P n i e w o
Według ankiet wójta z Puchał i burmistrza Łomży z 1945 roku, w Lesie Pniewskim zlokalizowano dwa groby: jeden o wymiarach 50 na 1 metr i drugi – 5 na 2 metry. Jest bardzo prawdopodobne, że istniały jeszcze dwa inne, jeśli weźmiemy pod uwagę, że w Pniewie, według Rejestru, odbyły się co najmniej cztery egzekucje.
5 maja 1945 roku ofiary egzekucji dokonanej 18 września 1943 r. (a więc z mniejszego grobu), zostały ekshumowane i przeniesione na cmentarz w Łomży. Nie wykluczone, że ekshumowano także ofiary z 17 grudnia 1943 roku. Doły po tych ofiarach zostały prawdopodobnie zniwelowane. W lesie z pewnością pozostał większy z grobów kryjący bezimienne ofiary egzekucji dokonanej w 1942 roku.
Należy zatem przyjąć, że ogrodzone dzisiaj miejsce z pomnikiem jest to masowy grób bezimiennych ofiar. Grób ten, swoim wyglądem przypomina groby w Jeziorku i Sławcu. Ma podobne ogrodzenie, a płyta jest bardzo podobna do płyt kładzionych w Jeziorku.
Kto jest fundatorem pomnika i autorem napisu nie jest pewne. Informacja Prezesa Zarządu Wojewódzkiego ZKRP w Łomży, nie wyklucza, że fundatorem był ZBoWiD. Wskazywałoby na to ogrodzenie, ale organizacja ta podpisywała się na fundowanych przez siebie pomnikach (np. na dwóch pomnikach w Giełczynie). Podpis pod napisem na tablicy w Pniewie, a także data, sugerowałyby, że tablica została umieszczona staraniem takiego samego komitetu społecznego jak ten, który fundował pomnik w Giełczynie. Natomiast ogrodzenie mogłoby być fundacji ZBoWiD-u.
Napis umieszczony na płycie brzmi:
„Pomordowani Polacy i Żydzi w tym lesie w latach 1942-1943 przez faszystów niemieckich w ilości 400 osób.
Straceni 18. IX. 1943 r.
Nowakowski Stanisław lat 27
Nowakowska Helena lat 21
Popiel Stanisław lat 56
Popiel Maria lat 58
Lichtańska Jadwiga lat 43
Lichtańska Eulalia lat 17
Giejsztowt Witold inż. lat 54
Gorzoch Stanisław lat 23
Jensz Tadeusz lat 23
Jenszówna Zofia lat 34
Jenszówna Janina lat 28
Sadowski Alf lat 3 8
Cześć ich pamięci
W XX rocznicę napaści hitlerowskiej na Polskę 1. IX. 1959 r. społeczeństwo Łomżyńskie.”
O ile pierwszą część napisu należy uznać za prawidłową i słuszną, o tyle druga jest co najmniej niefortunna. Sugeruje bowiem, że wymienione ofiary zginęły i spoczywają w tym właśnie miejscu, podczas kiedy zginęły prawdopodobnie opodal, a zwłoki, po ekshumacji, pochowane są na łomżyńskim cmentarzu. O tym fakcie tablica milczy, wprowadzając tym samym czytającego w błąd.
Dzisiaj do pomnika w Lesie Pniewskim niełatwo jest trafić. Chętnym z pewnością pomoże załączony szkic. Trzeba uważnie obserwować drogę i szukać nie tyle pomnika, co przydrożnego starego dębu. Za nim, w wysokich krzewach, ukryta jest mogiła, prawie niewidoczna z drogi. Dojazd do samej mogiły jest trudny nawet w okresie suchej pory letniej. Wyboistą drogą polną można względnie bezpiecznie dojechać do wskazanego na szkicu rozwidlenia leśnych dróg. Dalej, ok. 100 metrów, z uwagi na błotniste zagłębienia, lepiej przejść pieszo.
Według dokumentacji Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Łomży mogiła zajmuje powierzchnię ok. 0,002 ha i znajduje się pod opieką Szkoły Podstawowej w Pniewie.
Źródła:
1. Rejestr str. 162-163
2. Ankiety Sądu Grodzkiego – AGKBZpNP sygn. ASG t. 2 str. 183-183v i 182-182v – omówione w rozdziale II – „Pniewo”
3. DW-81 – Kartoteka Wojewódzkiego Obywatelskiego Komitetu Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa w Łomży
Jerzy Smurzyński