Dwór królewski w Łomży

Przeprawa przez Narew na szlaku handlowym koło miejscowości zwanej Szur istniała od niepamiętnych czasów. W IX wieku powstała nowa osada, oddzielona od Szuru wzgórzem Świętego Wawrzyńca, na którym od 1000 roku istniał już kościół parafialny. Wkrótce z obu tych osad powstał gródek typu cyplowego.

Wczesnośredniowieczny gród, który na początku pełnił rolę obronną, a następnie handlową powstał w początkach czternastego wieku kiedy to król Kazimierz Wielki wybudował około 1340 roku w Szurze zamek. Kiedy w końcu wieku XIV najazdy Jadźwingów, zniszczyły zabudowania grodu nie podjęto ich odbudowy, pozostałości nazwano Starą Łomżą, a nową lokację Łomży wyznaczono w kierunku zachodnim w odległości około 5 kilometrów w dół rzeki.

Gród w nowej lokacji rozwijał się dość szybko. Już w 1392 r. na Popowej Górze wybudowano kościół NMP i świętych Rozesłańców do którego w 1410 roku zostaje przeniesiona parafia. Brak jest zapisków mówiących o tym kiedy Stara Łomża, która występuje w najstarszym rejestrze okolicznych wsi z 1410 roku, straciła całkowicie swoje znaczenie i kiedy przestał istnieć tam stary zamek, ale z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że był użytkowany co najmniej do XVI wieku.

Łomża, tak jak wszystkie ówczesne miasta musiała posiadać odpowiednie budowle, które mogły służyć licznym dostojnikom w ich podróżach. Dwór książęcy był prawdopodobnie jedną w pierwszych budowli nadających miastu wyjątkowego charakteru służąc za miejsce postoju orszakom królewskim w czasie podróży miedzy Wilnem a Krakowem. Jego historię znajdujemy w książce Pani Profesor Donaty Godlewskiej – „Dzieje Łomży od czasów najdawniejszych do rozbiorów Rzeczypospolitej XVI w. – 1795r.” (str. 178-181):

DWÓR KRÓLEWSKI

Kompleks zabudowań dworskich zajmował miejsce od skarpy na ul. Senatorskiej do klasztoru benedyktynek. Składał się z domu zbudowanego jeszcze za książąt mazowieckich, zwanego zamkiem górnym i kilku budynków XVI-wiecznych.

Niektóre źródła mówią, że pierwotny dwór książęcy istniał już w połowie XV wieku. W 1421 r. ks. Janusz Starszy sprzedał swój dwór wójtowi Stanisławowi z Łomżycy, zapewne z zamiarem wzniesienia nowego. W latach 1453-56 budowę obszernego dworu, nieco ufortyfikowanego zainicjował ks. Bolesław IV. Istnieje wzmianka źródłowa z 1453 r. w postaci uchwały kapituły płockiej w sprawie ciężarów narzuconych jej „pro aedificatione castri Lomsensis” (na budowę zamku łomżyńskiego) przez ks. Bolesława IV. Ten zamek stał na środku skarpy i po prawej stronie ulicy Senatorskiej.

W XVI wieku zamek został rozbudowany i zamieniony w dwór królewski, jak wiele innych zamków na Mazowszu. Wzniesiono go „kosztem Jej Królewskiej Mości Bony i nieboszczyka króla Zygmunta Augusta”. Ulica Senatorska prowadziła prosto na bramę dworską. Brama była duża, z pułapem, za nią rozciągało się podwórze dworskie. Jeden z domów przezwano „Drabańczykiem dla drabańczyków nieboszczyka króla”. „W tym dworze dom drugi, wielki na starym mieszcu jeszcze za książąt mazowieckich zbudowany. W tyle domu tego stoi dom trzeci jednym końcem do pomienionego domu, a drugim końcem do Narwi, w którym król Jegomość przy bytności swojej pokoje miewać raczył. Dom czwarty w tym dworze jeszcze za książąt mazowieckich budowany, bokiem do sadu stojący. Dom piąty nowy, wielki, w którym sądy ziemskie i grodzkie łomzieńskie odprawują. Dom szósty, w tym dworze nowy na kilkadziesiąt sążni zbudowany, podle gościńca bokiem stojący, z wierzchu ockowany. Dom kanclerski, murowany podle tego dworu JKM wyżej opisanego stojący, a który temu dworowi za pewną odmianą od kilku lat przyłączony. Przy tym dworze łomżyńskim jest sad wielki i szeroki, w którym są rozmaite szczepy i drzewa”.

W wyżej wymienionych budynkach izby były sklepione łukami, posadzki ceglane, drzwi na zawiasach żelaznych, okna okratowane „z błonami sklianemi”. We dworze była również łazienka, w której „piec polewany z panwią miedzianą na zawiasach zawieszoną i z blachą, na której kamionka”. Późniejsze opisy mówią, że przy zamku znajdowała się wieża i baszta: „Wedle tej wieże studnia zapadła bez wrębu, od stajni do bramy jest parkan od miasta w tyle zrobiony…, w których jest baszta stara zła guntami złemi nakryta”.

Ten dwór królewski i sad przy nim na początku XVII w. znalazły się w ruinie z powodu złej gospodarki i klęsk żywiołowych. Domy były zniszczone, ogród pusty, zielskiem zarosły. W opisie dworu z 1636 r. czytamy: „We wszystkim jednak dworze ruina niemała, nie masz sposobnego miejsca do sądów i rezydencji””.

Dwór królewski stopniowo zamieniał się w gruzy, być może niektóre budynki zostały spalone w XVII w., w czasie najazdu szwedzkiego. Najdłużej, bo do 1824 r., przetrwała część zwana skarbcem, który był murowany, parterowy, obszerny. Znajdowała się w nim jedna sala z murowanym sklepieniem i ceglaną posadzką. Okna były maleńkie, okratowane i wielkie żelazne drzwi. W skarbcu do chwili rozebrania mieściło się Archiwum Ziemi Łomżyńskiej, Wiskiej, Bielskiej i – oprócz Łomży – 13 miast”.

Prawdopodobnie resztki dworu łomżyńskiego kryją się pod ulicą Senatorską i po obu jej stronach, aż po skarpę. Zbadanie ich dostarczyłoby niewątpliwie wielu danych, być może odnaleziono by jakieś przedmioty zabytkowe. W 1967 r. mgr Tadeusz Żurowski z Jolantą Deptułą prowadzili badania archeologiczne, aby zlokalizować miejsce dawnego zamku. W wyniku poszukiwań odnaleziono pozostałości po dawnym skarbcu. Odkryto róg murowanego budynku z cegły o wymiarach odpowiadających cegle z przełomu XIV-XV w. oraz ślady spalenizny. Wydobyto również zabytki ceramiczne i żelazne, kafle, płyty posadzkowe, dachówki i inne przedmioty znajdujące się w gruzie. Znaleziono także kilka monet srebrnych z lat 1663-1666 oraz szeląg Jana Kazimierza.

W 1967 r. w pobliżu zamku przeprowadzono również badania ratownicze na ul. Giełczyńskiej, Odkryto studnię zbudowaną z dębowych desek, które tworzyły 7 poziomów. Głębokość studni 220 cm. Wylot studni zamurowany był 4 dużymi głazami. Z wnętrza studni wydobyto niewielki nóż żelazny, fragmenty kafli, liczne duże ułomki naczyń, głównie polerowanych oraz naczynia z ornamentami. Poza tym wydobyto nieliczne kości zwierzęce oraz kilka fragmentów ludzkiej czaszki.

Forma i technika wykonania naczyń pozwalają datować znalezisko na XV w. Odnalezione materiały znajdują się w Muzeum Północno-Mazowieckim w Łomży.

Wyżej opisane odkrycia archeologiczne poszerzają wiedzę nie tylko o średniowiecznych zabudowaniach, ale i o osadnictwie w Łomży.

Plan Łomży z wieku XVI. Oprac. J.Wiśniewski i Donata Godlewska.
Donata Godlewska. Dzieje Łomży od czasów najdaw……. wyd . 1962 rok. str 46

Tereny wokół nie istniejącego już zamku książąt mazowieckich
z zabudowaniami z 1824 r., przeznaczone na budowę więzienia
Sądu policji poprawczej, AGAD, zbiory kartograficzne 23-20, ark. 1
Donata Godlewska. Dzieje Łomży od czasów najdaw…..wyd. III 2007 rok str. 180

A tak ten teren wygląda dzisiaj :