STUDIA ŁOMŻYŃSKIE
tom XXIV, ŁOMŻA 2013
Czesław Rybicki
Łomżyńskie Towarzystwo naukowe im. Wagów
Działalność żydowskich stowarzyszeń gimnastyczno-sportowych w Łomży do 1941 r.
Część II.
Udział drużyny piłki nożnej Żydowskiego Towarzystwa Gimnastyczno- S portowego „Makabi” w meczach z klubami spoza „Białostockiego Okręgu Piłki Nożnej”.
12 V 1928 r. „Żydowski Klub sportowy „Makabi” z Łomży przegrał na meczu wyjazdowym w Ostrowi Mazowieckiej wynikiem 5 : 3 z reprezentacją Ostrowi Mazowieckiej (F. Grochocki, Notes).
W wyniku wspólnej inicjatywy „Żydowskiego Towarzystwa Gimnastyczno- sportwego „Makabi” i „Łomżyńskiego Klubu Sportowego Legion” sprowadzono do Łomży drużynę piłki nożnej „Robotniczego Klubu Sportowego Skra” z Warszawy. W sobotę 10 VIII 1935 r. warszawska „Skra” rozegrała Mecz piłki nożnej z „Makabi” Łomża, a w niedzielę 11 VIII 1935 r. z „Łomżyńskim Klubem Sportowym – Legion” wygrywając go wynikiem 2 : 1 („Przegląd Łomżyński” 1935, nr 32 z 11 VIII s. 8; nr 33 z 18 VIII, s. 9). W sobotę 17 VIII 1935 r. w meczu rozegranym w Łomży między „Makabi” Warszawa „Makabi” Łomża uzyskano wynik remisowy 2:2. Drużyna warszawska miała przez cały mecz przewagę. Nie wykazała się jednak skutecznością strzelecką. 19 VIII 1935 r. „Makabi” Warszawa osiągnęła taki wynik w meczu z „Łomżyńskim Klubem Sportowym Legion” („Przegląd Łomżyński” 1935, nr 34 z 25 VIII, s. 13). 14 IX 1935 r. „Ognisko” Wilno wygrało z „Makabi” Łomża wynikiem 7 : 5, w 1 połowie meczu uzyskano wynik remisowy 3 : 3. Sędziował Leon Pfeffer („Przegląd Sportowy” 1935, nr 32 z 11 VIII, s. 8; nr 34 z 25 VIII, s. 13; nr 38 z 22 IX, s. 8; „Przegląd Łomżyński” 1935, nr 38 z 22IX, s. 9; wywiad autora z R. Wszędyrównym i J. Dodą). 18 VIII 1935 r. w meczu „Makabi” Warszawa z „Makabi” Łomża uzyskano remis wynikiem 2 : 2. Taki sam wynik uzyskał następnego dnia, w niedzielę z tym warszawskim zespołem „Łomżyński Klub Sportowy Legion” („Przegląd Łomżyński” 1935, nr 34 z 25 VIII, s. 13). 13 IX 1935 r. zespół łomżyńskiego „Makabi” przegrał wynikiem 7 : 5 z drużyną „Kolejowego Przysposobienia Wojskowego Ognisko” z Wilna. 14 IX 1935 r. w meczu rewanżowym uzyskano wynik remisowy 3:3. Sędziował Leon Pfeffer („Przegląd Łomżyński” 1935, nr 38 z 22 IX, s. 9). W sobotę, 8 VIII 1936 r. łomżyńska „Makabi” rozegrała w Łomży mecz z drużyną, „Kolejowego Przysposobienia Wojskowego Orzeł” z Warszawy. Zakończył się on wysoką porażką łomżyńskiego zespołu. Warszawiacy wygrali wynikiem 5 : 0. W łomżyńskiej drużynie grał bardzo słabo atak nie wykorzystując bardzo wielu sytuacji podbramkowych. W niedzielę 9 VIII 1936 r. w meczu rewanżowym między tymi zespołami osiągnięto rezultat remisowy 2 : 2. Obydwa mecze sędziował Leon Pfeffer („Przegląd Łomżyński” 1936, nr 33 z 16 VIII, s. 5; „Przegląd Ostrołęcki” 1936, nr 33 z 16 VIII, s. 5).
Tabela XXII. Wyniki meczów piłki nożnej Żydowskiego Klubu Sportowego „Makabi” w Łomży w meczach z znanymi klubami spoza BOZPN
Źródło: F. Grochocki, Notes; „Przegląd Łomżyński” 1935, nr 32 z 11 VIII, s. 8; nr 33 z 18 VIII, s. 9; nr 34 z 25 VIII, s. 13; 38 z 22IX, s. 9; 1936, nr 33 z 16 VIII, s. 5; „Przegląd Ostrołęcki” 1936, nr 33 z 16 VIII, s. 5;,Przegląd Sportowy” 1935, nr 32 z 11 VIII, s. 8; nr 34 z 25 VIII, s. 13; nr 38 z 22IX, s. 8; wywiad autora z R. Wszędyrównym i J. Dodą.
Udział zawodników narodowości żydowskiej w meczach reprezentacji Łomży w piłce nożnej
21 VIII 1927 r. na stadionie 33 p. p. odbył się mecz między reprezentacjami Łomży i 36 p. p. z Warszaw y . W reprezentacji Łomży grali zawodnicy. „WKS 33 p. p.”, „łomżyńskiego Klubu Sportowego” i „Żydowskiego Towarzystwa Gimnastyczno-Sportowego „Makabi”. Osiągnięto wynik remisowy 4 : 4. Wywołał on duże zainteresowanie mieszkańców Łomży ze względu na udział znanych piłkarzy stołecznych. Do przerwy wygrywała reprezentacja Łomży wynikiem 3 : 1. W drugiej połowie meczu zawodnicy z Warszawy narzucili bardzo szybkie tempo gry i wyrównali wynik meczu na 3 : 3. Gra stała się ostra, w wyniku tego kontuzjowany został Cieśluk. Po tym zdarzeniu plut. Sierzputowski zdobył 4 gola dla reprezentacji Łomży. W ostatniej minucie gry goście z Warszawy kolejny raz doprowadzają do remisu. Bramki dla reprezentacji Łomży zdobyli: Samełko, por. Michoński, Cieśluk i plut. Sierzputowski, dla Warszawy: kpt. Mabicki i chor. Denek. Mecz oglądało około 1000 kibiców. Sędziował dobrze, mimo że statycznie kap. Kobza („Echo Szkolne” 1927, nr 2 z X, s. 14; „Przegląd Sportowy” 1927, nr 36 z 10 IX, s. 6; „Wspólna Praca” 1927, nr 6 z VIII, s. 11, 14; „Życie i Praca” 1927, nr 35 z 28 VIII, s. 3). W reprezentacji Łomży grali zawodnicy żydowskiej narodowości z Łomży: Garbarski i Jeleń. Trzeciego nazwiska nie udało się ustalić. Wywołało to w „Życiu i Pracy” z 1927 r. komentarz, że
„dziwną jest ta tzw. „Reprezentacja Łomży”, w skład której weszło 2-ch graczy z 33 p. p„ 3-ch uczniów z gimnazjum ks. P. Skargi, 2-ch uczniów z gimnazjum państwowego, 3-ch żydów z żydowskiego koła sportowego i 2-ch graczy wolnych. Kto organizował tę „reprezentację” i czy ci reprezentanci mieli upoważnienia od swych zrzeszeń, które reprezentowali? Jeżeli tak, to dziwne zaiste, że Reprezentacja Łomży” nie mogła obejść się bez żydów. A może Reprezentacji Łomży” zabrakło do kompletu dobrych graczy, więc dlatego połączono się z żydami?! Jeżeli tak, to można do „Reprezentacji” tej zastosować znane przysłowie: Jeżeli nie potrafisz, to nie pchaj się na afisz” (Życie i Praca” 1927, nr 35 z 28 VIII, s. 3).
We „Wspólnej Pracy” z 1927 r. zamieszczono replikę na ten komentarz: „Można powiedzieć odwrotnie, że dziwny jest ten ktoś, co coś podobnego może napisać. Chyba jak się reprezentuje Łomżę, to nie można zwracać na to uwagi, czy są w tej reprezentacji Żydzi, bo w takim wypadku wybierają się najlepsi gracze ze wszystkich kół sportowych miasta, a narodowość nie robi różnicy” (F. Grochocki, Notes; „Wspólna Praca” 1927, nr 6 z VIII, s. 14). Zamieszczono też własny redakcyjny komentarz: „«Życie i Praca» rozdzierało szaty nad tym, że w reprezentacji grało, aż dwóch Żydów, jakby to naszych Polaków brakowało. Dla nas i Żyd, jeśli broni zaszczytnie honoru swojego miasta, jest w reprezentacyjnej drużynie mile widziany” („Wspólna Praca” 1927, nr 6 z VIII, s. 11). Niezadowolona z takiego wyniku reprezentacja 36 p. p. zażądała rewanżu. 27 VIII 1927 r., na tym samym boisku rozegrano mecz rewanżowy. Wygrała drużyna 36 p. p. wynikiem 4 : 0. Do przerwy, w 17 minucie gry wojskowi z Warszawy uzyskali wynik 1 : 0. Po przerwie kontuzjowanego Suchockiego zastąpił Dąbrowski. W tym meczu drużynę 33 p. p. wzmocnili słynni piłkarze „Polonii” Warszawa” bracia Lothowie i Luksemburg. Sędziował dobrze, sędzia związkowy por. Gabryś (F. Grochocki, Notes; „Echo Szkolne” 1927, nr 2 z X, s. 14; „Przegląd Sportowy” 1927, nr 36 z 10IX, s. 6).
„Przegląd Sportowy” z 1928 r. poinformował, że w IV tego roku reprezentacja szkół średnich Łomży z udziałem zawodników pochodzenia żydowskiego rozegrała mecz z „Łomżynianką”. Mecz zakończył się zwycięstwem 5 : 4 dla uczniów. Pierwsze 2 bramki strzeliła „Łomżynianka” Wśród uczniów wyróżnili się: Hryniewicz, Jeleń, Dąbrowski i Bogdanowicz, a wśród zawodników „Łomżynianki”: Trybłowski, Gabrat, i Cieśluk. Sędziował por. Stock („Przegląd Sportowy” 1928, nr 16 z 21 IV, s. 3).
Przykładów dobrej współpracy w tworzeniu wspólnej reprezentacji Łomży było więcej. W 1929 r. „Makabi” Warszawa rozegrała mecz z reprezentacją Łomży składającą się z zawodników „Łomżyńskiego Klubu Sportowego” i Żydowskiego Klubu Sportowego „Makabi” z Łomży. Już w 3 minucie gry łomżanie uzyskali prowadzenie. Z podania Jelenia bramkę zdobył Stańczuk. Przewaga łomżan w grze utrzymywała się do przerwy mimo zdobycia remisowej bramki przez zawodników z Warszawy. Podobnie było do 29 minuty po przerwie, kiedy to seria błędów w obronie spowodowała zdobycie 4 kolejnych bramek dla ,Makabi” Warszawa. Mecz zakończył się wynikiem 5 : 1 na korzyść gości z Warszawy („Przegląd Sportowy” 1929, nr 50 z 17 Vm, s.4).
Podejmowano razem z „Łomżyńskim Klubem Sportowym” wspólne inicjatywy w celu sprowadzenia znanych zespołów sportowych. Powodowało to zmniejszenie kosztów organizacyjnych dla każdego klubu. Tworzono też doraźne łączenia drużyn polskich i żydowskich wynikające z dobrych stosunków towarzyskich i chęci godnego zaprezentowania się w meczu z mocnym przeciwnikiem z sąsiedniego miasta. Bywały także łączenia w ramach solidarności narodowej łomżyńskich żydowskich drużyn piłkarskich z zespołami żydowskimi z innych miast przeciw łomżyńskim polskim klubom sportowych. 5 VIII 1934 r. „ŁKS Legion” odniósł zwycięstwo wynikiem 10:2 nad reprezentacją Ostrołęki utworzoną z „Strzelca” i „Hapoela”. Sędziował Leon Samełko (R. Wszędyrówny, Pamiętnik). 19 VIII 1934 r. reprezentacja Łomży rozegrała mecz z reprezentacją Białegostoku. Gości powitano na Łomżyńskim stadionie kwiatami. Mecz odbył się pod protektoratem gen. Czesława Młot- Fijałkowskiego. Spowodował on duże zainteresowania publiczności, która zapełniła trybuny. Kibice ciągle dopingowali łomżyńską reprezentację, żywiołowo reagowali na zmieniające się sytuacje na boisku, a szczególnie na błędy sędziego. Polakowski i Forysiuk byli dobrze pilnowani przez zawodników Białegostoku i nie mogli wyeksponować swoich umiejętności piłkarskich. Samełko w wyniku odnowionej kontuzji nogi musiał wcześniej opuścić boisko. Pozwoliło to na większe możliwości rozgrywania piłki mniej znanym przez białostoczczan zawodnikom. W 10 minucie strzał wolny egzekwowany przez Dziubkiewicza obronił bramkarz Białegostoku wybijając piłkę na boisko. W 1 połowie meczu była zauważalna nieznaczna przewaga łomżyńskiej drużyny. Do przerwy osiągnięto wynik 0 : 0. Po przerwie za przewinienie bramkarza Cybulskiego, wzbudzające wątpliwości wśród kibiców sędzia podyktował rzut wolny. Nie został on wykorzystany skutecznie. Wszędyrówny będąc sam pod bramką Białegostoku zbyt mocnym kopnięciem skierował piłkę ponad bramkę. W geście rozpaczy chwycił się za głowę i padł na murawę boiska. 1 bramkę z karnego, za zagranie ręką zdobył Karbowski. Następnego gola, wykorzystując lukę w obronie również zdobył Karbowski. Mecz zakończył się wynikiem 2 : 0 dla Łomży. W łomżyńskiej drużynie wyróżnili się: Rafał Wszędyrówny, Wysokiński, Gontarski, Karbowski oraz zawodnicy narodowości żydowskiej Kleisztejn, Izaak Dziubkiewicz i Cybulski. Sędzia potrafił dobrze utrzymać w dyscyplinie rozemocjonowanych zawodników z obydwu drużyn („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 34 z 26 VIII, s. 9; R. Wszędyrówny, Pamiętnik). W VI 1934 r. drużyna piłki nożnej stworzona z najlepszych zawodników „Makabi” i „Łomżyńskiego Klubu Sportowego Legion” rozegrała mecz z dwukrotnym mistrzem okręgu warszawskiego, z drużyną stołecznej „Gwiazdy”. Utworzenie takiej reprezentacji Łomży pozwoliło na nawiązanie równorzędnej walki z drużyną warszawską. „ŁKS Legion” był wicemistrzem okręgu białostockiego. Pierwszy mecz zakończył się zwycięstwem łomżan wynikiem 2 : 0. Sędziował obiektywnie Leon Pfeffer. W meczu rewanżowym rozegranym następnego dnia zwycięstwo doniosła warszawska „Gwiazda” wynikiem 3: 0. „Gwiazda” oddała bardzo dużo strzałów na łomżyńską bramkę. Tylko 3 piłki z tych strzałów znalazły się w bramce. Ostatniego gola uzyskała z karnego. Wyróżnili się w niej Szulzinger i Rajchman („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 35 z 19 VIII, s. 10; „Przegląd Sportowy” 1934, nr 70 z 1IX, s. 4).
W październiku 1934 r. „ŁKS Legion” Łomża rozegrał mecz z ,Makabi” Białystok. „Makabi” wystąpiło wzmocnione zawodnikami łomżyńskich klubów żydowskich. Wygrał„Legion” wynikiem 4 : 1. Na obronie w ŁKS zadebiutował Rakowski. Jego 1 gra nie wypadła najlepiej i zmieniono go na Czarneckiego. ŁKS nie wykorzystał 3 rzutów karnych. Sędziował Leon Samełko. Następnego dnia po tym meczu „Makabi” Łomża rozegrała mecz z „Makabi” Białystok”. Mecz wygrała drużyna z Białegostoku rezultatem 4 ; 1. U białostoczan wyróżniła się obrona, w łomżyńskim zespole dobrze grała formacja pomocy, zawodził natomiast atak. Goście z Białegostoku grali jednak w wolniejszym tempie, odczuwali bowiem skutki meczu z poprzedniego dnia. Sędziował Leon Pfeffer („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 41 z 14 X, s. 9). 15 IX 1935 r. reprezentacja Łomży składająca się z zawodników „Łomżyńskiego Klubu Sportowego Legion” i Żydowskiego Klubu Sportowego Klubu Sportowego „Makabi” rozegrała na stadionie „Powiatowego Komitetu Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego” nad Narwią mecz towarzyski z klubem „Kolejowego Przysposobienia Wojskowego Ognisko” Wilno. W reprezentacji Łomży utworzonej z zawodników tych klubów grali: Nowacki, Dudek, Samełko, Geniszewski, Wszędyrówny, Polakowski, Wadziński z ŁKS oraz Jagoda, Bednowicz, Jeleń, Blumowicz i Hecht z,Makabi”. Mecz zakończył się remisem 3 : 3. Zawodnicy z Wilna reagowali kłótliwością na każdą decyzję sędziego, która nie była zgodna z ich oczekiwaniami. Sędziował Leon Pfeffer. Mecz oglądało około 1000 widzów (,Przegląd Sportowy” 1935, nr 32 z 11 VIII, s. 8; nr 34 z 25 VIII, s. 13; nr 35 z IX, s. nr 38 z 22 IX, s. 8). 1 VHI1937 r. reprezentacja Łomży rozegrała mecz z „Okęciem” Warszawa. Wygrało wynikiem 2 :3 „Okęcie” Warszawa. Do przerwy wynikiem 0 : 1 prowadzili goście z Warszawy. W reprezentacji grali: Fink z „WKS 33 p. p.” Nowacki, Geniszewski, Wszędyrówny, Sokołow, Sowiński, Kopeć i Polakowski z „ŁKS” oraz Jagoda, Frydman i Jeleń z „Makabi” (Wszędyrówny, Pamiętnik).
Tabela XXIII. Udział zawodników narodowości żydowskiej w meczach reprezentacji Łomży w piłce nożnej do 1939 r.
Źródło: „Echo Szkolne” 1927, nr 2 z X, s. 14; ..Przegląd Łomżyński” 1934, nr 34 z 26 VIII, s. 9; nr 35 z 19 VIII, s. 10; nr 41 z 14 X, s. 9; 1935, nr 38 z 22 IX, s. 9; .Przegląd Sportowy” 1927, nr 16 z 21IV, s. 4; nr 34 z 8 VIII, s. 6; nr 36 z 10 IX, s. 6; 1928, nr 16 z 21IV, s. 4; nr 34 z 8 VIII, s. 6; 1929, nr 50 z 17 VIII, s. 4; 1934, nr 70 z 1 IX, s. 4; 1935, ot 32 z 11 VIII, s. 8; nr 34 z 25 VIII, s. 13; nr 38 z 22 IX, s. 8; B. Stupakowski, dz. cyt., relacja M. Kwieka; wywiad autora z R. Wszędyrównym i J. Dodą; „Wspólna Praca” 1927, nr 6 z VIII, s. 11, 14; R. Wszędyrówny, Pamiętnik: .Życie i Praca” 1927, nr 35.
Sekcja bokserska Żydowskiego Klubu Sportowego „Makabi”
10 XII 1927 r. „Powiatowy Komitet Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego” zorganizował w auli Gimnazjum Żeńskiego w Łomży „Akademię Szermierczo – Bokserską”. Imprezę prowadzili: znany bokser i publicysta sportowy Wiktor Junosza Dąbrowski oraz instruktor boksu i szermierki Szkoły Oficerskiej w Ostrowi Mazowieckiej kpt. Jan Baran. Wiktor Junosza Dąbrowski mówił o dobroczynnym wpływie sportu na rozwój fizyczny człowieka oraz o znaczeniu boksu: szermierki, między innymi na rozwój poszczególnych grup mięśni. Wykonano pokazy walki na szpady, florety i szable. Walki szermiercze komentował kpt. Baran, a walki bokserskie Wiktor Junosza Dąbrowski. W walkach pokazowych uczestniczyli sportowcy z polskich klubów sportowych cywilnych i wojskowych, w tym z klubów „Makabi”. Dużo energii w przygotowanie imprezy włożyli oficerowi instrukcyjni do spraw wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego: kpt. Wallich ze sztabu 18 d. p. i por. Erwin Dąbrowski z sztabu 33 p. p. („Echo Szkolne” 1927, nr 5 z XII, s. 20, 21, 22; F.Grochocki, Notes, s. 100-103, 108-110; „Wspólna Praca” 1927, nr 10 z XII, s. 10, 11). Po tym wydarzeniu w następnych latach w łomżyńskich klubach sportowych: „Sokół”, „Gwiazda”, „Strzelec”, „Robotniczym Klubie Sportowym Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych”, „Łomżyńskim Klubie Sportowym Legion” i „Makabi” powstały sekcje bokserskie (Wywiad autora z Rafałem Wszędyrównym i Jerzym Dodą). W ŁKS sekcję pięściarską jako instruktor prowadził wspólnie z Rafałem Wszędyrównym Izaak Dziubkiewicz1. (B. Stupakowski, dz. cyt.; wywiad autora z R. Wszędyrównym). W styczniu 1933 r. Miejski Komitet Wychowalna Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego zbudował pierwszy w Łomży ring bokserski. Zlokalizowano go w prowizorycznej sali na terenie potartacznym, w obrębie budowanego stadionu. Ring miał powierzchnię 18 m2 między linami. Łomżyńskie kluby bokserskie uzyskały możliwość przeprowadzania na nim treningów i zawodów („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 3 z 15 I, s. 11). W niedzielę 12 III 1933 r. zorganizowano „Pierwszy krok bokserski”. Odbył się on w „Domu Żołnierza” na ringu rozstawionym na scenie. Organizatorem był „Łomżyński Klub Sportowy” pod protektoratem „Miejskiego Komitetu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego”. Wydarzenie to zakomunikowały plakaty rozlepione na rogach ulic miasta. Sala kinoteatru „Domu Żołnierza” była całkowicie zapełniona publicznością. Mecz i zawodnicy w nim występujący wzbudzili duże zainteresowanie młodzieży. Stał się tematem rozmów. „Łomżyński Klub Sportowy” przygotował się do meczu pod kierunkiem instruktorów Rafała Wszędyrównego i Izaaka Dziubkiewicza w sali potartacznej na terenie nowego stadionu nad Narwią. „Gwiazda” przygotowała się pod kierunkiem znanego zawodnika i trenera Grzywacza. Spotkanie rozpoczęte zostało rozsunięciem kurtyny i ukazaniem ringu, który po raz pierwszy został rozstawiony w Łomży. Przemówienie wprowadzające wygłosił Wacław Cieśluk, po nim głos zabrali instruktorzy Rafał Wszędyrówny i Izaak Dziubkiewicz, którzy zademonstrowali pojedynek pokazowy i podstawowe ciosy stosowane w boksie. Sędziował w ringu Jakub Winko, sędziami bocznymi byli prof. Bieroński i sierż. Kielar. Czas mierzył Cieśluk. „Czuwaj” z 1933 r. poinformował, że „tylko raz łomżyniacy znaleźli się na kwadratowym placu otoczonym linami. Było to w roku 1932 w Białymstoku. Występ ten skończył się fatalnie dla zawodników Grodu Jelenia. Ale to nie zraziło naszych sportowców” („Czuwaj” 1933, nr 7 z XI, s. 21, 22) W spotkaniu walczyli młodzi bokserzy „ŁKS” i Żydowskiego Robotniczego Klubu Sportowego „Gwiazda” (George Puchal (Puchalski), w: „Zeszyty Łomżyńskie” 2003, nr 1/17, s. 37; „Przegląd Łomżyński” 1933, nr 11 z 12 III, s. 12). 17 IV 1933 r. drużyna pięściarska „Makabi” w trójmeczu bokserskim zorganizowanym przez „Łomżyński Klub Sportowy” w sali teatru „Domu Żołnierza” zdobyła 4 pkt. i zajęła II miejsce drużynowo nieznacznie ulegając ŁKS, który zdobył 5 pkt. III miejsce zajęła „Gwiazda” z wynikiem 3 pkt. Sala była przepełniona publicznością. W następnych latach przestano uprawiać boks w „Makabi”. W I 1936 r. ponownie powołano przy „Makabi” sekcję bokserską. Do jej prowadzenia pozyskano znanego zawodnika warszawskiej „Gwiazdy” J. Cukiermana. Zaplanowano wewnętrzne zawody eliminacyjne, mecze z „ŁKS Legion”, i „Robotniczym Klubem Sportowym Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych” oraz „Tydzień Propagandy Boksu”. Osiągnięty dochód z tej akcji przeznaczony miał być na fundusz samopomocowy sekcji („Przegląd Ostrołęcki” 1936, nr 6 z 9 II, s. 6; „Przegląd Łomżyński”1936, nr 6 z 9 II, s. 5). 8 II 1936 r. w ramach „Tygodnia Propagandy Boksu” zorganizowano wewnętrzne, eliminacyjne zawody bokserskie „Makabi”. Miały one na celu wyłonienie reprezentacji „Makabi” na mecze z innymi klubami. Odbyły się one w sali klubu przy placu Kościuszki 11. Wystartowało 16 zawodników od wagi muszej do półciężkiej. Wygłoszono referat o znaczeniu sportu pięściarskiego. Zawodnicy w większości walk, za wyjątkiem 2 pojedynków bili się bez wielkiego zaangażowania, bardzo oszczędnie. Sędziował Rafał Wszędyrówny bez pomocy sędziów punktowych. Wywołało to komentarze, że rozstrzygał walki na oko. W wadze muszej Rozenblum wygrał z Bursztynem. W wadze koguciej Kwiatek zremisował z Szemiawiczem. W wadze piórkowej Dymensztejn zremisował z Berkmanem. W 2 walce tej wagi Kołaczek II zremisował z Apelbaumem. W półśredniej Ratowicz zremisował z Alefem. W 2 walce wagi półśredniej Brum zwyciężył na punkty Zygmunta. W wadze średniej Frydman zwyciężył przez nokaut techniczny Wronę. W półciężkiej Rozental zwyciężył nieznacznie na punkty z walczącym bardzo żywiołowo Krzywoszewskim. Uzyskany dochód z zawodów przeznaczono na potrzeby sekcji. Zaplanowano mecze pięściarskie z ŁKS, „TUR” i „Strzelcem” („Przegląd Łomżyński” 1936, nr 7 z 16II, s. 6).
23 II 1936 r. rozegrano w „Domu Żołnierza” mecz bokserski między „Makabi” a Łomżyńskim Klubem Sportowym „Legion”. Walki odbyły się we wszystkich kategoriach wagowych. Wygrała drużyna „Łomżyńskiego Klubu Sportowego Legion” w stosunku 11 : 5, w tym 2 walki poprzez nokaut. Swoje walki poprzez nokaut Wgrali zawodnicy z „ŁKS Legion”: w wadze piórkowej w 1 mndzie Skrzypczyk z Dymensztejnem i w wadze ciężkiej, w 3 rundzie Raczkowski z Krzywoszewskim. W wadze muszej Dańkowski („ŁKS Legion”) zwyciężył Burskiego. W wadze lekkiej Kamionek („ŁKS Legion”) wygrał wysoko na punkty z Alefem („Makabi”), który w ostatniej rundzie ratował się ciągłą ucieczką na ringu. W wadze półśredniej Żukowski („ŁKS Legion”) w swojej pierwszej walce na ringu całkowicie zapomniał 0 obronie i otrzymał kilka mocnych ciosów od Ratowicza („Makabi”). Skutkowało to przegraniem 1 i 2 rundy. 3 runda była wyrównana, a nawet pod jej koniec w kilku akcjach nastąpiła przewaga Żukowskiego. Ratowicz odniósł jednak zasłużone zwycięstwo. W wadze średniej Wasilewski („ŁKS Legion”) chciał z Frydmanem rozegrać walkę w dystansie. Ten jednak zmuszał go do wałki w zwarciu w którym był lepszy. Wygrał Frydman. W wadze półciężkiej Rafał Antoni Wszędyrówny („ŁKS Legion”) dążył do wygrania poprzez nokaut z Rozentalem. „Przegląd Łomżyński” z 1936 r. poinformował, że Wszędyrówny „ładuje całe serie w żołądek jak w worek treningowy, co jednak na silnym magbiście nie robi wielkiego wrażenia i przegrywa tylko na punkty”. W pozaprogramowej walce w wadze lekkiej Kosiora („ŁKS Legion”) z Kołaczkiem wygrał wysoko na punkty Kosior. Mecz oglądało ponad 700 osób. Sędziował niezdecydowanie w ringu Mogielnicki, sędziami punktowymi byli Perzanowski i Brzozowski („Przegląd Łomżyński” 1936, nr 7 z 16 II, s. 6; nr 10 z 8 III, s. 6; wywiad autora z R. Wszędyrównym i J. Dodą). 1 III 1936 r. rozegrano mecz z „Strzelcem”. Zwyciężyło „Makabi” 8 : 6. W każdej z drużyn nastąpiły po 2 przegrane walki poprzez poddanie zawodnika (F. Grochocki, Notes, s. 108, 109, 110; „Przegląd Łomżyński” 1936, nr 7 z 16 II, s. 6; nr 10 z 8 III, s. 6; nr 13 z 29 III, s. 7; wywiad autora z R. Wszędyrównym i J. Dodą).
Sekcja piłki koszykowej Żydowskiego Klubu Sportowego „Makabi”
Po okresie stagnacji w działalności, 12 lutego 1923 r., zorganizowano w sali ..Reduty” dużą uroczystość z udziałem członków i sympatyków. Powołano oddział koszykówki oraz piłki nożnej. Prowadziły one treningi pod kierunkiem sprowadzonego z Płocka komendanta Zeligmana. W końcu VI 1931 r. odbyły się w Łomży zawody piłki koszykowej o mistrzostwo Łomży i puchar „Łomżyńskiego Klubu Sportowego”. Startowało 6 drużyn: „Skra”, „Szkoła Handlowa”, „Makabi” i 3 zespoły „ŁKS”. Najlepszym zespołem okazała się drużyna „ŁKS II”. Najsłabszym zespołem był „ŁKS III”, który nie wygrał żadnego meczu. Drużyny „Skry” i „Szkoły Handlowej” zaprezentowały zbliżony względem siebie poziom sportowy. „Życie i Praca” z 1931 r. oceniła, że „drużyna „Makabi” – technicznie i fizycznie jeszcze słaba – miała jednak swoje dobre momenty” („Życic i Praca” 1931, nr 26 z 28 VI, s. 8,9).
W kwietniu 1932 r. zespół „Makabi” przegrał z drużyną „ŁKS” wynikiem 15 : 13 („Przegląd Sportowy” 1932 nr 35 z 30 IV, s. 5). W lipcu 1932 r. rozegrano następny mecz między tymi drużynami. Był to mecz o mistrzostwo klasy „A” białostockiego Okręgowego Związku Gier Sportowych”. Uzyskano wynik 19 : 12 na korzyść „ŁKS”. W tym meczu boisko było mokre, błotniste i uniemożliwiło szybką grę. Najwięcej celnych rzutów do kosza wykonał A. Mickiewicz z „ŁKS”. Sędziował Rafał Wszędyrówny („Przegląd Sportowy” 1932, nr 30 z 24 VII, s. 8: nr 33 z 14 VIII, s. 12). W VII 1932 r. „ŁKS” w kolejnym meczu między tymi drużynami zwyciężył wynikiem 28 : 20. Mecz był podzielony na 2 połowy. 1 połowa zakończyła się wynikiem 12 : 10 na korzyść „ŁKS”. Sędziował poprawnie Rafał Wszędyrówny. „ŁKS” był drużyną bardziej zgraną lepiej wytrzymał kondycyjnie intensywność wysiłku meczowego. U zwycięzców wyróżnili się: Polakowski i Adamek, którzy zdobyli po 14 pkt. U pokonanych najlepszym zawodnikiem był Podróżnik, który również zdobył 14 pkt. Było to drugie zwycięstwo „ŁKS” nad „Makabi” w mistrzostwach klasy „A” w tym roku. Po tych wygranych „ŁKS” został mistrzem Łomży, a następnie po raz pierwszy mistrzem Białostockiego Okręgowego Związku Gier Sportowych („Przegląd Łomżyński” 1932, nr 30 z 31 VII, s. 9; nr 33 z 14 VIII, s. 12; „Przegląd Sportowy” 1932, nr 61 z 30 VII, s. 5). W meczu z zespołem „33 p. p. wygrało „Makabi” Łomża wynikiem 33 : 14. „Makabi” było drużyną o lepszej technice gry, mniej traciła piłkę i celniej rzucała do kosza. Najlepszymi graczami w „Makabi”, w drużynie wicemistrza Łomży byli Podróżnik, który zdobył 17 pkt. i Brzozowski. Sędziował dostatecznie Blusiewicz („Przegląd Łomżyński” 1932, nr 33 z 14 VIII, s. 12).
W sierpniu 1932 r. druga drużyna koszykówki „Makabi” II” rozegrała z klubem „Pocztowego Przysposobienia Wojskowego Grom” z Łomży. Klub ten stanowił rezerwę dla drużyny koszykówki „Łomżyńskiego Klubu Sportowego”. Mecz zakończył się wygraną pocztowców wynikiem 29 : 18. Najwięcej trafnych rzutów do kosza wykonał Łabanowski z „Gromu”. Po tym meczu, następnego dnia drużyna zwycięzców wyjechała na wewnętrzne zawody swojej organizacji do Płocka nad Wisłą („Przegląd Łomżyński” 1932, nr 32 z 7 VIII, s. 11). W meczu rewanżowym 2 drużyna „Makabi” uległa drużynie „Pocztowego Przysposobienia Wojskowego Grom” z Łomży wynikiem 34 : 22. Najwięcej koszy zdobyli również zawodnicy „Gromu” Łabanowski – 20 i Gołębiewski – 10. Sędziował Rafał Wszędyrówny („Przegląd Łomżyński” 1932, nr 36 z 4IX, s. 11).
W dniach od 26 do 29V 1932 r. podczas Święta Sportowego zorganizowanego w Łomży przez ,Miejski” i „Powiatowy Komitet Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego” w Łomży odbył się turniej siatkówki kobiet i koszykówki mężczyzn. W siatkówce żeton złoty zdobył „Klub Kobiecy Ewa”, Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe ,Makabi” zdobyło żeton srebrny. W koszykówce mężczyzn żeton złoty zdobył „Łomżyński Klub Sportowy”, żeton srebrny Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno Sportowe ,Makabi” („Przegląd Łomżyński” 1932, nr 24 z 12 VI. s. 8. 9: nr 26 z 26 VI, s. 2,3).
Tabela XXIV. Wyniki meczów piłki koszykowej Żydowskiego Klubu Sportowego „Makabi” w Łomży w 1932 r.
Źródło: „Przegląd Łomżyński” 1932, nr 30 z 31 VII, s. 9; 32 z 7 VIII, s. 11; nr 33 z 14 VIII, s. 12; nr 36 z 4IX, s. 11; „Przegląd Sportowy” 1932, 30 z 24 VII, s. 8: nr 33 z 14 VIII, s. 12: nr 35 z 30IV, s. 5; nr 61 z 30 VII, s. 5.
Znaczna liczba drużyn gier sportowych w Łomży i okolicznych miastach oraz ich aktywność spowodowała konieczność zorganizowania systemu organizacyjnego dla tych dyscyplin ze strukturą z kompetencjami decyzyjnymi w Łomży. 23IV 1932 r. powstał „Łomżyński Podokręg Gier Sportowych Białostockiego Okręgowego Związku Gier Sportowych”. W zebraniu organizacyjnym w sali „Powiatowego Komitetu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego” wzięli udział delegaci z 7 klubów z Łomży i 1 z Zambrowa. Zebraniu przewodniczył prof. Julian Gierżyc. Na przewodniczącego podokręgu wybrano prof. Bierońskiego, na wiceprzewodniczącą Stryjakowską z „Żydowskiego Kobiecego klubu Ewa” i Góralczyka z „ŁKS”. Sekretarzem wybrano prof. Gierżyca, skarbnikiem Barana z klubu „Pocztowego Przysposobienia Wojskowego Grom”. Przewodniczącym Komisji Rewizyjnej został Franciszek Grochocki z klubu „Akademickiego Koła Łomżan”. Członkami Komisji rewizyjnej zostali: Blumowicz z „Makabi” i Glinka z „Gwiazdy”. Zebrani przyjęli rezolucję o utworzeniu w Łomży podokręgów lekkoatletyki i piłki nożnej („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 18 z 30IV, s. 8; nr 19 z 7 V, s. 5).
15 VI 1933 r. w meczu na boisku szkoły podstawowej „Makabi” wygrało z zespołem „WKS 33 p. p.” wynikiem 18 : 8 („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 26 z 25 VI, s. 11). W kolejnym meczu,Makabi” pokonało drużynę KS „33 p. p.” wynikiem 33 : 14. W 1933 r. w rozgrywkach eliminacyjnych do mistrzostw okręgu łomżyńskie „Makabi” dwukrotnie uległo ŁKS-owi w stosunku: 19 : 12 i 26 : 20. To zwycięstwo pozwoliło „ŁKS-owi” zająć I miejsce w Łomży i walczyć o tytuł mistrza klasy „A” „Białostockiego Okręgu Związku Gier Sportowych” w Białymstoku, gdzie rozgromił drużyny z Białegostoku i Grodna („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 15 z 9 IV, s. 10; nr 26 z 25 VI, s. 11). We IX 1933 r. ,Makabi” rozegrało mecz z klubem „Bejtar”. Na boisku najwięcej i najlepiej rzucał piłkę do kosza Natku z „Makabi”. Wygrała ,Makabi” 46 : 9. W meczu 2 drużyny „Makabi” z 3 zespołem wygrała 2 drużyna w stosunku 24 :16 („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 39 z 24IX, s. 14).
Tabela XXV. Wyniki meczów piłki koszykowej Żydowskiego Klubu Sportowego „Makabi” w Łomży w 1933 r.
Źródło: „Przegląd Łomżyński” 1933, nr 15 z 9 IV, s. 10; nr 26 z 25 VI, s. 11; nr 39 z 24 IX, s. 14.
Uzyskane w 1933 r. wyniki w miejskich rozgrywkach umożliwiły „Makabi” zdobycie II miejsca w Łomży. Dalsze miejsca zajęło „Pocztowe Przysposobienie Wojskowe Grom” oraz drużyna Seminarium Nauczycielskiego („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 15 z 9IV, s. 10).
W maju 1934 r. w meczu koszykówki między „Makabi” a Szkołą Mierniczą zwyciężyli uczniowie stosunkiem punktów 27 : 24. Zawodnicy „Makabi” byli lepiej przygotowani technicznie, a uczniowie mieli lepszą kondycję i to zadecydowało o wyniku meczu. W meczu koszykówki z klubem „Żydowskiego Przysposobienia Wojskowego Bejtar” wysokie zwycięstwo rezultatem 57 : 11 odnieśli zawodnicy „Makabi”. ‘Obydwa mecze sędziował Rafał Wszędyrówny („Przegląd Łomżyński” 1934, z 23 XII, s. 12). W 1934 r. łomżyńskie drużyny piłki koszykowej „Żydowskiego Towarzystwa Gimnastyczno-Sportowego „Makabi” i „Łomżyńskiego Klubu Sportowego Klubu Sportowego Legion” brały udział w rozgrywkach o mistrzostwo „Białostockiego Okręgowego Związku Gier Sportowych”. 4 VI 1934 r. w łomżyńskim derby między tymi drużynami zwyciężyła drużyna „Legionu” wynikiem 29 : 22. Sędziował bardzo dobrze Rafał Wszędyrówny („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 26 z 1 VII, s. 11). 17 VI 1934 r. „ŻTGS „Makabi” rozegrała mecz o mistrzostwo „Białostockiego Okręgowego Związku Gier Sportowych” z „ŁKS Legion” Łomża. Mecz odbył się na boisku „ŁKS” przy ulicy Dwornej 10. Zwyciężyli zdecydowanie gospodarze spotkania wynikiem 48 : 21. W rewanżowym meczu między tymi drużynami rozegranym 4 VII zwycięstwo wynikiem 29 : 22 ponownie odniósł „ŁKS Legion”. Sędziował dobrze Rafał Wszędyrówny. W finale rozgrywek o mistrzostwo okręgu na rok 1934 „ŁKS Legion” zajął III miejsce („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 25 z 24 VI, s. 11; nr 26 z 1 VII, s. 11; nr 27 z 8 VII, s. 7).
Tabela XXVI. Wyniki meczów piłki koszykowej Żydowskiego Klubu Sportowego „Makabi” w Łomży w 1934 r.
Źródło: „Przegląd Łomżyński” 1934, z 23 XII, s. 12; nr 25 z 24 VI, s. 11; nr 26 z 1 VII, s. 11; nr 27 z 8 VII, s. 7.
W 1934 r. w „Makabi” grano też w piłkę siatkową i hazenę, dyscyplinę przypominającą piłkę ręczną. W tym roku w meczu siatkówki żeńskie drużyny ŁKS „Legion” wygrały z „Makabi” stosunkiem punktów 15 : 4 i 15 :7. Grano 2 sety. W hazenie pań „ŁKS Legion” wygrał z „Makabi” wynikiem 9 :1 (J. Lewiński 1952, s. 202.; „Przegląd Łomżyński” 1934, nr 68 z 25 VIII, s. 4; wywiad autora z R. Wszędyrównym i J. Dodą).
Stowarzyszenie Sportowe „Jutrzenka”
W latach 1927-1928 istniało w Łomży Stowarzyszenie Sportowe „Jutrzenka”. W X 1927 r. Klub ten rozegrał mecz piłki nożnej z „Łomżynianką”, który przegrał wynikiem: 4 : 0 („Przegląd Sportowy” 1927, nr 40 z 8 X, s. 6). W niedzielę 7 X 1928 r. na akademii z okazji 31-lecia partii „Bund” w imieniu Stowarzyszenia Sportowego „Jutrzenka przemawiał Guzowski. Podkreślił on znaczenie sportu dla szerokich mas proletariackich („Wspólna Praca” 1928, nr 11 z 2 XI, s. 9).
Żydowski Klub Sportowy „Ewa”
W styczniu 1931 r. w wyniku konfliktu między członkiniami „Makabi” R Strykowska, kierowniczka żeńskich drużyn gimnastycznych opuściła wraz z grupą kobiet stowarzyszenie ,Makabi” i założyła odrębny klub kobiecy o nazwie „Ewa”, czyli „Chawa”. Kierowniczą rolę w tym ruchu pełniły: Pesza Safirsztejn (przewodnicząca), Fejgeł Dudowicz, Nechama Frojnd, Szejna Chmielowicz (referentka sportu), Perla Bazan, Fejgeł Szniak, Fajga Lew i B. Lichtensztejn (J. Lewiński 1952, s. 204). W klubie tym uprawiano gimnastykę, lekkoatletykę i siatkówkę. 23 IV 1933 r. w sali „Komitetu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego” przedstawicielka klubu „Ewa” Stryjakowska wybrana została wiceprzewodniczącą „Podokręgu Łomżyńskiego” w „Białostockim Okręgowym Związku Gier Sportowych”. W spotkaniu uczestniczyli delegaci 7 łomżyńskich klubów i 1 zambrowskiego. Zebraniu przewodniczył prof. Gierżyc. Na przewodniczącego Podokręgu wybrano prof. Bierońskiego. Drugim wiceprzewodniczącym został Góralczyk z „ŁKS”, sekretarzem prof. Gierżyc, a skarbnikiem Baran z Pocztowego Przysposobienia Wojskowego „Grom”. Przewodniczącym Komisji Rewizyjnej został Franciszek Grochocki z „Akademickiego Koła Łomżan”, członkami komisji zostali Blumowicz z „Makabi” i Glinka z „Gwiazdy”. Przyjęto rezolucję o zamiarze utworzenia podokręgu lekkoatletycznego i piłki nożnej. W X 1933 r. z inicjatywy Kobiecego Klubu Sportowego „Ewa” odbył się w „Domu Żołnierza” pokaz gimnastyczny. Przed pokazem przewodnicząca Żydowskich Kobiecych Stowarzyszeń Sportowych” w Polsce, Jakubowiczowa wygłosiła odczyt pod tytułem „Kobieta walczy” („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 44 z 29 X, s. 11). W 1934 r. w meczu piłki siatkowej „Ewa” przegrała z „Łomżyńskim Klubem Sportowym Legion” z wynikiem 15 : 2 i 15 : 5. Grano 2 sety. Klub ten w ramach poza sportowej działalności zorganizował Wystawę Płodów Ziemi na Rzecz Narodowego Funduszu Izraela (Keren Kajemet LeIsrael) (J. Lewiński 1962, s. 204, 207; „Przegląd Łomżyński” 1933, nr 18 z 30 IV, s, 8; nr 19 z 7 V, s. 5; 1934, nr 68 z 25 VIII, s. 4). W X 1934 r. „Przegląd Łomżyński” zamieścił zapowiedź rozegrania meczu siatkówki i koszykówki między „Kobiecym Klubem Sportowym Ewa” Warszawy, a ,żydowskim Towarzystwem Sportowo Gimnastycznym „Makabi” oraz łomżyńskim Klubem Sportowym Legion” („Przegląd Sportowy” 1934, nr 40 z 7 X, s. 9). W 1934 r. na uwagę zasługuje podjęta na łamach „Przeglądu Łomżyńskiego” akcja propagująca organizację oddzielnych kobiecych stowarzyszeń sportowych i udział kobiet w sporcie. Autorka artykułu podpisała się pseudonimem „Ewianka”. Podjęła w nim rozważania na temat korzyści z uprawiania sportu przez kobiety, potrzeby istnienia oddzielnych kobiecych stowarzyszeń sportowych oraz omówiła przedstawiając przykłady funkcjonowania tych organizacji w środowisku polskim i żydowskim („Przegląd Sportowy” 1934, nr 8 z 25 II, s. 9).
RKS „ROBOTNIK”, czyli RKS „Hapoel”
W 1909 r. założono w Łomży syjonistyczną organizację „Ha-techiya” – (Odrodzenie). „Na czele jej stał 9-osobowy zarząd, nadzorujący pracę szeregu komitetów (między innymi do spraw kultury fizycznej, czytelnictwa, przygotowania do emigracji do Palestyny, organizowania kursów wieczorowych, itp.)” (Pinkas haKehilot Łomża, New York 1957). Z inicjatywy tej organizacji w Łomży założony został oddział partii „Mizrachi, odrodziła się także partia „Poalcj dijon” (Pinkas haKehilot Łomża, New York 1957). W VIII 1919 r założono w Łomży organizację „He- Chałuc”. Organizacja łomżyńska nie została zarejestrowana przez centralę w Warszawie ze względu na niepełnołetność członków. Pod koniec 1921 r. łomżyńską organizację wzmocniła grupa pionierów, którzy przybyli z Ukrainy. Wówczas centrala w Warszawie zarejestrowała łomżyńskie stowarzyszenie. Stowarzyszenie to stawiało sobie za cel przygotowanie młodych pionierów, Żydów, do emigracji do Izraela. Prowadziło szkolenie kulturalne, sportowe, organizowało publiczne zebrania na których propagowało alijię, czyli emigrację do Izraela i wyjaśniało na czym polega jego działalność (J. Lewiński 1952, s. 253-255). W 1929 r. powstał w Łomży z inicjatywy zjednoczonego ruchu partii „Poalej – Cijon C. S.” młodzieżowy ruch o nazwie „Frajhajt” (w jidysz „Wolność”). Członkowie tego ruchu weszli w następnych latach w szeregi partii „Cejrej – Cijon – Poalej – Cijon”, „Ligi Pracującej na rzecz Ziemi Izrael”, organizacji „Chaluc”, związków sportowych i stanowili bardzo dynamiczny, energiczny element składowy tych związków (J. Lewiński, dz. cyt, s. 247). W V 1929 r. w wynajętych za kilkaset złotych koszarach wojskowych zorganizowano w Łomży kolonię szkoleniową dla przewodników „He – Chaluc Ha – Cair” w Polsce. Do Łomży przyjeżdżali młodzi ludzie z całej Polski by otrzymać chalucowe wyszkolenie i wychowanie. Członkowie łomżyńskiego „He – Chaluc” stanowili główną kadrę tych szkoleń i tworzyli atmosferę tej edukacji. Dr Szymon Goldlust prowadził zajęcia z geografii ziemi Izraela, Naftali Wajnberg zajęcia z Tanach (czyli z Biblii), Mosiężnik z historii hebrajskiej, Izrael Lewiński ze sportu hebrajskiego, G. Orliński z dziejów socjalizmu hebrajskiego i ekonomii politycznej, Beri Mark z Sportu Ogólnego i Meir Lewiński z historii ruchu robotniczego kraju Izraela. „Przewodnicy związku „Makabi” udzielali im lekcji sportowych i gimnastycznych” (J. Lewiński, dz. cyt. 256). Meir Lewiński w części „Księgi Pamięci Gminy Żydowskiej Łomża” zawierającej jego wspomnienia poinformował, że ..W 1932 r. „He Chaluc” założył w Łomży związek sportowo-pionierski pod nazwą „Hapoel” (Robotnik) na wzór związku o tej samej nazwie w Ziemi Izraela. „Hapoel” liczył w Łomży ok. 300 członków” (J. Lewiński 1952, s. 257).
Autor wspomnień w „Księdze Pamięci Gminy Żydowskiej Łomża” informuje, że „Robotnik”, stowarzyszenie sportowe założone przez „Poalej Cijon” pod nazwą „Robotnik” (hebr. Poel) wykazywało cechy postępu, wszelako i ono udowadniało że w Łomży nie ma miejsca na rozłam. Przy zaangażowaniu wspólnych sił mógł istnieć tylko jeden związek, natomiast przy rozproszonych siłach powodzenie każdej oddzielnej organizacji było wątpliwe” (J. Lewiński 1952, s. 207).
Istnieje rozbieżność w podanych w „Księdze Pamięci Gminy Żydowskiej Łomża” informacji o założycielach robotniczego stowarzyszenia sportowego „Hapoel” na stronie 257 i 207. Warto zauważyć, że założycielami i działaczami organizacji „Frajhajt” i „He Chaluc” byli członkowie partii „Poalej Cijon”, stąd być może powstał pogląd o partii „Poalej Cijon” jako założycielu klubu „Hapoel”. Przewodniczącym robotniczego stowarzyszenia sportowego był Kwaśny (J. Lewiński 1952, s. 207).
Sekcja piłki nożnej RKS „Hapoel”
W sierpniu 1933 r. „Gwiazda” wygrała z „Hapoelem” stosunkiem goli 4:1. W zespole „Hapoelu” grali zawodnicy z Ostrowi Mazowieckiej i Zambrowa, którzy przyjechali do Łomży na zlot żydowski. Sędziował Leon Samełko („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 32 z 6 VIII, s. 12). W innym meczu, w VIII 1933 r. „Hapoel” wzmocniony 3 graczami z „Makabi” Łomża wygrał wynikiem 6 : 1 ze swoim imiennikiem z Zambrowa. Najlepszą formacją w łomżyńskiej drużynie był atak („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 34 z 20 VIII, s. 12). z Nie wiodło się natomiast „Hapoelowi” w miejskich rozgrywkach piłki nożnej. We IX 1933 r. w meczu z 2 drużyną „Makabi” Łomża wzmocnioną 2 zawodnikami z 1 drużyny „Hapoel” przegrał wynikiem 0 : 6. „Makabi” przez cały mecz posiadało ogromną przewagę. Zawodnicy „Hapoelu” nie stworzyli nawet jednej niebezpiecznej sytuacji pod bramką przeciwnika („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 39 z 24 IX, s. 14). 9 IX 1933 r. drużyna „Hapoclu” przegrała wynikiem 11 : 0 z „Łomżyńskim Klubem Sportowym”. Komentator „Przeglądu Łomżyńskiego” z 1933 r. ocenił zespół piłki nożnej żydowskiego robotniczego klubu spor-towego jako najsłabszy w Łomży, słabszy od startującej w ubiegłym roku w rozgrywkach drużyny „Makabi” z Łomżycy przegrywającej mecze wynikiem 15:0. Skrytykował braki w zakresie umiejętności piłkarskich, a przede wszystkim statyczną grę spowodowaną brakami kondycyjnymi. Drużyna „Łomżyńskiego Klubu Sportowego Legion” wystąpiła w najsilniejszym składzie i mecz potraktowała jako trening przed rozgrywkami mistrzowskimi w lidzie. Mecz dobrze sędziował Leon Pfeffer („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 38 z 17 IX, s. 12; R. Wszędyrówny, Pamiętnik). W X 1933 r. „Hapoel” przegrał wysokim wynikiem 8 : 0 z „Gwiazdą”. Przez cały mecz zdecydowaną przewagę miała „Gwiazda” („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 43 z 22 X, s. 8). W 1933 r. sekcja piłki nożnej klubu „Hapoel” rozegrała 5 meczów z których 4 przegrała. W przegranych meczach „Hapoel” tracił średnio 7 bramek na spotkaniu. Wygrała tylko 1 mecz na wyjeździe z „Hapoelem” Zambrów wynikiem 6:1. Przeciwnicy strzelili „Hapoelowi” 30 goli, a „Hapoel” tylko 7 („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 34 z 20 VIII, s. 12).
Tabela XXVII. Wyniki meczów piłki nożnej klubu „Hapoel” w 1933 r.
Źródło: „Przegląd Łomżyński” 1933, nr 30 z 23 VI, s. 12; nr 32 z 6 VIII, s. 12; nr 33 z 13 VIII, s. 12; nr 34 z 20 VIII, s. 12; nr 38 z 17IX, s. 12; nr 39 z 24IX, s. 14; nr 43 z 22 X, s. 8; 1934, nr 9 z 4 III, s. 15,16; R. Wszędyrówny, Pamiętnik.
W sierpniu 1934 r. druga drużyna „ŁKS Legion” z „Hapoelem” uzyskała wynik 13 : 1. Był to jeden z najwyższych wyników w meczu piłki nożnej w Łomży. Drużyna biało-czerwonych dominowała nad „Hapoelem” przygotowaniem kondycyjnym. Wyróżniającą się formacją w drużynie ŁKS był atak. Strzelcami goli dla ŁKS byli: Wadziński (5), Chalamoński (5), (po 1). Sędziował Leon Samełko. Mecz ten poprzedzony został przedmeczem trzeciej drużyny ŁKS „Legion”. 12 VIII 1934 r. łomżyński „Hapoel” wygrał na stadionie nad Narwią z „Hapoelem” z Zambrowa wynikiem 2 : 1 („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 33 z 19 VIII, s. 9).
18 IX 1934 r. „Hapoel” rozegrał na nowym stadionie nad Narwią mecz z drużyną Ośrodka Pracy. Drużynę „Hapoelu” wzmocnił grający w bramce Wasilewski z „ŁKS Legion”. Niewiele to jednak pomogło, junacy z Ośrodka Pracy zdecydowanie wygrali wynikiem 10:1. Mecz rozpoczął się późno, 2 połowę meczu rozgrywano przy świetle księżyca w pełni. Sędziował A. Blumowicz („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 39 z 30 IX, s. 9).
25 IX 1934 r. drużyna „Żydowskiego Towarzystwa Gimnastyczno-Sportowego „Makabi” z Łomży w spotkaniu z zespołem „Żydowskiego Robotniczego Klubu Sportowego „Hapoel” odniosła zwycięstwo wynikiem 3 : 0. Wynik ten uznano za sukces „Hapoelu”. Po wysokiej przegranej w wcześniejszym meczu z junakami z ośrodka pracy spodziewano się dwucyfrowego wyniku z drużyną wysoko ocenianą w rywalizacji klubów łomżyńskich („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 40 z 7 X, s. 9). 20 Vfr 1935 r. „Hapoel” poniósł porażkę wynikiem 5 : 2 z rezerwą „ŁKS Legion” (R. Wszędyrówny, Pamiętnik). W sobotę, 24 VIII 1935 r. w spotkaniu rewanżowym między „Hapoelem” a „ŁKS Legion” ponownie wygrał rezultatem 3 : 0 klub polski. Drużyna „Hapoelu” znacznie poprawiła swoje umiejętności piłkarskie. Wynik był jednak niższy od poprzedniego („Przegląd Łomżyński” 1935, nr 35 z 1 IX, s. 11). 30 IV 1939 r. „Hapoel” przegrał mecz piłki nożnej z ŁKS wynikiem 10 : 0. 8 VII 1939 r. przegrał z ŁKS wynikiem 20 : 1, do przerwy 7 : 1.5 VIII 1939 r. przegrał również z ŁKS wynikiem 11 : 0 (H. Pestka 1998, s. 22; H. Pestka 2000, s. 37; „Przegląd Łomżyński” 1933, nr 39 z 24IX, s. 14; R. Wszędyrówny, Pamiętnik).
Tabela XXVIII. Wyniki meczów piłki nożnej klubu „Hapoel” w latach 1934-1939
Źródło: H. Pestka, Piłka …, dz. cyt., s. 22; H. Pestka. Łomżyński…, dz. cyt., s.37; „Przegląd Łomżyński” 1934, nr 33 z 19 VIII, s. 9; nr 39 z 24IX, s. 14; nr 40 z 7 X, s. 9; 1935, nr 35 z 1 IX, s. 11; R. Wszędyrówny, Pamiętnik.
Legitymacja Adama Książkiewicza, członka Sekcji Gimnastycznej Żydowskiego Robotniczego Klubu Sportowego „ Hapoel ” w Łomży (ze zbiorów Kazimierza Szczechury)
Robotniczy Klub Sportowy „Sztern” („Gwiazda”)
F. Grochocki poinformował o rozegranym 7 V 1927 r. meczu Klubu „Błyskawica” z Robotniczym Klubem Sportowym „Gwiazda”. Zwyciężyła „Błyskawica” 6 : 1 (F. Grochocki, Notes). Na przełomie 1925/1926 r. w Zawadach koło Łomży powstała drużyna o nazwie „Zawadzianka”, nazywana też „Błyskanką” lub „Gwiazdą”. Drużyna ta działała tylko jeden sezon. Brak jest informacji o związku tej drużyny z działającym w następnych latach w Łomży „Żydowskim Robotniczym Klubem Sportowym Gwiazda” (F. Grochocki, Notes; „Przegląd Łomżyński” 1932, nr 10 z III, s. 4, 5; B. Stupakowski 1972, relacja Rafała Wszędyrównego). J. Lewiński poinformował, że około 1930 r. z inicjatywy kilku robotników, z Nachumem Kacem na czele, powstał w Łomży robotniczy związek sportowy „Gwiazda”, którego celem było przyciągnięcie do sportu ludzi ciężkiej fizycznej pracy. Według Lewińskiego założycielami i członkami zarządu byli: Matatjahu Lew, Dawid Brukarz, Chaim Glinka, Eliezer Jastrząb, Josef Zajdensztat, Nachum Kac, Dawid Cadok, Gutman Lustik, Szarik Figa i Matatjahu Goldbruch. Popularność „Gwiazdy” wpłynęła także na wzrost liczebności członków partii „Poalej Cijon” – Lewica. Nie mógł dokonać tego „Makabi”, ponieważ w jego szeregach znalazło się bardzo mało robotników. Z pomocą Centrum lewicowej frakcji zostali przysłani z Warszawy przewodnicy specjalizujący się w piłce nożnej (Frejman), boksie (Polak – Grzywacz), a także dostarczono urządzenia sportowe. W krótkim czasie „Gwiazda” zdobyła uznanie i szacunek związku „Makabi”, jak i stowarzyszeń polskich (J. Lewiński 1952, s. 206, 207, 244, 245). „Przegląd Łomżyński” z I 1933 r. przedstawiając sytuację w „Żydowskim Robotniczym Towarzystwie Sportowym Gwiazda” poinformował, że „młody, zaledwie od roku istniejący klub prowadzi zaprawę gimnastyczną dla sekcyj męskiej i żeńskiej we własnym lokalu” („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 3 z 16 I, s. 11). 21 XII 1932 r. podczas zebrania Komitetu Budowy Stadionu nad Narwią Góralczyk, przedstawiciel klubu „Gwiazda” oświadczył, że „jeżeli klub jego mógł będzie dochodowo korzystać ze stadionu, to mogliby przekazywać na ten cel do 1500 zł rocznie” („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 2 z 8 I, s. 8, 9). Na początku 1933 r. „Gwiazda” miała 80 członków. W czasie zimy 1933 r. prowadzono we własnym lokalu oddzielnie zaprawę gimnastyczną dla sekcji męskich i żeńskich. Trudność w rozwoju klubu stanowił brak kadry instruktorskiej i własnego boiska („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 3 z 15 I, s. 11). W11934 r. Robotnicze Towarzystwo Sportowo Gimnastyczne „Gwiazda” przeprowadziło się do nowej siedziby przy ulicy Dwornej 16. Towarzystwo funkcjonowało, było widoczne w rywalizacji sportowej Łomży mimo odczuwania braku środków finansowych. Prezesem klubu był J. Goldberg, członkami zarządu byli: M. Rozentał, Ch. Glinka i M. Lew („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 1 z 71, s. 14).
Sekcja boksu Robotniczego Klubu Sportowego „Sztern”
W 1930 r. założono sekcję boksu. Znanymi wówczas bokserami sekcji byli: Nachum Kac, Chaim Glinka, Jaakow Rabinowicz, Dawid Brum (J. Lewiński 1952, s. 206, 207). ,/Przegląd Łomżyński” ze I 1933 r. poinformował, Miejski Komitet Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w Łomży zaplanował wysłanie do Ośrodka Wychowania Fizycznego w Warszawie 3 kandydatów na kurs przodowników bokserskich oraz o rozpoczęciu szkolenia pięściarzy „Gwiazdy” przez trenera amatora, o nazwisku Grzywacz, przybyłego z Warszawy („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 3 z 16I, s. 12). W niedzielę, 12 III 1933 r. początkujący bokserzy „Gwiazdy” wystartowali w imprezie o nazwie „Pierwszy Krok Bokserski w Łomży” zorganizowanej przez „Łomżyński Klub Sportowy” pod protektoratem Miejskiego Komitetu Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego. Do występu młodzi bokserzy przygotowywali się pod fachowym okiem instruktorów: ŁKS pod kierunkiem Rafała Wszędyrówncgo i Izaaka Dziubkiewicza w sali potartacznej, a „Gwiazda” po nadzorem Grzywacza. O imprezie informowały afisze porozlepiane na słupach ogłoszeniowych. Mecz wzbudził ogromne zainteresowanie młodzieży. Sala kinoteatru „Domu Żołnierza” była całkowicie wypełniona publicznością. Po raz pierwszy w Łomży rozstawiono prawdziwy ring. Znany był w Łomży z opowiadań książki i kina. „Tylko raz łomżyniacy znaleźli się na kwadratowym placu, otoczonym linami. Było to w roku 1932 w Białymstoku. Występ zakończył się fatalnie dla Grodu Jelenia” („Czuwaj” 1931, nr 7 z XI, s. 21, 22; „Przegląd Łomżyński” 1933, nr 7 z 18 II, s. 10; nr 12 z 19 III, s. 9; nr 17 z 23 IV, s. 9; 1934, nr 9 z 4 III, s. 15). W wadze koguciej Rabinowicz przegrał na punkty z Wadzińskim z „Łomżyńskiego Klubu Sportowego”. W wadze piórkowej Wasilewski zwyciężył na punkty kolegę z klubu „ŁKS” Kosewskiego. W wadze lekkiej Kołaczek przegrał na punkty z Gryćem z „ŁKS”. W wadze półśredniej Sekściński z „ŁKS” wygrał na punkty z Inwentarzem. W 2 walce wagi półśredniej Bojarzyn z „ŁKS” wygrał przez techniczny nokaut z Berkmanem. W 3 walce tej wagi Kwiek z „ŁKS” przegrał przez nokaut z Brumem. W wadze półciężkiej walczyło 2 zawodników „Gwiazdy” M. Rozental i J. Rozental. Zwyciężył na punkty J. Rozental. W walce pokazowej w wadze średniej wystąpili instruktorzy „ŁKS” Izaak Dziubkiewicz i Rafał Wszędyrówny. W ringu sędziował Jakub Winko, sędziami punktowymi byli: prof. Bieroński i sierż. Walenty Kielar. Czas mierzył Cieśluk „Czuwaj” 1931, nr 7 z XI, s. 21,22; George Puchal (Puchalski), w: „Zeszyły Łomżyńskie” 2003, nr 1/17, s. 37; „Przegląd Łomżyński” 1933, nr 11 z 12 III, s. 12; nr 12 z 19 III, s. 9; „Przegląd Łomżyński” 1933, nr 7 z 18 II, s. 10; nr 12 z 19 III, s. 9; nr 17 z 23 IV, s. 9; 1934, nr 9 z 4 III, s. 15). 17 IV 1933 r. odbył się w „Domu Żołnierza” trójmecz bokserski zorganizowany przez „Łomżyński Klub Sportowy”. Bokserzy „Gwiazdy” zajęli 3 miejsce drużynowo z wynikiem 3 pkt. Wyprzedziła ich drużyna „ŁKS” z wynikiem 5 pkt. I drużyna „Makabi” z wynikiem 4 pkt. („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 9 z 5 III, s. 15). 18 II 1934 r. „Łomżyński Klub Sportowy Legion” zorganizował w „Domu Żołnierza” kolejny „Pierwszy krok bokserski”. Słowo wstępne wygłosił Henryk Cieśluk. Pokaz zaprawy bokserskiej przeprowadził Izaak Dziubkiewicz. Walki sędziował Izaak Dziubkiewicz. Izaak Dziubkiewicz wspólnie z Rafałem Wszędyrównym jako instruktor prowadził także w następnych łatach zajęcia w sekcji bokserskiej „Łomżyńskiego Klubu Sportowego Legion”. W wadze lekkiej w pojedynku z Wasilewskim z Łomżyńskiego Klubu Sportowego „Legion” wystąpił Inwentarz z „Gwiazdy”. Przegrał on walkę na punkty („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 9 z 5 III, s. 15). J. Lewiński w swojej monografii wymienia bokserów „Gwiazdy: Nachuma Kaca, Chaima Glinkę, Moszego Rozentala, Israela Inwentarza, Dawida Bruma, Jaakowa Rozentala, Matata Lewa, Icchaka Jedwabnika, Jaakowa Rabinowicza, Szymona Brekmana, Sendera Glińskiego, Platiela, Kołaczyka i Grzywacza jako trenera (przewodnik, mistrz boksu w Polsce) (J. Lewiński 1952, s. 205).
Literatura
Brodzicki C., Ziemia Łomżyńska do 1529 roku, Łomża 1999.
Brodzicki C., D. Godlewska, Łomża w latach 1794-1966, Łomża 1987.
Chełmecki J., Wybrane aspekty rozwoju sportu żydowskiego w Polsce w okresie międzywojennym, „Roczniki Naukowe AWF” w Warszawie, 2002, t. XLI.
Dobroński A., Łomża w latach 1866-1918, Łomża 1993.
Godlewska D., Dzieje Łomży od czasów najdawniejszych do rozbiorów Rzeczypospolitej, Łomża 1962, wyd. II 2000.
Gnatowski M., Dobroński A., Jemielity W., Kocoń J., Romańczuk Z., Polacy – Sowieci – Żydzi w regonie łomżyńskim w latach 1939-1941. Dokumenty i relacje żydowskie, t. III, Łomża 2011.
Gołota J., Z dziejów społeczności żydowskiej w Ostrołęce na tle innych miast mazowieckich, [w:] Ostrołęka na tle innych miast mazowieckich w XŁX i XX w., Ostrołęka 1998.
Grochocki F., Notes (w zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży).
Górko Ł, Piłkarskie dzieje Podlasia. 80 lat historii piłki nożnej w regionie podlaskim: 1929-2009, Żelechów 2010.
Jankowski Z., Kalendarium 80-lecia Klubu Sportowego „Warmia” w Grajewie, Grajewo 2005.
Kęsik W., Za drutami Szczypioma i Łomży: wspomnienia byłego żołnierza 1. Brygady Legionów Polskich, Warszawa 1936.
Księga Żydów ostrołęckich, red. wyd. izraelskiego Icchak Iwri, red. wyd. polskiego Załman (Zenek) Drezner, Janusz Gołota, Artur Wołosz, tłum. Jehuda Chmiel, Z. Drezner, J. Gołota, Jerzy Kijowski, Jadwiga Nowicka, przypisy Z. Drezner, A. Wołosz, Ostrołęka-Tel Awiw 2002.
Lewicki A., Zarys historii wojennej 4-go Pułku Piechoty Legionów, Warszawa 1929.
Lewiński J., Księga Pamięci Gminy Żydowskiej Łomża, Tel Aviv 1952, tłum. A. Bielecki, E. Wroczyńska.
Milewski J.J., Stosunki polsko-żydowskie w Ostrołęckim i Łomżyńskim w latach trzydziestych i w czasie II wojny światowej, „Zeszyty Naukowe” nr XVI, Ostrołęka 2002.
Nietyksza M., Rozwój miast i aglomeracji miejsko-przemysłowych w Królestwie Polskim 1865-1914, Warszawa 1986.
Pestka H., Łomżyński Klub Sportowy 1926-2000, Łomża 2000.
Pestka H., Piłka nożna na Ziemi Łomżyńskiej w latach 1917-1997, Łomża 1998.
Pomarański S., Zarys historii wojennej 1-go Pułku Piechoty Legionów, Warszawa 1931.
Rocznik Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego 1913, Warszawa 1914.
Rokicki J., Sport [w:] Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon, Warszawa 2001, red. J. Tomaszewski, A. Żbikowski.
Rzeczniowski L., Dawna i teraźniejsza Łomża, Warszawa 1861.
Snopko J., Finał epopei Legionów Polskich 1916-1918, Białystok 2008.
Stupakowski B., Zarys Dziejów sportu w Łomży do 1939 r., relacja Rafała Wszędyrównego, 1972 (maszynopis pracy magisterskiej w zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego).
Szturm de Sztren T., Zaludnienie Królestwa Polskiego wobec wojny, Warszawa 1918.
Smiechowski K., Początki i rozwój sportu żydowskiego, „Przegląd Naukowy Kultury Fizycznej Uniwersytetu Rzeszowskiego” 2003, t. VI, nr 3-4.
Smiechowski K„ Początki zorganizowanego żydowskiego ruchu sportowego na świecie, „Przegląd Naukowy Kultury Fizycznej Uniwersytetu Rzeszowskiego”, 2004, t. VII, nr 1-2.
Wasiutyński B., Ludność żydowska w Polsce w XIX i XX wieku. Studium socjologiczne, Warszawa 1930.
Wszędyrówny R., Pamiętnik, (w zbiorach Wandy Pietrasik).
Autor wyraża szczególną wdzięczność Pani Ewie Wroczyńskiej za sprawne i rzetelne przetłumaczenie „Księgi Pamięci Gminy Żydowskiej Łomża” autorstwa J. Lewińskiego.
Czasopisma
„Echa Płockie i Łomżyńskie” 1898-1904
„Czuwaj” 1919-1933
„Wspólna Praca” 1910-1933
„Przegląd Ostrołęcki”
„Przegląd Łomżyński” 1929-1936
„Przegląd Sportowy” 1921-1939
„Szklane Domy” – dodatek do „Przeglądu Łomżyńskiego”
„Wiarus” 1918-1939
„Zeszyty Łomżyńskie” 2003
Źródła archiwalne
Biblioteka Narodowa, Zakład Dokumentów Życia Społecznego (BN ZDŻS).
Relacje, świadectwa
Testimony of Genia Friedman bom in Łomża, 1916, regarding her experiences dur- ing the Holocaust Arthur Brauner Films Catalog Samples, Survivors of the Shoah Visual History Foundation, Los Angeles.
Wywiad autora z J. Dodą, T. Mrozek, W. Rybickim, R. Wszędyrównym.
Źródła w wersji elektronicznej publikowane na stronach internetowych
Pinkas haKehilot Łomża, New York 1957, cyt. .za tłumaczeniem tekstu na język angielski, dostępnym w wersji elektronicznej na stronie: http://vizkor.rwpl.org/iTKlcx.php7id~2395. skan z 20.1.2012 r.
Przypisy:
1. Izaak Dziubkiewicz był mieszkańcem Łomży i sportowcem narodowości żydowskiej.
Redakcja serwisu
