur 31. III. 1916 r w Wołeczkowicach w guberni Mińskiej, córka Józefa i Stefanii z Wądołowskich, rolniczka. Akt zgonu USC Wizna Nr 78/45 – Nieławice
34. Pianko Aleksander ur. w 1904 r. w Wiźnie, rolnik – Wizna
35. Pianko Anna ur. w 1914 r. we Włochówce – żona Aleksandra – Wizna
36. Pianko Jadwiga ur. w 1937 r. w Wiźnie, córka Aleksandra i Anny
37. Pianko Tadeusz ur. w 1941 r., syn j. w.
38. Pianko Zofia ur. w 1933 r. w Wiźnie, córka j. w.
39. Wądołowska Janina z Borawskich ur. w 1906 r w Rutkach – Rutki
Wszystkie wyżej wymienione osoby zostały umieszczone na liście według Rejestru, a ich dane potwierdzone są przez Urząd Gminy w Wiźnie. Ponadto, z wyjątkiem poz. 1,3,4,11 i 31, wszystkie ofiary znajdują się także na liście zestawionej w 1945 roku przez wójta gminy Bożejewo. Być może, że mężczyzna wymieniony przez wójta jako nieznany (poz. 41 na liście wójta), jest mężczyzną umieszczonym pod poz. 31 na liście Rejestru.
Wójt podaje także, czego nie ma w innych dowodach: „dwoje dzieci Cwalińskich” nie podając ich imion oraz – ze znakiem zapytania – kogoś z rodziny Wądołowskich. Natomiast Rejestr podaje, co nie znalazło potwierdzenia ani na zweryfikowanej liście, ani w ankiecie wójta:
1. 6-osobową rodzinę Chmielewskich – według zweryfikowanych danych nie zginęli – wyszli cało
2. Kadłubowskiego Bronisława ur. w 1920 r. w Rutkach – nie zginął i wyjechał do USA – informacja j. w.
3. Kalinowską Józefę ur. w 1932 r. w Rutkach, córkę Franciszka i Leonardy – nie zginęła – informacja j. w.
4. Literewską Zofię, lat 12 – taka osoba w ogóle nie istniała – informacja j. w.
5. Osiecką Teresę – zmarła z Nieławicach 14. IX. 1945 r. – Akt zgonu USC Wizna Nr 282/45
8. Bliżej nieokreślonego Wądołowskiego (prawdopodobnie jest to ta sama osoba, którą ze znakiem zapytania wymienia wójt), który, według zweryfikowanych informacji nie istniał.
Spalone szczątki 20 osób pochowano w Nieławicach, a 21 osób, po nieurzędowej ekshumacji, rodziny pochowały na cmentarzu w Wiźnie. Jak wynika z podanych wyżej liczb – dwie osoby nie zostały zidentyfikowane.
Dzisiaj, obok posesji państwa Brzostowskich, z której to rodziny zginęło najwięcej osób, znajduje się, wystawiony w latach pięćdziesiątych, pomnik poświęcony pamięci ofiar mordu dokonanego 31. XII. 1944 roku.7
Źródła:
1. Rejestr str. 149-150
2. Ankieta Sądu Grodzkiego – AGKBZpNP sygn. ASG t.2 str. 164 -164v:
- Data i miejsce egzekucji – 31 grudnia 1944 roku
- Rodzaj egzekucji – spalono żywcem
- Dane dotyczące zamordowanych – Polacy, ludność miejscowa i ewakuowana – 41 osób (tu następuje lista omówiona w tekście – przyp. JS)
- Przyczyna egzekucji i wykonawcy – nie wiadomo – Wehrmacht
- Gdzie pochowano zwłoki – spalone szczątki 20 osób pogrzebano w Nieławicach, 21 osób na cmentarzu w Wiźnie.
Podpisał 15. X. 1945 r. wójt gminy Bożejewo – Jan Krasnowski
3. Wniosek o ściganie zbrodniarzy wojennych za zbrodnie w Nieławicach wystawiony przez Okręgową Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Białymstoku – AGKBZpNP sygn. Sn 1/13/70 str. 1- 3 Nazwiska podano w tekście – przyp. JS
4. Zeznania Janiny Chmielewskiej z d. Siennickiej z dnia 5. VIII. 1970 r.- AGKBZpNP sygn. Sn 1/12/70 str. 12-13:
„…W 1944 r. kiedy zbliżał się front zostałam ewakuowana z rodziną z Wizny do wsi Nieławice. Tam zamieszkałam na kolonii w domu mieszkalnym Władysława Brzostowskiego… Oprócz nas mieszkało jeszcze dużo rodzin ewakuowanych z różnych wsi… W nocy z 31 grudnia 1944 r. na 1 stycznia 1945 r. obudził mnie krzyk i płacz osób, które mieszkały w tym domu. Spojrzałam na zegar była godzina 1.30… Ktoś powiedział, że palą się chlewy i pali się dom… Wybiegłam z domu i zaraz za progiem potknęłam się o leżące ciała… Gdy biegłam dalej to przy piwnicy zobaczyłam stojącego żołnierza niemieckiego, który do nas strzelał… Z synem Brzostowskich uciekłam do lasu, a później schroniłam się u rolnika we wsi Kotowo. Z mojej rodziny uratowali się wszyscy… (podaje szereg nazwisk ofiar, które znajdują się w Rejestrze – przyp. JS)
5. Zeznania Tadeusza Napiórkowskiego z dnia 6. VIII. 1968 roku – AGKBZpNP sygn. Sn 1/12/70 str. 25-25v:
„… Ok. godz. 1 w nocy… usłyszałem strzały i zobaczyłem palące się zabudowania… Kiedy mój ojciec i Jan Mocarski podeszli aby otworzyć drzwi usłyszałem strzały i jęk ojca, oraz Mocarskiego. Obaj oni upadli na ziemię. Ja wraz z Bolesławem Mocarskim ukryłem się pod podłogą, gdzie była specjalna kryjówka… ale nie mogłem wytrzymać i po chwili wyszedłem… i zobaczyłem jak Niemiec strzelał z automatu do matki, która była przed domem i trzymała na ręku mojego młodszego brata. Widziałem jak po tej serii matka moja upadła. Brat też został zastrzelony… Uciekłem do piwnicy i skryłem się w kącie…” (również podaje szereg nazwisk, które znajdują się w Rejestrze – przyp. JS)
6. Ankieta własna – DW-34, zweryfikowana przez Urząd Gminy w Wiźnie i podpisana przez wójta Pana Krzysztofa Dobrońskiego. Z dużym nakładem pracy opracowana ankieta podaje jako źródła informacji albo akta zgonów znajdujące się w USC Wizna (co każdorazowo zaznaczone jest przy poszczególnych ofiarach), albo też wiadomości zebrane wśród starszych mieszkańców, którzy byli świadkami tamtych dni. Wszystkie te dane wykorzystano w podanej w tekście liście ofiar.
7. Na podstawie pisma Urzędu Gminy w Wiźnie z dnia 24.08.1955 r. – DW-90.
Nur gm. Nur
5 sierpnia 1944 roku
Jest to jeden z nielicznych przypadków, kiedy nie zachowały się praktycznie żadne dokumenty źródłowe dotyczące egzekucji. Nie ma ich ani w archiwum Delegatury Rządu, ani w dokumentach prokuratorskich Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Nie ma też ankiety Sądu Grodzkiego. Wzmianka w Rejestrze oparta jest wyłącznie na ankiecie Głównej Komisji BZHwP i alercie ZHP.
Opis pacyfikacji wsi Nur podaje w swoim opracowaniu, datowanym 18. VIII. 1970 r. przewodniczący Prezydium GRN w Nurze, p. Mieczysław Tryniszewski. Na moją prośbę, Urząd Gminy w Nurze, który nie posiada żadnych dokumentów, a także innych informacji, udostępnił mi, otrzymany od tamtejszego księdza proboszcza, wykaz 50 nazwisk ofiar, z ogólnej liczby 120, które prawdopodobnie wówczas zginęły. Piszę „prawdopodobnie”, ponieważ niemożliwe było i jest nadal, ustalenie pełnej liczby ofiar.
Według podanych wyżej źródeł, w dniu 5. VIII. 1944 roku, w odwet za zabicie żołnierza niemieckiego, przeprowadzono pacyfikację wsi Nur, części Strękowa i wsi Żebry-Laskowiec. W akcji, oprócz funkcjonariuszy Gestapo, brali udział żołnierze Wehrmachtu, co jest o tyle prawdopodobne, że była to już w owym czasie strefa przyfrontowa. Wieś podpalono z kilku stron. Do jej mieszkańców strzelano z broni automatycznej, a do schronów i ziemianek, które ludność przygotowała sobie na czas przechodzenia frontu, wrzucano granaty ręczne. Ocaleli tylko ci, którzy zdołali skryć się w lesie lub schronić po drugiej stronie Bugu.
Według przesłanej przez Urząd Gminy w Nurze listy, zginęli:
1. Biernacka Jadwiga lat 60 zamieszkała Żebry-Laskowiec
2. Domanowski Polikarp lat 55 zamieszkały Nur
3. Falkowska Bronisława lat 55 zamieszkała Strękowo
4. Falkowski Jan lat 9 zamieszkały Strękowo
5. Falkowski Paweł lat 60 zamieszkały Strękowo
6. Fiedorczuk Kazimierz lat 41 zamieszkały Żebry-Laskowiec
7. Godlewska Julia lat 18 zamieszkała Nur
8. Godlewska Wanda lat 22 zamieszkała Nur
9. Grossam Leokadia lat 52 zamieszkała Nur
10. Hacko Srul lat 25 zamieszkały Nur
11. Janczewski Antoni lat 50 zamieszkały Nur
12. Kamińska Anna lat 50 zamieszkała Nur
13. Kamińska Magdalena lat 12 zamieszkała Nur
14. Kamiński Antoni lat 65 zamieszkały Nur
15. Kamiński Józef lat 18 zamieszkały Nur
16. Kamiński Wiktor lat 60 zamieszkały Nur
17. Kazimierska Wiktoria lat 45 zamieszkała Nur
18. Kowalska Anna lat 70 zamieszkała Nur
19. Kur Adela lat 50 zamieszkała Nur
20. Laskowski Władysław lat 55 zamieszkały Żebry-Laskowiec
21. Ławnicka Elżbieta lat 50 zamieszkała Nur
22. Ławnicka Julia lat 18 zamieszkała Nur
23. Mościcki Gustaw lat 16 zamieszkały Nur
24. Murawska Anna lat 60 zamieszkała Nur
25. Murawska Bronisława lat 45 zamieszkała Żebry-Laskowiec
26. Murawska Felicja lat 48 zamieszkała Żebry-Laskowiec
27. Murawski Jan lat 24 zamieszkały Nur
28. Piliszek Stanisław lat 33 zamieszkały Nur
29. Popławska (brak imienia) lat ? zamieszkała Żebry-Laskowiec
30. Popławska Celina lat 20 zamieszkała Żebry-Laskowiec
31. Rafalik (brak imienia) lat ? zamieszkały Nur
32. Rafalik (brak imienia) lat ? zamieszkały Nur
33. Rafalik (brak imienia) lat ? zamieszkały Nur
34. Rafalik (brak imienia) lat ? zamieszkały Nur
35. Sierota Anna lat 50 zamieszkała Żebry-Laskowiec
36. Stelmach Antoni lat 60 zamieszkały Nur
37. Stelmach Magdalena lat 25 zamieszkała Nur
38. Stelmach Marianna lat 55 zamieszkała Nur
39. Szuligowska Stanisława lat 22 zamieszkała Żebry-Laskowiec
40. Terlikowska Stefania lat 14 zamieszkała Żebry-Laskowiec
41. Terlikowski Walenty lat 60 zamieszkały Nur
42. Topczewska Janina lat 18 zamieszkała Nur
43. Topczewska Marianna lat 55 zamieszkała Nur
44. Topczewski Aleksander lat 60 zamieszkały Nur
45. Tryniszewska Karolina lat 75 zamieszkała Nur
46. Tymińska Barbara lat 40 zamieszkała Nur
47. Uściłowska Józefa lat 47 zamieszkała Źebry-Laskowiec
48. Uścińska Iwona lat 16 zamieszkała Żebry-Laskowiec
49. Uścińska Wincenta lat 47 zamieszkała Żebry-Laskowiec
50. Zalewski Kazimierz lat 55 zamieszkały Nur
Ci, którzy ocaleli, pod osłoną nocy przeprawiali się przez Bug i grzebali zabitych. Po wkroczeniu wojsk sowieckich odkopano zwłoki i w uroczystym kondukcie przeniesiono na cmentarz.
źródła:
1. Rejestr str. 154
2. Pismo Urzędu Gminy w Nurze z dnia 17.08.1994 r.-DW-16: „Odpowiadając na Pana pismo z sierpnia 1994 roku dotyczące egzekucji mieszkańców wsi Nur, Strękowo, oraz Żebry-Laskowiec, która miała miejsce w dniu 5 sierpnia 1944 r. Urząd Gminy w Nurze, w załączeniu przesyła wykaz 50 nazwisk ofiar z ogólnej liczby 120, które wówczas zginęły. Wykaz załączonych nazwisk otrzymaliśmy od Księdza Proboszcza tutejszej Parafii. Odnośnie pozostałych nazwisk zamordowanych nie posiadamy żadnych informacji.”
Podpisał – wójt gminy Nur – Pan Jacek-Józef Murawski.
Pniewo gm. Łomża
Maj 1942 i 18 września 1943 roku
Pniewo, a właściwie las pniewski był jednym z podłomżyńskich miejsc kaźni. Niewiele jest o nim wiadomości i dokumentów. O egzekucjach w pniewskim lesie mówią tylko dwa dokumenty – ankiety Sądu Grodzkiego z 1945 roku. Pierwsza, sporządzona przez wójta gminy Puchały (Pniewo należało wówczas do tej gminy) mówi o egzekucji kilkuset osób w lecie 1942 roku. Druga, podpisana przez burmistrza Łomży, podaje datę 18 września 1943 roku i liczbę – 12 osób.
Wiem z własnego doświadczenia, że wszyscy, którzy przygotowywali ówczesne dokumenty lub informacje, jeśli nie mieli prawdziwych wykazów ofiar, najczęściej używali określeń „kilkaset osób”. Dlatego z pewną rezerwą podchodzę do ankiety wójta z Puchał, który zresztą sam przyznaje w pytaniu o ilość ofiar i ich tożsamość: „nie wiadomo, lecz kilkaset osób. Przywieźli na miejsce straceń do lasu w nocy w zamkniętych samochodach…”3 Bardziej prawdopodobne jest to, co znalazłem w zeznaniach dwóch świadków pośrednich:
Klara Sawicka w swoich zeznaniach podaje m.in.5 „W czasie okupacji hitlerowskiej mieszkałam w Białymstoku… W nocy z dnia 12 na 13 marca 1942 roku, do naszego mieszkania przyszli umundurowani Niemcy… i zabrali dwie moje siostry… Wiktorię… i Adelę… Najpierw przebywały obie w siedzibie Gestapo przy ul. Sienkiewicza 15. Potem obie zostały przewiezione do więzienia w Łomży. O tym, że siostry przebywały w więzieniu w Łomży wiem stąd, że dwukrotnie jeździłam do więzienia w Łomży i byłam na widzeniu z siostrami. Siostra moja Wiktoria Sawicka w miesiącu maju 1942 roku została rozstrzelana w lesie koło Pniewa. Razem z nią w tym samym dniu rozstrzelano prawdopodobnie około 60 osób. O śmierci siostry powiadomił mnie jeden z funkcjonariuszy więziennych w Łomży, a ojca powiadomiło Gestapo z Białegostoku”.
Irena Biała mieszkała również w czasie okupacji w Białymstoku. Zeznaje m.in.:4 „…Aresztowanie… nastąpiło 12 marca 1942 roku. Zostało wtedy aresztowanych przez Gestapo powyżej 60 osób… Po aresztowaniu przetrzymywano mnie w budynku Gestapo przy ul. Sienkiewicza 15. Przebywałam tam do dnia 25 września 1942 roku, po czym przetransportowano mnie do więzienia białostockiego… Wśród tych osób, które w mojej obecności zostały wywiezione z Gestapo w Białymstoku, znajdowali się straceni później pod Łomżą: Stefan Skrzeszewski, Antoni Bielecki, Julian Kirył, Józef – student z Warszawy o nieznanym mnie nazwisku, uczeń Stefan – syn wojskowego z Bydgoszczy, uczeń Pietuch z Grodna, Jadwiga Służewska, „Gienia” z Warszawy o nieznanym mnie nazwisku, oraz z więzienia białostockiego zabrano i rozstrzelano pod Łomżą Wiktorię Sawicką i małżeństwo Szwedów. Niezależnie od tych osób, które wymieniłam, podobno, jak słyszałam, zostało rozstrzelane około 60 osób w skład których wchodzili też wymienieni już moi znajomi…”
Obydwa zeznania są zgodne: Mówią o aresztowaniu w dniu 12 marca 1942 roku wielu osób w Białymstoku, a następnie przewiezieniu ich do więzienia w Łomży. Mówią też zgodnie o rozstrzelaniu pod Łomżą ok. 60 osób. Z tym że p. Sawicka podaje dość wiarygodne źródło informacji – strażnika więziennego z Łomży i białostockie Gestapo. P. Biała natomiast w swoim zeznaniu podaje, iż znajomi jej zginęli w 60-osobowej grupie wraz z Wiktorią Sawicka, a ta, jak udokumentowano to wyżej, zginęła w Pniewie.
Informacje Wojewódzkiego Obywatelskiego Komitetu Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa w Łomży, mówią, że w Lesie Pniewskim hitlerowcy rozstrzelali także Żydów przywiezionych ze wsi Rutki. Jest to bardzo prawdopodobne, chociaż w tym zakresie nie natrafiłem na żadne dokumenty. Według podanych wyżej informacji w maju 1942 roku zginęli:
1. Sawicka Wiktoria, lat 36, pracownica umysłowa z Białegostoku
prawdopodobnie:
2. Bielecki Antoni
3. „Gienia” – prawdopodobnie Genowefa Głębocka – łączniczka AK z Warszawy
4. Kirył Julian
5. Pietuch Jerzy – uczeń z Grodna
6. Skrzeszewski Stefan
7. Slużewska Jadwiga
8. Stefan – nazwisko nie znane – syn wojskowego z Bydgoszczy
9. Szwed (brak imienia)
10. Szwedowa (brak imienia) – żona w/w
11. Józef – student z Warszawy – prawdopodobnie chodzi o Józefa Tenderendę – studenta V roku Politechniki Warszawskiej, złapanego na przekraczaniu granicy z GG, z tym że matka – Stanisława Tenderenda – zamieszkała w Kozarzach gm. Kuczyn, podaje datę aresztowania 12. XII. 1942 roku.
We wrześniu 1943 roku w Lesie Pniewskim rozstrzelano 12 więźniów politycznych z miasta Łomży. Według ankiety Sądu Grodzkiego 18 września 1943 roku zginęli:2
1. Giejsztowt Witold, lat 54 – inżynier
2. Gorzoch Stanisław, lat 23 – handlowiec. Pracował w tartaku i tam aresztowany.7
3. Jensz Tadeusz, lat 30
4. Jenszówna Janina, lat 28
5. Jenszówna Zofia, lat 34, nauczycielka6
6. Lichtańska Jadwiga, lat 43
7. Lichtańska Eulalia, lat 17 – córka Jadwigi
8. Nowakowski Stanisław, lat 27 – elektryk z Łomży
9. Nowakowska Helena, lat 21
10. Popiel Stanisław, lat 56 – inżynier
11. Popiel Maria, lat 58
12. Sadowska Alfreda, lat 38 – nauczycielka
Według Rejestru 17 grudnia 1943 r. zginęli:
1. Tutas Anna, lat 40 – rolniczka ze wsi Kozioł pow. Kolno i jej rodzina:
2. Tutas Eugeniusz
3. Tutas Irena
4. Tutas Władysław
5. Tutas (brak imienia) – córka
6. Tutas (brak imienia) – syn – 3-miesiące, a także
7. Zwierzyńska Julianna, lat 32, gospodyni domowa z Zambrowa.
Niestety, ekshumacja przeprowadzona w Pniewie pozwoliła tylko na identyfikację kilkunastu osób, które zostały pochowane na cmentarzu w Łomży. Reszta, niezidentyfikowanych, pozostała na zawsze w Pniewskim Lesie. (Rozdział III – Pniewo)
Źródla:
1. Rejestr str. 162-163
2.Ankieta Sądu Grodzkiego – AGKBZpNP sygn. ASG t.2 str. 183 -183v:
- Data i miejsce egzekucji – 18 września. Las Pniewski gm. Puchały
- Rodzaj egzekucji – zamordowani strzałami w potylicę
- Dane dotyczące zamordowanych – Polacy, 12 osób z miasta Łomży (tu podana jest lista, którą umieszczono w tekście powyżej – przy p. JS)
- Przyczyna egzekucji i wykonawcy – tło polityczne – Gestapo
- Gdzie pochowano zwłoki – zwłoki zachowały się w całości – 12 ofiar w jednym grobie. Grób długości 5m i szer. 2 metry. Dnia 5 maja 1945 r przeprowadzono ekshumację, zwłoki przewieziono na łomżyński cmentarz.
Podpisał 9. X. 1945 r. burmistrz m. Łomży – Michał Sejko
3. Ankieta Sądu Grodzkiego – AGKBZpNP sygn. ASG t.2 str. 182 – 182 v:
- Data i miejsce egzekucji – miejscowość Pniewo, latem 1942 r. w lesie w odległości 1,5 km od wsi Brzeźnica przy drodze do wsi Pstrągi
- Rodzaj egzekucji – rozstrzelanie
- Dane dotyczące zamordowanych – nie znani, nie wiadomo, lecz kilkaset osób. Przywieźli na miejsce stracenia do lasu w nocy w zakrytych samochodach
- Przyczyna egzekucji i wykonawcy – nie wiadomo – Gestapo
- Gdzie pochowano zwłoki – kilkaset osób w jednym grobie, grób długi około 50 m i szer. 2 metry w lesie odległym o 1,5 km od wsi Brzeźnica, przy drodze do wsi Pstrągi.
Podpisał 12. X. 1945 r wójt gminy Puchały – Tomasz Grzanko
4. Zeznania Ireny Białej z dnia 16. II.1968 r. – AGKBZpNP sygn. W-794 t. IV str. 14-16. Istotne dla zbrodni w Pniewie fragmenty prawie w całości zacytowano w tekście.
5. Zeznania Klary Sawickiej z dnia 28. III. 1972 r. – AGKBZpNP sygn. – W-794 t. IV. str. 87-88 – zeznanie prawie w całości podano w tekście
6. Wykaz zamordowanych nauczycieli – AGKBZpNP sygn. SWWW str. 308-309
7. Wyciąg z zeznań świadków dotyczących zamordowanych w Pniewie – AGKBZpNP sygn. S-122/67.
Pobikry gm. Ciechanowiec
1942-1944
W latach 1942-1944 żandarmi z posterunku w Pobikrach, pod dowództwem żandarma Joswiga (Jóźwiaka), rozstrzelali ok. 80 osób. Przyczyną był bierny opór władzom niemieckim, nielegalne przekraczanie granicy z Generalnym Gubernatorstwem, brak dokumentów itp. Egzekucji przez rozstrzelanie dokonywano na placu przy posterunku żandarmerii pomiędzy majątkiem Pobikry a plebanią. Na placu o rozmiarach 50 na 50 metrów znalazło się kilka grobów zrównanych z ziemią, co dowodzi, że ofiary nie zginęły w jednej egzekucji, a były tracone w różnych okresach. Po wojnie nie przeprowadzono ekshumacji. Wspólną mogiłę upamiętniono płytą. Żadnych danych personalnych ofiar nie udało się ustalić. Podobnie jak w przypadku innych miejscowości z gminy Ciechanowiec, z Muzeum w Ciechanowcu nie otrzymałem żadnych informacji (por. przypisy do poz. „Ciechanowiec”). Nie otrzymałem też informacji od władz parafialnych. W tej sytuacji, tekst oparty jest wyłącznie na Rejestrze i ankiecie Sądu Grodzkiego.
Źródła:
1. Rejestr str. 165
2. Ankieta Sądu Grodzkiego – AGKBZpNP sygn. ASG 1.1 str. 130 -130v:
- Data i miejsce egzekucji – rok 1942-1944 majątek Pobikry gm. Ciechanowiec przy posterunku żandarmerii
- Rodzaj egzekucji – rozstrzelanie
- Dane dotyczące zamordowanych – Polacy, ok. 80 osób z aresztu przy posterunku żandarmerii w Pobikrach. Nazwisk i adresów zamordowanych ustalić nie udało się
- Przyczyna egzekucji i wykonawcy – za bierny opór władzom niemieckim, nieposiadanie paszportu, przekraczanie granicy z Gen. Gub. itp – żandarmeria z posterunku Pobikry – szef żandarmerii Pobikry Joswig (Jóźwiak) i inni
- Gdzie pochowano zwłoki – zakopano na miejscu egzekucji na placu przy posterunku żandarmerii (plebania) w Pobikrach. Plac o rozmiarach 50 na 50 m, gdzie znajdują się poszczególne groby zrównane z ziemią. Ekshumacji nie przeprowadzono.
Podpisał 3. X. 1945 r. wójt gminy w Ciechanowcu – Michał Pachorek
Jerzy Smurzyński
6 comments
Posiadam informację na temat nazwiska Rafalik 4 osoby zginęły w Nurze:
1. Józef Rafalik 04-08-1944 48 lat zginął śmiercią tragiczną mój pradziadek
2. Czesława Rafalik 04-08-1944 19 lat zginęła śmiercią tragiczną
3. Jan Rafalik 04-08-1944 8 lat zginął śmiercią tragiczną
4. Marianna Rafalik 04-08-1944 44 lata zginęła śmiercią tragiczną moja prababka
Wszyscy rozstrzelani przez Niemców pochowani zostali na cmentarzu w Nurze kwatera „W-33”
przeżyli wojnę tylko dzieci Edward oraz Antoni, żona Edwarda Rafalika zajęła się w tym trudnym okresie
pochówkiem. Posiadam zdjęcie archiwalne tych osób (mogę udostępnić redakcji).
Bardzo proszę o kontakt. Krzysztof Godlewski
Moja wiedza pochodzi głównie od Pawła Kamieńskiego, syna Wiktora Kamińskiego, poprzez jego córkę a moją żonę. Z tego co wiem w 1940 r. wieś Nur została przesiedlona przez Sowietów dalej od Buga, gdzie była od września 1939 r granica między Niemcami a ZSSR i tam odbyły się te straszne wydarzenia w 1944 r.
W dniu 4 sierpnia 1944 r. w odwecie za zabicie Niemca żołnierze Wermachtu dokonali pacyfikacji wsi. Zginęło tam pięcioro (sześcioro) z rodziny Kamińskich:
1) Wiktor Kamiński ur. 19.10.1873 r. 70 lat – dziadek mojej żony W wykazie lat 60, ale jest jego metryka.
2) Adam Kamiński ur. 24.12.1866 r. lat 77– brat dziadka mojej żony. W wykazie lat 65 i imię Antoni. Mam jego metrykę.
3) Jan Kamiński ur. 1920 r. – syn Wiktora Kamińskiego lat 24. W wykazie lat 18 i imię Józef.
4) Kamińska o nieznanym imieniu – druga żona Wiktora Kamińskiego W wykazie Anna lat 50.
5) Kamińska o nieznanym imieniu (w ciąży) – synowa Wiktora a żona Mariana Kamińskiego. W wykazie Magdalena lat 12 ??
Pozycje 1-3 zostały umieszczone w spisie http://www.straty.pl
Bardzo proszę o kontakt. Krzysztof Godlewski
Jak podałem w moim opracowaniu – informacje o Ofiarach pacyfikacji w Nurze były i są nie pełne i nie zawsze wiarygodne. Dlatego takie uzupełnienie oparte na informacjach rodzinnych i dokumentach ( metryki) są tu bardzo cenne. Dziękuję.
Bardzo proszę o kontakt. Krzysztof Godlewski