Czarne lata na łomżyńskiej ziemi. Rozdział II. 16.

UNDY CZARNOWO, WNORY WANDY, WROCEŃ, ZAWADY.

Undy Czarnowo gm. Kołaki Kościelne
22 lipca 1944 roku

Przed nadchodzącym frontem Niemcy rekwirowali bydło i stadami pędzili je w kierunku Prus Wschodnich. Takie stado próbowali odbić partyzanci w pobliżu wsi Undy Czarnowo. W odpowiedzi żołnierze Wehrmachtu wraz z żandarmami z posterunku w Kuleszach Kościelnych, dokonali pacyfikacji wsi. Podczas tej akcji zginęli:

1. Daniłowicz Bolesława ur. w 1866 r. – rolniczka
2. Duchnowski Aleksander ur. w 1871 r. – rolnik
3. Duchnowska Bronisława ur. w 1875 r. – rolniczka
4. Gołaszewska Aniela ur. w 1906 r. – rolniczka
5. Gołaszewski Bolesław ur. w 1907 r. – rolnik
6. Konopka Aleksander ur. w 1889 r. – rolnik
7. Kulesza Antonina ur. w 1895 r. – rolniczka
8. Kulesza Apolonia ur. w 1872 r. – rolniczka
9. Kulesza Szczepan ur. w 1875 r. – rolnik
10. Lipińska Aleksandra ur. w 1902 r. – rolniczka
11. Lipiński Jan ur. w 1875 r. – rolnik
12. Lipińska Władysława ur. w 1865 r. – rolniczka
13. Łapińska Aniela ur. w 1861 r. – rolniczka
13. Łapińska Bogumiła ur. w 1862 r. – rolniczka
14. Łapiński Edward ur. w 1914 r. – rolnik
15. Łapińska Helena ur. w 1876 r. – rolniczka
16. Łapiński Tomasz ur. w 1869 r. – rolnik
17. Modzelewska Helena ur. w 1912 r.
18. Sakowicz Henryka ur. w 1919 r. – rolniczka
19. Wojciechowicz Julian ur. w 1888 r. – rolnik
20. Wyszyńska Paulina ur. w 1893 r. – rolniczka

Egzekucji dokonano przez rozstrzelanie. Wieś podpalono, w związku z czym część zwłok uległa spaleniu. Wszystkich straconych rodziny pochowały na cmentarzu katolickim w Kołakach Kościelnych.
Wobec braku odpowiedzi na ankietę własną zarówno ze strony władz gminnych jak i kościelnych – dane nie są zweryfikowane. Całość materiału oparta jest wyłącznie na Rejestrze i ankiecie Sądu Grodzkiego. Ponieważ między tymi dwoma dokumentami zachodziły pewne różnice (w Rejestrze brak jest Edwarda Łapińskiego i w trzech miejscach przestawiono nazwiska „Lipiński” i „Łapiński”), za bardziej wiarygodną przyjąłem ankietę i na jej podstawie podałem listę ofiar.

Źródła:

1. Rejestrstr. 212-213
2. Ankieta Sądu Grodzkiego – AGKBZpNP sygn. ASG t. 2 str. 173-173v:

1. Data i miejsce egzekucji – w końcu lipca 1944 r.
2. Rodzaj egzekucji – rozstrzelanie i spalenie
3. Dane dotyczące zamordowanych – Polacy , 21 osób z miejscowej ludności, wszyscy mieszkańcy wsi Undy Czarnowo (tu podana jest imienna listą ofiar oraz rok urodzenia – przyp. JS)
4. Przyczyna egzekucji i wykonawcy – Powody nie są znane – żandarmeria
5. Gdzie pochowano zwłoki – zwęglone zwłoki pozostawiono na miejscu. Rodziny zaś stopniowo pochowały na cmentarzu w Kołakach

Podpisał 19. X. 1945 r. wójt gminy Kołaki – Władysław Grabowski

Wnory Wandy gm. Kobylin Borzymy
21 lipca J943 roku

Pacyfikacja wsi Wnory Wandy była dziełem grupy Müllera. W nocy z 20 na 21 lipca 1943 r. wieś została otoczona przez oddziały niemieckie. Mieszkańcy wsi, po egzekucji w pobliskich Sikorach Tomkowiętach, byli ostrożni i nocowali poza domami -na łąkach i polach. Z tego to powodu w egzekucji zginęło stosunkowo niewiele osób.
Według Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Białymstoku, za przygotowanie pacyfikacji są odpowiedzialni: Otto Helwig – SS gruppenführer i gen. mjr policji – d-ca SS i Policji na Okręg Białostocki, Eugen Dorsch, brigadeführer – prezydent policji w Białymstoku, Hans Nolte gen. mjr – d-ca dywizji Wehrmachtu „Białystok”, Karl von Groeben – kreiskommissarz z Łomży i Ennulat – szef Gestapo w Łomży.³ To samo źródło podaje, że w pacyfikacji uczestniczyli m.in.: Litzman – amtskommissarz z Kulesz, Karl Wasch – komisarz rolny z Kulesz, Neumann – komendant posterunku żandarmerii w Kuleszach, jego zastępca Bezirk i żandarmi: Borunk, Zimmermann, Alojzy Fraszek, Hetke, Muzon i Baumann.
Podobnie jak w innych tego typu akcjach mienie mieszkańców zostało zrabowane i przewiezione do Amtskommissariatu w Kuleszach, a zabudowania spalone.²

Śmierć ponieśli:⁴

1. Wnorowski Stefan, lat 50 – rolnik
2. Wnorowska Antonina, lat 68 – rolniczka
3. Wnorowski Wacław, lat 45 – rolnik
4. Wnorowska Marianna, lat 30 – rolniczka
5. Wnorowski Witold, lat 7
6. Wnorowska Krystyna, lat 3
7. Wnorowski Wojciech, 1 miesiąc
8. Kamińska Stefania, lat 60 – rolniczka
9. Kamińska Czesława, lat 20 – rolniczka
10. Sikorski Bronisław, lat 65 – rolnik
11. Wnorowski Stanisław, lat 55 – rolnik
12. Surmacewicz Amelia, lat 50 – rolniczka
13. Dąbrowska Stanisława, lat 53 – rolniczka
14. Wnorowski Jan, lat 52 – rolnik
15. Trzaska Bolesław, lat 40 – rolnik
16. Jamiołkowska Klementyna, lat 67 – rolniczka
17. Dąbrowska Bronisława, lat 71 – rolniczka
18. Wnorowska Wiktoria, lat 68 – rolniczka
19. Wnorowska Apolonia, lat 30 – rolniczka
20. Wnorowska Jadwiga, 11 miesięcy
21. Klewinowska Franciszka, lat 25 – pomoc domowa
22. Ostrowski Feliks, lat 60 – rolnik
23. Iwanowska Józefa, lat 70 – rolniczka
24. Sikorski Franciszek, lat 61 – rolnik
25. Sikorska Janina, lat 45 – rolniczka
26. Klewiszewski Stanisław, lat 14, z Piszczat – pomoc w gospodarstwie
27. Wnorowska Aleksandra – dziecko
Powyższy wykaz oparty jest na wniosku o ściganie zbrodniarzy ze wsi Wnory Wandy, wystawionym przez OKBZH w Białymstoku. Rejestr podaje dodatkowo dwie ofiary nie uwzględnione w tym wykazie:
28. Wnorowski Jan – brak innych danych
29. Wnorowski Stanisław – brak innych danych
W ten sposób w Rejestrze znalazły się dwa razy wymienione te same osoby (wykaz podaje takie osoby pod poz. 14 i 11).

Nie jest wykluczone, że przy przygotowywaniu Rejestru zaszła pomyłka. Ale z kolei na tablicy pamiątkowej, nie wymieniający nazwisk, napis podaje ogólną ilość straconych – 28 osób.
Niestety, z uwagi na brak odpowiedzi na moją ankietę tak ze strony władz gminnych jak i kościelnych pełna weryfikacja danych była niemożliwa.

Źródła:

1. Rejestr str. 220-221
2. Zeznania Józefa Wnorowskiego złożone 10. XII. 1966 r. – GKBZpNP sygn. W-647 str. 29-29v:
„…W nocy z 20 na 21 lipca1943 r. niemieckie wojska otoczyły naszą wieś (Wnory-Wandy – przyp. JS). Ponieważ tydzień przedtem Niemcy wymordowali mieszkańców wsi Sikory Tomkowięta mieszkańcy naszej wsi byli ostrożni i w większości nocowali poza domem. Ja poszedłem spać na łąkę… Po północy obudził mnie warkot samochodów… Niemcy przyjechali od strony północnej… część ludności zdążyła uciec na południe… usłyszeliśmy serie z automatów… Następnego dnia powróciłem do wsi i stwierdziłem, że wszystkie zabudowania zostały spalone, a sto metrów od zgliszcz mego domu była świeża mogiła…” (świadek podaje nazwiska ofiar – przyp. JS)
3. Wniosek o ściganie funkcjonariuszy hitlerowskich władz okupacyjnych wystawiony przez OKBZH w Białymstoku – AGKBZpNP sygn. W-647 str. 3-5 – treść wykorzystano wyżej
4. Wykaz ofiar ze wsi Wnory-Wandy – AGKBZpNP sygn. W-647 str. 26

Wroceń gm. Goniądz
31 lipca 1943 roku

Według informacji p. Jadwigi Wroceńskiej, jaką otrzymałem za pośrednictwem Urzędu Gminy w Goniądzu⁴ i ankiety Sądu Grodzkiego z 1945 roku³, 31 lipca 1943 r. w godzinach rannych żandarmeria polowa dokonała mordu 12 osób. Zamordowani przy szkole podstawowej, na brzegu rzeki, zostali pokryci warstwą błota, co nie zabezpieczało ciał przed błąkającymi się psami. Za zgodą komisarza z Goniądza, rodziny nocą zabrały ciała i pochowały w indywidualnych mogiłach na cmentarzu w Dolistowie. Dziś miejsce kaźni upamiętnia pomnik.

Przyczyną egzekucji było oskarżenie mieszkańców Wrocenia o współpracę z partyzantami. O egzekucji tej istnieje również wzmianka w „Przeglądzie okresowym z poczty dla Rządu za listopad 1943 r.” ²

Zginęli:

1. Niedziałko Antoni ur. w 1925 r. we Wróceniu, syn Feliksa i Bronisławy – rolnik⁴
2. Rutkowski Władysław ur. w 1912 r. we Wróceniu, syn Bolesława i Klementyny – rolnik,
sołtys wsi⁴
3. Rutkowska Marianna z d. Rutkowska ur. w 1908 .r we Wroceniu, córka Wawrzyńca i
Feliksy – żona Władysława – gospodyni⁴
4. Rutkowski Adam ur. w 1925 r. we Wróceniu, syn Wawrzyńca i Feliksy, brat Marianny –
rolnik⁴
5. Rutkowska Czesława ur. w 1921 r. we Wroceniu, córka Wawrzyńca i Feliksy – siostra
Marianny – gospodyni domowa⁴
6. Rutkowski Czesław ur. w 1939 r. we Wróceniu, syn Władysława i Marianny⁴
7. Rutkowski Władysław ur. w 1941 r. we Wroceniu, syn j. w.
8. Wroceński Wacław ur. w 1898 r. we Wroceniu, syn Józefa i Kamili – rolnik – muzykant⁴
9. Wroceńska Anna ur. w 1903 r. w Kiejlanach gm. Radziłów – żona Wacława – gospodyni
domowa⁴
10. Wroceński Tadeusz ur. w 1925 r. we Wroceniu, syn Wacława i Anny – rolnik⁴
11. Wroceński Wawrzyniec ur. w 1931 r. we Wroceniu, syn Feliksa i Marianny (syn
Marianny Rutkowskiej z pierwszego małżeństwa)⁴
12. Turel Józef, lat 80, ze wsi Pokośne – pastuch zatrudniony we Wroceniu (brak bliższych
danych)

Źródła:

1. Rejestr str. 225-226
2. AAN sygn. 202/I-36 s. 72 – Przegląd okresowy z poczty dla Rządu za listopad 1943 r.: „… We wsi Wroceń, pow. Białystok, rozstrzelano sołtysa i podsołtysa…”
3. Ankieta Sądu Grodzkiego – AGKBZpNP sygn. Z-264 str. 29-29v:

1. Data i miejsce egzekucji – 31 lipca 1943 r.
2. Rodzaj egzekucji – rozstrzelanie
3. Dane dotyczące zamordowanych – Polacy, 12 osób, wszystko miejscowi gospodarze (na odwrocie dokładna lista – przyp. JS)
4. Przyczyna egzekucji i wykonawcy – oskarżeni o współpracę z partyzantami – żandarmi polowi
5. Gdzie pochowano zwłoki – w grobach indywidualnych na cmentarzu w Dolistowie

Podpisał 29. IX. 1945 r. wójt gminy Jaświły- Józef Kupiński
4. Ankieta własna – DW-6, zweryfikowana przez Urząd Miasta w Goniądzu.

Zawady – las „Łysa Góra” gm. Zawady
13 lipca 1943 roku

Egzekucja w Zawadach była jedną z pierwszych, jakie grupa Müllera wykonała na Ziemi Łomżyńskiej. Jej przebieg był podobny do wszystkich, które były dziełem tej grupy. Niemcy przyjechali z gotową listą w nocy z 12 na 13 lipca 1943 roku. Na rynku w Zawadach zgromadzili tych, których obejmowała lista i odczytując „wyrok”, lokowali skazanych w samochodzie ciężarowym popularnie zwanym w czasie okupacji „budą”. Jednocześnie mieszkańcy wsi Strękowa Góra, pod nadzorem żandarmów, kopali w lesie przy szosie na tzw. „Łysej Górze”, odpowiedni rów. Aresztowanych w Zawadach i Laskowcu przewieziono do lasu i tutaj dokonano egzekucji przez rozstrzelanie. Według relacji, jaką otrzymałem od proboszcza parafii Zawady, ks. Mirosława Orłowskiego, spośród skazanych w Zawadach uratowała się rodzina Wacława Remiszewskiego, który wiedząc, że jest na liście, wysłał rodzinę daleko w pole, a sam ukrył się w pobliżu domu. Jednak wytropił go pies policyjny. Został rozstrzelany pod pozorem dokonywania nielegalnego uboju (był z zawodu rzeźnikiem).
Według tej samej relacji, potwierdzonej przez mieszkańców wsi Laskowiec, a także późniejszą (już po opublikowaniu pierwszego wydania tej książki) korespondencją ze znajomymi p. Duchnowskiego, uratował się uciekając znad dołu w lesie mieszkaniec Laskowca – Franciszek Duchnowski.³
Na „Łysej Górze”.zginęli:¹
Ze wsi Zawady:

1. Baranowski Aleksander, lat 45 – rolnik
2. Bartnicki Szymon, lat 26 – rolnik
3. Dawidko Stanisław, lat 17
4. Dziczek Wacław, lat 25 – rolnik
5. Feręc Stanisław, lat 18
6. Jankowska Aniela, lat 14
7. Jankowska Janina, lat 45 – rolniczka
8. Jankowski Jan, lat 8
9. Jankowski Mieczysław, lat 12
10. Jankowski Stanisław, lat 27 – rolnik
11. Jankowski Wacław, lat 16
12. Jankowski Wacław, lat 50 – rolnik
13. Jankowski (brak imienia) – 4 dni
14. Okuła Henryk, lat 19 – z Łopuchowa
15. Remiszewski Wacław ur. w 1893 r. w Łomży, rzeźnik-masarz – przed wojną właściciel
warsztatu masarskiego w Zawadach
16. Sikorski Antoni, lat 50 – rolnik
17. Sikorska Bronisława, lat 45 – rolniczka
18. Sikorski Emeryk, lat 8
19. Sikorska Maria, lat 6
20. Sikorski Mieczysław, lat 2
21. Traks Jan, lat45 – rolnik
22. Wilczewski Stefan, lat 40 – rolnik
23. Wileńska Barbara, lat 8
24. Wileński Bolesław, lat 40
25. Wileński Lech, lat 10
26. Wileńska Maria, lat 34 – rolniczka
27. Wileński Wacław, 6 dni
28. Wiśniewski Stefan, lat 16
Ze wsi Laskowiec:
29. Dąbrowska Aleksandra, lat 50 – rolniczka
30. Dąbrowska Celina, lat 12
31. Dąbrowska Czesława, lat 12
32. Dąbrowska Jadwiga, lat 19
33. Dąbrowski Jan, lat 2
34. Dąbrowska Katarzyna, lat 66 – rolniczka
35. Dąbrowska Marianna, lat 27 – rolniczka
36. Dąbrowski Stanisław, lat 28 – rolnik
37. Dąbrowska Teofila, lat 29 – rolniczka
38. Duchnowska Aleksandra, lat 47 – rolniczka
39. Duchnowski Bolesław, lat 20
40. Duchnowska Halina, lat 20
41. Duchnowski Mieczysław, lat 18
42. Duchnowski Nikodem, lat 65 – rolnik
43. Kozłowska Marianna, lat 35 – rolniczka
44. Kulesza Teodor, lat 80 – rolnik
45. Mocarski Andrzej, lat 60 – rolnik
46. Mocarska Bronisława, lat 50 – rolniczka
47. Mocarska Bronisława, lat 57- rolniczka
48. Mocarska Franciszka, lat 2
49. Mocarska Genowefa, lat 13
50. Mocarski Jan, lat 36 – rolnik
51. Mocarski Jan, lat 70 – rolnik
52. Mocarski Jan, lat 43 – rolnik
53. Mocarski Julian, lat 31 – rolnik
54. Mocarska Henryka, lat 13
55. Mocarska Marianna, lat 9
56. Supiński Bolesław, lat 43 – rolnik
57. Supińska Emilia, lat 43 – rolniczka
58. Supiński Stanisław, lat 8

 Wobec braku odpowiedzi na moją ankietę ze strony gminy w Zawadach, dane nie zostały zweryfikowane.Oprócz Rejestru i ankiety Sądu Grodzkiego dotyczącej Zawad, a także relacji ks. proboszcza z tejże parafii, nie dysponowałem żadnym innym materiałem.Nie mogłem zatem zweryfikować rozbieżności pomiędzy Rejestrem a ASG, która podając mylną datę, potwierdza tylko niewiele ponad połowę ofiar z Zawad i podaje dodatkowo Stanisława Kozłowskiego, lat 40.² Dla Laskowca ankiety w Sądzie Grodzkim nie sporządzono.⁴ Według Rejestru ofiary pozostały na miejscu zbrodni, które po wojnie upamiętniono obeliskiem. Fakt pozostawienia zwłok w miejscu kaźni potwierdza również ankieta Sądu Grodzkiego.
Po zakończeniu okupacji na mogile ustawiono drewniany krzyż, a każdego trzynastego lipca odprawiana jest tam msza św. za spokój dusz ofiar. W roku 1963 na mogile postawiono pomnik z napisem: „Miejsce uświęcone krwią Polaków walczących o wolność ojczyzny, Tu spoczywają 52 osoby z Laskowca i Zawad zamordowane przez hitlerowców 13. VII.1943 r. – W XIX rocznice wyzwolenia”
W roku 2008 staraniem Wójta Gminy Zawady – Pawła Pogorzelskiegio i pracowników Biblioteki Publicznej Gminy Zawady wykonano remont pomnika, mogiły i placu ją otaczającego. Środki na renowację leśnej mogiły przekazał Podlaski Urząd Wojewódzki, oraz Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Na pomniku zamieszczono napis: ⁴

„Tu spoczywa 52 mieszkańców Laskowca i Zawad zamordowanych przez niemieckich okupantów 13.VII.1943 r. Cześć ich pamięci.”

Źródła:

1. Rejestr str. 240-241
2. Ankieta Sądu Grodzkiego – AGKBZpNP sygn. ASG t 2 str. 165 – 165v:

1. Data i miejsce zbrodni – czerwiec 1944 r. Łysa Góra przy szosie o 2 km od wsi Łaś-Toczyłowo
2. Rodzaj egzekucji – rozstrzelanie
3. Dane dotyczące zamordowanych – Polacy – 20 osób – z miejscowości wsi Zawady Kościelne – Rolnicy wsi Zawady-Kościelne 1.Sikorski Antoni z całą rodziną i dziećmi 8 osób, 2.Jankowski Wacław z całą rodziną i dziećmi 8 osób, 3.Kozłowski Stanisław lat 40, 4.Wilczewski Stefan lat 41, 5. Remiszewski Wacław lat 52, 6. Dziczek Wacław
4. Przyczyna egzekucji i wykonawcy – z powodu napadu na żandarma – Gestapo
5. Gdzie pochowano zwłoki – na „Łysej Górze” przy szosie o 2 km od wsi Łaś-Toczyłowo gm. Chlebiotki. Grób 5 m długi i 2 m szeroki. Ekshumacji nie przeprowadzono.   

Podpisał 17. IX.1945 r. wójt gminy Chlebiotki – Edmund Bruszewski
3. Pismo proboszcza parafii Zawady ks. Mirosława Orłowskiego – DW-79. Życiorys Wacława Remiszewskiego i opis egzekucji mieszkańców wsi Zawady wykorzystano w tekście.
4. Informacje o mogile na „Łysej Górze”, jej historii i dokonanej w 2008 roku renowacji, są cytatem z folderu „Wspomnienie o Nich nigdy nie zaginie…” wydanego w 2008 roku przez Bibliotekę Publiczną Gminy Zawady
(Różnica w ogólnej ilości ofiar podanych wyżej i w folderze, wynika z faktu, że lista publikowana w folderze nie potwierdza dwóch ofiar z Zawad i czterech z Laskowca)

Jerzy Smurzyński