Działalność żydowskich stowarzyszeń gimnastyczno – sportowych w Łomży do 1941 r. Część II (4)
Sekcja piłki nożnej Żydowskiego Robotniczego Klubu Sportowego „Sztern”
W 28 VI 1932 r. „Gwiazda” rozegrała mecz z „WKS 33 p. p.” Zakończył się on wysoką porażką dla „Gwiazdy” wynikiem 10 : 0. Zespół „33 p. p.” był drużyną zdecydowanie lepszą pod względem techniki i kondycji. Bramki dla wojskowych strzelili: Bończyk (6), Cholewiński (2) oraz Boblewski i Pietrus. Sędziował Góralczyk, sędzia z Łomży. Pocieszającym zdarzeniem dla zawodników „Gwiazdy” był fakt, że w tym miesiącu WKS „33 p. p.” wygrał z drużyną „Makabi” Łomżyca wynikiem 15 : 0 (F. Grochocki, Notes; „Przegląd Łomżyński” 1932, nr 29 z 17 VII, s. 8). W VIII 1932 r. zespół „Gwiazdy” odniósł wynikiem 1 : 2 porażkę w meczu z „Makabi” Łomża. W pierwszej połowie „Gwiazda” grała bardzo dobrze i nawiązała równorzędną walkę. Ną uznanie zasłużyła obrona i bramkarz „Gwiazdy”, który dobrze wychwytywał piłki. Do przerwy utrzymał się wynik 0 : 0. „Gwiazda” uzyskała w pierwszych minutach 2 połowy gry gola z karnego za faul na polu bramkowym. Mecz oglądało ponad 1500 osób („Przegląd Łomżyński” 1932, nr 34 z 21 VIII, s. 9). W VIII 1932 r. w meczu z ŁKS „Gwiazda” uzyskała wynik 1 : 7. Z przebiegu gry w 1 połowie meczu nie można było spodziewać się takiego wyniku. Napastnicy ŁKS nie oddawali celnych strzałów. „Gwiazda” wykorzystała nieporozumienie wśród obrońców ŁKS oraz zbyt dalekie wybiegnięcie bramkarza i zdobyła 1 gola. To zdarzenie zdopingowało drużynę ŁKS. Gra przeniosła się pod pole bramkowe „Gwiazdy”. Piłka 7-krotnie wpadła skutecznie do bramki „Gwiazdy”. Przed wyższym wynikiem uratował „Gwiazdę” dobrze grający bramkarz i obrońcy. Bramki dla ŁKS strzelił Polakowski (3), Cieśluk (1), Wszędyrówny (1) i Stefanek (1). Padł również 1 gol samobójczy. Bramkarz „ŁKS” Leon Samełko przez większą część meczu nie musiał wykazywać żadnej aktywności. Sędziował Leon Pfeffer („Przegląd Łomżyński” 1932, nr 34 z 21 VITI, s. 9; R. Wszędyrówny, Pamiętnik).
Tabela XXIX. Wyniki meczów piłki nożnej ŻRKS „Gwiazda” w 1932 r.
Źródło: F. Grochocki, dz. cyt.; „Przegląd Łomżyński” 1932, nr 29 z 17 VII, s. 8; nr 34 z 21 VIII, s. 9; R. Wszędyrówny, Pamiętnik (pierwszy wynik oznacza gole zdobyte przez ŻRKS „Gwiazda”)
23 IV 1933 r. „Gwiazda” rozegrała mecz piłki nożnej z „Strzelcem” Zambrów. Mecz odbył się na boisku 71 p. p. w Zambrowie. W pierwszej połowie grająca z bardzo silnym wiatrem w plecy „Gwiazda” uzyskała prowadzenie, zdobywając jednego gola. Po przerwie gospodarze dwukrotnie umieścili skutecznie piłkę w bramce „Gwiazdy” i wygrali mecz. Gole dla „Strzelca” zdobyli Szarek i Lech. Mecz był bardzo zacięty. Połowę drużyny „Strzelca” stanowili nowi zawodnicy, którzy w ubiegłym roku nie grali. Spowodowało to trudności we współpracy w zespole, który nie miał wiele okazji do wspólnego zgrania. Sędziował bardzo dobrze starszy sierżant Krystyniak („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 19 z 7 V, s. 11). 13 V 1933 r. drużyna żydowskiego robotniczego klubu przegrała wynikiem 4 : 0 z łomżyńską „Makabi”. Sędziował por. Kaja („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 21 z 21 V. s. 12). W VII 1933 r. „Gwiazda” rozegrała mecze z „Makabi” i „Hapoelem”. Z „Makabi” przegrała wynikiem 5 : 0. Była drużyną słabszą pod względem taktyki i techniki. Sędziował pchor. Długołęcki. Z „Hapoelem” wygrała rezultatem 4:1. „Hapoelowi” nie pomogło nawet wzmocnienie drużyny graczami z Zambrowa i Ostrowi Mazowieckiej, którzy przebywali w Łomży z okazji zlotu. „Hapoel” zdobył bramkę z rzutu karnego. Sędziował Leon Samełko („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 30 z 23 VI, s. 12). 22 VII 1933 r. drużyna piłki nożnej „Gwiazdy” przegrała mecz z rezerwami „Łomżyńskiego Klubu Sportowego” stosunkiem bramek 4:1. Bramki strzelili Gołębiewski i Wadziński. Drużyna ŁKS-u przeważała fizycznie i technicznie („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 32 z 6 V s. 12). W V 1933 r. „Gwiazda” przegrała podczas wyjazdowego meczu z „Strzeleckim Klubem Sportowym” z Grajewa wynikiem 7 : 0. Drużyna z Grajewa wzmocniona została graczami z oddziału Korpusu Ochrony Pogranicza. „Przegląd Łomżyński” z 1933 r. poinformował, że był to 3 wyjazdowy mecz łomżyńskich drużyn piłki nożnej w czasie 1 tygodnia („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 35 z 27 VIII, s. 12). W VIII „Gwiazda” wygrała z „Hapoelem” stosunkiem goli 4 : 1. W zespole „Hapoelu” grali zawodnicy z Ostrowi Mazowieckiej i Zambrowa, którzy przyjechali do Łomży na zlot żydowski. Sędziował Leon Samełko („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 32 z 6 VIII, s. 12). We IX 1933 r. „Gwiazda” w kolejnym meczu z ŁKS przegrała wynikiem 2 : 0. Mecz ten był 1 meczem rozegranym na nowym, równym boisku nad Narwią. „ŁKS” wystawił w składzie drużyny 5 rezerwowych graczy. Wynik meczu został uzyskany w 1 połowie przez Wysokińskiego i Cieśluka pozostał nie zmieniony do jego końca. W 2 połowie meczu „Gwiazda” nawiązała wyrównaną walkę z „ŁKS”. W tej części meczu Cieśłuk i Geniszewski zmarnowali dobre okazje do zdobycia bramek. Sędziował obiektywnie Leon Samełko („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 37 z 10 IX, s. 11). W IX spotkaniu między „Gwiazdą” a „Strzelcem” Zambrów, wygrała łomżyńska drużyna wynikiem 4:3. Był to mecz rewanżowy. Zespoły reprezentowały wyrównany poziom sportowy. Drużyna „Strzelca” grała agresywnie, bardziej bojowo, co często kolidowało z przepisami gry. Sędzia Leon Samełko zmuszony był usunąć 3 zawodników z gry („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 37 z 10 IX, s. 11). WIX 1933 r. „Gwiazda” w meczu „Makabi” Łomża przegrała wynikiem 2 : 0. „Makabi” wystąpiła z 4 rezerwowymi graczami, ale wygrała zasłużenie. Bramki strzelili: Hecht i Kornecki z karnego. Podczas meczu dochodziło do nie sportowego zachowania Korneckiego z ,Makabi”. Z jego przyczyny doszło do kilku awantur na boisku („Przegląd Sportowy” 1933, nr 37 z 10 IX, s. 11; nr 39 z 24 IX, s. 14). 7 X 1933 r. „Gwiazda” przegrała z „ŁKS Legion” wynikiem 11 : 0 (R. Wszędyrówny, Pamiętnik). 18 X 1933 r. w meczu rewanżowym z ŁKS „Gwiazda” przegrała znacznie niższym wynikiem, 5 : 1 (R. Wszędyrówny, Pamiętnik). W tym miesiącu „Gwiazda” sprawiła niespodziankę kibicom. Z „Makabi” Łomża przegrała tylko wynikiem: 2:1. „Makabi opuściła w 2 połowie meczu boisko przed zakończeniem gry. Spowodowało to dywagacje kibiców, że zwycięstwo przy rozegraniu pełnego meczu mogło należeć do „Gwiazdy”. W kolejnym październikowym meczu „Gwiazda” wygrała z „Hapoelem” Łomża rezultatem 8 : 0. „Hapoel” przez cały mecz nie stworzył żadnego zagrożenia pod bramką przeciwnika („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 43 z 22 X. S. 11). 18 X 1933 r. w meczu rewanżowym między „ŁKS Legion” a „Gwiazdą” zwyciężył klub polski rezultatem 5 : 1 (R. Wszędyrówny, Pamiętnik). W sobotę 22 X 1933 r. miał w Łomży odbyć się mecz o mistrzostwo białostockiej klasy „A” między ŁKS a „Makabi” Białystok. Białostocka „Makabi” nie przyjechała jednak na ten mecz. Powstałą lukę w sportowym programie dnia wypełniono organizując towarzyski mecz między łomżyńskimi drużynami ŁKS II a „Gwiazdą”. Zwyciężyła „Gwiazda” wynikiem 2 : 0. Rezultat ten uznano za zaszczytny dla rezerw ŁKS. Spodziewano się wyższego rezultatu na korzyść drużyny żydowskiej bowiem w jej składzie wystąpiło 2 najlepszych graczy „Gwiazdy” Warszawa grającej w warszawskiej klasie ”A”. W 1933 r. „Gwiazda” była jedną z najaktywniejszych drużyn piłki nożnej w regionie łomżyńskim, rozegrała 17 meczów, z których 4 wygrała, a pozostałe przegrała. Do największych sukcesów „Gwiazdy” w tym roku należała przegrana z „Makabi” rezultatem 2 : 1 i wygrana przy wzmocnionym składzie z rezerwami ŁKS wynikiem 2 : 0 („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 3 z 15 I, s. 11; nr 7 z 18 II, s. 10; nr 9 z 4 III, s. 15; nr 12 z 19 HI, s. 9; nr 17 z 23 IV, s. 9; nr 19 z 7 V, s. 5, nr 21 z 21 V, s. 12; nr 32 z 6 VII, s. 12; nr 35 z 27 VIII, s. 12, nr 37 z 10IX, s. 11; nr 39 z 24IX, s. 14; nr 43 z 22 X, s. 8; nr 44 z 29 X, 11; 1934, nr 9 z 4 HI, s. 15).
Piłka nożna w latach 30. stała się w Łomży bardzo popularną dyscypliną. Uprawiana była w prawie wszystkich istniejących klubach sportowych. Kluby posiadały po kilka drużyn w różnych kategoriach wiekowych, rozgrywano wiele meczy, często po kilka jednego dnia. Mecz rozgrywano najczęściej na nowym stadionie nad Narwią, który był własnością „Powiatowego Komitetu Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego” w Łomży. Z powodu braku wolnych terminów do rozegrania meczów w sobotę i niedzielę odbywały się one także w powszednie dni tygodnia (przegląd Łomżyński” 1934, nr 19 z 13 V, s. 13).
Tabela XXX. Wyniki meczów piłki nożnej ŻRKS „Gwiazda” w 1933 r.
Źródło: „Przegląd Łomżyński” 1933, nr 3 z 15 I, s. 11; nr 7 z 18 II, s. 10; nr 12 z 19 LU, s. 9; nr 17 z 23 IV, s. 9; nr 19 z 7 V, s. 5; nr 30 z 23 VI, s. 12; nr 35 z 27 VIII, s. 12; nr 39 z 24IX, s. 14;. nr 43 z 22 X, s. 8; 1934, nr 9 z 4 111, s. 15; wywiad z T. Mrozek z Ostrołęki.
Pierwszy mecz piłki nożnej sezonu w 1934 r. „Gwiazda” rozegrała w Zambrowie z „Hapoelem” Zambrów. Zwyciężyła łomżyńska drużyna wynikiem 3:1. Sędziował Horach („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 19 z 13 V, s. 13). 17 V 1934 r. drużyna Żydowskiego Robotniczego Klubu Sportowego „Gwiazda” przegrała z 2 zespołem „ŁKS Legion” II stosunkiem goli 0 : 5 (R. Wszędyrówny, Pamiętnik). W środkowej dekadzie V 1934 r. „Gwiazda” rozegrała 2 wyjazdowy mecz z „Jutrznią” Ostrołęka. Ponownie wygrała łomżyńska drużyna wynikiem 3 : 1. Od początku meczu dała się zauważyć przewaga „Gwiazdy”. Wszystkie bramki łomżyńskiego zespołu zdobyte zostały w pierwszych 15 minutach meczu. Mecz odbywał się na piaszczystym boisku. Pod koniec meczu drużyna „Gwiazdy” słabnie kondycyjnie i „Jutrzni” udaje się zdobyć honorową bramkę („Przegląd Sportowy” 1934, nr 20 z 20 V, s. 11). Pod koniec V 1934 r. drużyna piłki nożnej „Gwiazdy” pokonała w towarzyskim meczu „ŁKS Legion” II wynikiem 2:1. Trenerzy i kierownictwo ŁKS „Legion” zlekceważyli poziom sportowy Gwiazdy”, nie zauważyli postępu jaki uczyniła ona od ubiegłego roku i wystawili słabszy zespół. Mecz przypominał „bezładną kopaninę” w której zawodnicy „Gwiazdy’ dominowali szybkością. Spowodowało to zdobycie przez nich 2 goli. Po przerwie drużyna ŁKS „Legion” wprowadziła do gry 4 nowych, nie zmęczonych zawodników i przystąpiła do generalnego ataku. Zespół „Gwiazdy” bronił się jednak ofiarnie i skutecznie. ŁKS „Legion” zdołał uzyskać tylko 1 honorowego gola. Sędziował Leon Samełko („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 22 z 3 VI, s. 11; „Przegląd Sportowy” 1934, nr 42 z 26 V, s. 5). Wiosną 1934 r. „Gwiazda” brała udział w rozgrywkach klasy „B” Białostockiego Okręgowego Związku Piłki Nożnej. Mecz rozegrany w V 1934 r. w ramach rozgrywek o mistrzostwo okręgu klasy „B” między łomżyńską „Gwiazdą” a „Makabi” zakończył się wynikiem, którego nikt się nie spodziewał. Wygrała „Gwiazda” wynikiem 1 : 0. W10 minucie zawodnik „Makabi” nie wykorzystał rzutu karnego przekopując piłkę nad bramką. W 22 minucie bramkę dla „Gwiazdy” zdobył Sosnowski. W 30 minucie atak „Gwiazdy” nie wykorzystał bardzo dobrej sytuacji do strzelenia gola. W drużynie „Gwiazdy” wyróżnił się obrońca Pietruszka, który skutecznie likwidował wszystkie ataki „Makabi”. Drużyna „Gwiazdy” była gorzej oceniana pod względem indywidualnych umiejętności technicznych i kondycyjnych niż zespół „Makabi”. Grała jednak bardzo ambitnie i współpracowała zespołowo co okazało się skuteczne przeciw indywidualnościom z „Makabi” które nie współdziałały drużynowo. Sędziował dobrze Leon Pfeffer („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 21 z 27 V, s. 9). 17 VI 1934 r. w meczu o mistrzostwo klasy „B” okręgu białostockiego drużyna Żydowskiego Robotniczego Klubu Sportowego „Gwiazda” przegrała wynikiem 5 : 0 z drugą drużyną Łomżyńskiego Klubu Sportowego „Legion”. Zawodnicy „Gwiazdy” nie wykorzystali kilku sytuacji strzeleckich polegających na możliwości oddania skutecznego strzału z odległości kilku kroków do pustej bramki. Od większej porażki uratował drużynę żydowską dobrze broniący bramkarz. Bramki zdobyli; Kowalik – 3, Wadziński i zawodnik wymieniony przez „Przegląd Łomżyński” z 1934 r., o pseudonimie „Zośka” po jednej. Sędziował obiektywnie Leon Pfeffer. Mecz oglądała duża grupa widzów (,(Przegląd Łomżyński” 1934, nr 25 z 24 VI, s. 11). W W 1934 r. „Gwiazda” rozegrała swój pierwszy w tym sezonie mecz z drużyną „33 p. p.” Zespół żydowskiego klubu miał najlepszy wynik punktowy wśród łomżyńskich drużyn biorących udział w rozgrywkach klasy ,3” Białostockiego Okręgowego Związku Piłki Nożnej. W bezpośredniej walce sportowej okazało się, że miażdżącą przewagę pod każdym względem mają wojskowi. Szczególnie widoczne były braki kondycyjne zawodników „Gwiazdy” w 2 połowie meczu. Gra odbywała się wyłącznie na połowie boiska należącej do „Gwiazdy”. Strzelcami bramek byli: Górecki (6), Polakowski (3) i Karbowski (2). Sędziował dobrze Leon Samełko. Końcowy wynik został ustalony 11 : 0 na korzyść „WKS 33 p. p.” („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 29 z 23 VII, s. 9).
Tabela XXXI. Wyniki meczów piłki nożnej RKS „Gwiazda” w 1934 r.
Źródło: „Przegląd Łomżyński” 1934, nr 19 z 13 V, s. 13; nr 20 z 20 V, s. 11; nr 21 z 27 V, s. 9; nr 22 z 3 VI, s. 11; nr 25 z 24 VI, s. 11; nr 29 z 23 VII, s. 9; ,Przegląd Sportowy” 1934, nr 42 z 26 V, s. 5; R. Wszędyrówny, Pamiętnik.
Klub „Gwiazda” miał dobrą, ustabilizowaną sytuację sprzętową. „Gwiazda” odczuwała jednak problemy związane z brakiem kadry instruktorskiej i boiska. ŁKS, który posiadał 3 drużyny piłki nożnej nie był w stanie zaopatrzyć wszystkich drużyn w sprzęt. Zdarzało się, że zaprzyjaźnieni zawodnicy z ŁKS pożyczali od ŻKS „Gwiazda” obuwie do gry zwane korkami (H. Pestka 2000, s. 20; B. Stupakowski 1972, relacja Michała Kwiek). Liderami działalności klubu „Gwiazda” byli: Nachum Kac, Chaim Glinka i Jaakow Rozental (ocalał z zagłady, po wojnie zamieszkał w Australii). W ,Księdze Pamięci Gminy Żydowskiej Łomża” poinformowano, że „Członkowie „Gwiazdy” wypełniali także funkcję narodową w mieście, a czasami służyli jako odział obronny wobec polskich zawadiaków, którzy mieli zwyczaj dręczyć Żydów. Nie raz pokazali im siłę swoich ciosów” (J. Lewiński 1952, s. 206, 207).
Żydowskie Przysposobienie Wojskowe „Bejtar”
W klubie tym uprawiano tenis stołowy, tenis ziemny, koszykówkę, siatkówkę i grę w szachy. W 1931 r. ŻPW „Bejtar” rozegrało 2 mecze piłki koszykowej z drużyną KS „33 p. p.”. Skończyły się one wysokimi przegranymi w stosunku punktów: 20 : 2 i 23 : 1. W 1 meczu drużynę „33 p.p.” wzmocnił przebywający czasowo w Łomży zawodnik Chalamoński. Sędziował bardzo dobrze Adam Kalinowski (F. Grochocki, Notes; „Przegląd Łomżyński” 1931, nr 28 z 6 IX, s. 4; „Przegląd Sportowy” 1931, nr 71 z 5 IX, s. 5). W 1932 r. „Makabi” dwukrotnie uległo w mistrzostwach klasy „A” Łomżyńskiemu Klubowi Sportowemu. W VII 1933 r. „Bejtar” wzmocniony graczami z „Makabi” rozegrał mecz piłki koszykowej z „I KS”. Zakończył się on wynikiem 58 : 6 na korzyść ŁKS. Najwięcej celnych rzutów wykonał Switajewski. Sędziował dobrze St. Stępkowski („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 35 z 27 VIE, s. 12). W IX 1933 r. ŻTGS „Makabi” z Łomży wygrało wynikiem 46 : 9 mecz koszykówki z ŻPW „Bejtar” Łomża. Najwięcej celnych rzutów do kosza wykonał Natku z „Makabi” („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 39 z 24 IX, s. 14). W rozegranym w V 1934 r. meczu piłki koszykowej między ŻPW „Bejtar” a ŻTGS „Makabi” z Łomży w piłce koszykowej zasłużone zwycięstwo odnieśli makbyści wynikiem 57:11. Sędziował Rafał Wszędyrówny. W meczu piłki siatkowej między tymi drużynami również wygrało „Makabi” 2 sety wynikami: 15 : 5 i 15 : 9 (,Przegląd Łomżyński” 1934, nr 20 z 20 V, s. 11). 28 VII 1934 r. ŻPW „Bejtar” uległ w towarzyskim meczu piłki koszykowej „ŁKS Legion” wynikiem 31 : 10. Mecz rozegrano na boisku „ŁKS” (,Przegląd Łomżyński” 1934, nr 31 z 5 VIII, s. 12).
Tabela XXXII. Wyniki meczów piłki koszykowej klubu Żydowskiego Przysposobienia Wojskowego „Bejtar”
Źródło: F. Grochocki, dz. cyt.; „Przegląd Łomżyński” 1931, nr 28 z 6 IX, s. 4; 1933, nr 35 z 27 VIII, s. 12; nr 39 z 24IX, s. 14; 1934, nr 20 z 20 V, s. 11; nr 31 z 5 VIII, s. 12; .Przegląd Sportowy” 1931, nr 71 z 5 IX, s. 5 (pierwszy wynik oznacza punkty zdobyte przez ,/.ŻPW Bejtar”)
Generał Czesław Młot-Fijałkowski, twórca konsolidacji klubów sportowych w Łomży w 1934 r. przewidywał, że oprócz „Łomżyńskiego Klubu Sportowego” „będzie istniał w Łomży klub 33 p. p. oraz maksymalnie dwa kluby żydowskie, które powstaną ze związania w jedno istniejących już organizacyj żydowskich. Przypuszczamy, że klubami temi będą „Makabi” i „Gwiazda”, jako organizacje o biegunowo różnych nastawieniach ideowych, pozostałe jak: „Jutrznia”, „Hapoel”, „Bejtar” itp. ulegną likwidacji” („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 1 z 7 I, s. 14). W istnieniu licznych i niewydolnych organizacyjnie klubów sportowych upatrywał słabość systemu sportowego. Uważał, że takie kluby ze względu na brak organizacyjnych i materialnych podstaw istnienia skazane są na żywot „anemiczny i krótki” („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 22 z 3 VI, s. 10).
Żydowski Klub Sportowy „Makabi” Łomżyca
W sierpniu 1931 r. „Makabi” Łomżyca przegrała w meczu piłki nożnej z „Makabi” Łomża wynikiem 0 : 5. „Przegląd Sportowy” poinformował, że bramki dla łomżyńskiej „Makabi” zdobyli Jeleń I i Stolarczyk („Przegląd Sportowy” 1931, nr 69 z 29 VIII, s. 4). W VII 1932 r. „Makabi” Łomżyca przegrało mecz piłki nożnej z WKS „33 p. p.” wynikiem 15 : 0. Korespondent „Przeglądu Łomżyńskiego” z 1932 r. poinformował po meczu: „rewelacyjnie wysoki wynik, nic dziwnego – wojskowi bawili się z drużyną łomżycką, wzmocnioną kilkoma graczami z „Zorzy”. Bramki dla wojskowych strzelili: Bończyk (8), Boblewski (4), Cholewiński (2) i Grochocki. Sędziował Góralczyk (F. Grochocki, Notes; „Przegląd Łomżyński”
1932, nr 29 z 17 VII, s. 8). Drużyna „Makabi” Łomżyca wymieniana jest w „Przeglądzie Łomżyńskim” z 1932 r. jako najsłabsza drużyna wśród 6 klubów polskich i żydowskich. Do klubów tych należał ŁKS, drużyna „33 p. p”, „Zorza” Łomżyca, „Makabi” Łomża, „Gwiazda” Łomża i „Makabi” Łomżyca. Informuje, że ta ostatnia drużyna „nawet wzmocniona graczami „Zorzy” potrafi przegrywać w fantastycznym, jak na piłkę nożną stosunkiem 15 : 0, n. p. z 33 p. p. („Przegląd Łomżyński” 1932, nr 29 z 17 VII, s. 8). Ta sama gazeta z 1933 r. poinformowała, że „Zorza” i „Makabi” z Łomżycy – śpią snem błogim, czekając wiosny i boiska, jako, że uprawiają tylko piłkę nożną” („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 3 z 15 I, s. 11).
Lekkoatletyka w żydowskich stowarzyszeniach sportowych w Łomży
W dniach od 26 do 29 V 1932 r. zorganizowano w Łomży Święto Sportowe powiatu łomżyńskiego i miasta Łomża. Organizatorem był „Miejski” i „Powiatowy Komitet Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego”. Zawody odbyły się na stadionie odległym od koszar 1 i 14 km. Szatnie dla zawodników zorganizowano w rozstawionych wojskowych namiotach. W trójboju lekkoatletycznym kobiet nagrodę przechodnią zdobył „Łomżyński Klub Sportowy”, II miejsce „Klub Kobiecy Ewa”, III miejsce „Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe „Makabi”. W skoku wzwyż żeton złoty zdobyła Jadwiga Kaczyńska z „Łomżyńskiego Klubu Sportowego”, żeton srebrny Siemianowiczówna z Klubu Sportowego „Ewa”, żeton brązowy Konówna z „Żydowskiego Towarzystwa Gimnastyczno-Sportowego „Makabi („Przegląd Łomżyński” 1932, nr 24 z 12 VI, s. 8, 9; nr 26 z 26 VI, s. 2, 3). Zimą 1933 r. Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczne „Makabi” doceniając rolę zimowej zaprawy gimnastycznej wynajęło od Towarzystwa Śpiewaczego „Lutnia” lokal do ćwiczeń. Podjęto też działania organizacyjne w celu utworzenia sekcji narciarskiej i hokejowej. 13 VIII 1933 r. łomżyńska,(„Makabi” urządziła dla swoich członków treningowy obóz lekkoatletyczny w Pniewie. Prowadzono zaprawę lekkoatletyczną, uprawiano również sportowe gry zespołowe. Kierownikiem obozu był A. Blumowicz. Na zakończenie obozu urządzono zawody lekkoatletyczne. Skok w dal wygrał A. Blumowicz wynikiem 5, 61 m., przed H. Brzozowskim z wynikiem 5,45 m. Skok wzwyż również wygrał A. Blumowicz rezultatem 1,5 m przed K. Brzozowskim z wynikiem 1,45 m. W rzucie dyskiem triumfował H. Dziubkiewicz rezultatem 29,5 m przed K. Brzozowskim z wynikiem 28,7 m. Pchnięcie kulą wygrał A. Blumowicz wynikiem 10,30 m przed K. Brzozowskim z rezultatem 9,75 m. W biegu na przełaj na 3 km. Zwyciężył R. Brzozowski, („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 3 z 15 I, s. 11; nr 34 z 20 VIII, s. 12). 5 i 6 V 1934 r. brali udział w korespondencyjnym czwórmeczu lekkoatletycznym zawodnicy „Żydowskiego Towarzystwa Gimnastyczno-Sportowego „Makabi” i Żydowskiego Klubu Sportowego „Ewa” z Łomży. Zawody odbyły się na stadionie „Komitetu Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego”. W tym samym dniu jednocześnie startowali zawodnicy w Białymstoku, Grodnie, Suwałkach i w Łomży. W biegu na 200 m I miejsce zajęła zawodniczka ŁKS „Legion” z wynikiem 30,5 s., a II miejsce z czasem 38 s. zajęła Perkalówna z „Ewy”. W skoku w dal 2 pierwsze miejsca zajęły zawodniczki „ŁKS Legion” wynikiem 4,17 m i 3,84 m III miejsce zdobyła Szemiawicz z „Makabi” wynikiem 3,41 m. W biegu na dystansie 5000 m I miejsce z czasem 18:21, 8 m.in. uzyskał Ratowicz z „Makabi” („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 19 z 13 V, s. 13).
Uczestnictwo Żydów w uprawianiu sportu szachowego w Łomży
W latach 30. XX wieku przy Związku Żydów Uczestników Walk o Wolność Polski w Łomży istniało koło szachowe. Prezesem tego związku był znany w Łomży sędzia piłki nożnej Leon Pfeffer. We wtorek 15 X 1935 r. koło szachowe zorganizowało wspólnie z redakcją „Przeglądu Łomżyńskiego” rozgrywki szachowe. W symultanie szachowej wziął udział jeden z najlepszych polskich szachistów okresu międzywojennego, redaktor działu szachowego „Naszego Przeglądu” dr Stanisław Kohn. W sali „ŁKS Legion” w symultanie uczestniczyło 22 najlepszych graczy z Łomży i okolicy. Stanisław Kohn wygrał 20 partii, 1 przegrał z N. Hirszbejnem i 1 zremisował z M. Drozdowskim. Rozgrywki oglądało około 200 osób („Przegląd Łomżyński” 1935, nr 43 z 27 X, s. 9 (Stanisław Kohn, lekarz, reprezentant Polski na olimpiadzie szachowej w 1924, brązowy medalista mistrzostw Polski w 1926 r., mistrz Warszawy w 1927 r., zginął w getcie warszawskim). W XI 1935 r. z inicjatywy ŁKS „Legion” i koła szachowego przy „Związku Żydów Uczestników Walk
0 Wolność Polski” odbył się I Turniej Szachowy o mistrzostwo Łomży. Walczyło 13 najlepszych łomżyńskich szachistów. Mistrzem Łomży został M. Drozdowski z wynikiem 17 pkt., a wicemistrzem E. Gordon zdobywając 14, 5 pkt. Nagrodę przechodnią, w postaci marmurowego popiersia śp. Wodza Narodu na rok 1935 r.” zdobył M. Drozdowski („Przegląd Łomżyński” 1935, nr 47 z 24 XI, s. 13).
Uczestnictwo Żydów w uprawianiu tenisa stołowego w Łomży
W okresie międzywojennym do określenia tenisa stołowego używano nazwy ping-pong. Do uprawiania tej dyscypliny na poziomie sportu w Łomży nie potrzeba było kosztownego sprzętu i dużych pomieszczeń. Uprawiano ją w klubie Żydowskiego Przysposobienia Wojskowego „Bejtar”, w Żydowskim Klubie Sportowym „Gwiazda”, w Łomżyńskim Klubie Sportowym, klubie sportowym o nazwie „Narew” i w „Makabi”. WI 1931 r. rozegrano mecz w tej dyscyplinie między „Narwią” i „Makabi”. Wygrała „Narew” wynikiem 5 : 4. W grach pojedynczych Mogielnicki wygrał z Aphelbdem 6 : 1, 6 : 2, J. Mogielnicki z M. Brzozowskim 6 : 0; 6 : 0, Bagiński z R. Brzozowskim 6 :1; 6 : 2, Lachowicz przegrał z M. Dziubkiewiczem 7:5; 4 : 6; 3 : 6, Dziubkiewicz przegrał z Podróżnikiem 3 : 6; 3 : 6, Płodowski przegrał z Ciechanowskim 3 : 6; 3 : 6. W grach podwójnych para J Mogielnicki, M. Dziubkiewicz wygrała z Aphelbdem i Brzozowskim 6 : 3; 6 : 5, E. Mogielnicki, Bagiński wygrał z Ciechanowiczem i M. Dziubkiewiczem 6 : 4; 6 : 2, Płodowski, Lachowicz przegrał z Podróżnikiem i Brzozowskim 3 : 6; 3 : 6 („Przegląd Sportowy” 1931, nr 4 z 141, s. 4). WIV 1933 r.w siedzibie „ŁKS Legion” odbyły się Mistrzostwa Łomży w Tenisie Stołowym. W grach pojedynczych zaszczytne II miejsce zdobył Zdrojewski z „Gwiazdy” w mistrzostwach startowały 4 łomżyńskie kluby („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 15 z 15 IV, s. 16). W I 1934 r. zorganizowano w siedzibie Łomżyńskiego Klubu Sportowego mistrzostwa Łomży w tenisie stołowym. Uczestniczyło w nich 4 łomżyńskie kluby sportowe. W grze pojedynczej zwyciężył Czarny z „Bejtaru”, II był Zdrojewski z „Gwiazdy”, III był J. Mogielnicki i IV E. Mogielnicki z Łomżyńskiego Klubu Sportowego. W grze podwójnej I miejsce zdobyła para J. Mogilnicki z Płodowskim z Łomżyńskiego Klubu Sportowego „Legion” („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 15 z 15 IV, s. 16). W III 1934 r. „ŁKS Legion” udało się wygrać mecz z klubem Żydowskim Przysposobienia Wojskowego „Bejtar” wynikiem 4 : 3. Gry pojedyncze dla ŁKS ,Legion” wygrali: B. Lachowicz, S. Merlin i E. Mogilnicki, gry podwójne wygrała para: Lachowicz z zawodnikiem o pseudonimie „Jur”. Dla drużyny żydowskiej gry pojedyncze wygrali: Lewiński, Czarny i Muszyński („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 10 z 11 III, s. 9). WIV 1934 r. drużyna Robotniczego Klubu Sportowego „Gwiazda” w meczu z,Łomżyńskim Klubem Sportowym Legion” poniosła klęskę wynikiem 6 : 0. Zawodnicy „Gwiazdy” nie wygrali żadnego pojedynku („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 14 z 8 IV, s. 12). 14 IV 1934 r. w meczu rewanżowym rozegranym w lokalu „Gwiazdy” uzyskano wynik remisowy: 3 : 3 („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 17 z 29IV, s. 13). W VII tego roku w meczu tenisa „Gwiazda” ponownie przegrała z Łomżyńskim Klubem Sportowym ,Legion” wynikiem 0 : 6 („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 17 z 29 IV, s. 13). W 1934 r. klub Żydowskiego Przysposobienia Sportowego Bejtar” uważany był za najlepszy w tej dyscyplinie w Łomży. W 1934 r. zwyciężył z klubem „Nordija” Grajewo, mistrzem tego miasta wynikiem 4:1. Mecz ten oglądało około 200 kibiców. Wygrał też w X 1934 r. mecz z ŻTGS „Makabi” stosunkiem punktów 4:3. Największe zainteresowanie kibiców’ wzbudziły gry podwójne w których wystąpił Czarny i Garbarski z „Bcjtaru”. W X 1934 r. meczu z ŁKS „Legion” „Bejtar” uzyskał rezultat 6:1. W 1934 r. klub Żydowskiego Przysposobienia Wojskowego „Bejtar” uznany został przez „Przegląd Łomżyński” z 1934 r. za najlepszy w Łomży w tenisie stołowym („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 14 z 8 IV, s. 12; nr 15 z 15 IV, s. 16; nr 17 z 29 IV, s. 13; nr 41 z 14 X, s. 9). „Przegląd Ostrołęcki” z 1936 r. poinformował, że 18 i 19 IV 1936 r. odbyły się „Indywidualne Mistrzostwa Łomży w ping-pongu”. Mistrzostwa zorganizował Łomżyński Klub Sportowy „Legion”. W rozgrywkach udział wzięło ponad 20 zawodników z łomżyńskich klubów sportowych. W grze pojedynczej I miejsce i tytuł mistrza Łomży na 1936 r. zdobył Czarny z „Makabi” Łomża. II miejsce zdobył Kossakowski z ŁKS ,Legion” Łomża, IIT miejsce uzyskał Gemejnerman z „Bejtaru” Łomża, IV miejsce osiągnął Sokołow z ŁKS „Legion” Łomża. W grze podwójnej tytuł mistrzowski zdobyła para: Oldak – Czarny z „Makabi” przed parą Brum – Gemejnerman z ,3ejtaru” („Przegląd Ostrołęcki” 1936, nr 17 z 26 IV, s. 6).
Żydzi w działalności Łomżyńskiego Towarzystwa Wioślarskiego
W działalności klubu wioślarskiego brali udział członkowie narodowości żydowskiej. We wrześniu 1932 r. 40 osób wystąpiło o zwołanie nadzwyczajnego zebrania członków, którego głównym tematem miał być postulat o nie przyjmowaniu Żydów do Towarzystwa. Na zebraniu, projektu tego nie poddano pod głosowanie, nikt bowiem w tej sprawie nie chciał się wypowiedzieć („Przegląd Łomżyński” 1932, nr 33 z 14 VIII, s. 7; nr 38 z IX, s. 5; nr 39 z 25 IX, s. 5, 6; „Wspólna Praca” 1932, nr 8 i 9 z 24IX, s. 3,4; wywiad z J. Święcicką w: B. Stupakowśki 1972; „Życic i Praca” 1932, nr 38 z 18IX, s. 6; nr 39 z 25IX, s. 6).
Inne sporty uprawiane wśród społeczności Żydów w Łomży
Pływanie uprawiano w podsekcji „Łomżyńskiego Klubu Sportowego Legion”, w Klubie Sportowym „33 p. p.” i w „Żydowskim Towarzystwie Gimnastyczno- Sportowym „Makabi””. Uprawiano je sezonowo. Przeszkodą w całorocznym korzystaniu z tego sportu był brak basenu. Budowę pływalni zaplanowano na nowym stadionie nad Narwią („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 51 z 23 XII, s. 12).
W 1934 r. mecz piłki siatkowej „Makabi” ze Szkołą Mierniczą dał zwycięstwo uczniom. Wygrali mecz z miażdżącą przewagą punktową w 2 setach: 15 :1 i 15 : 2. W meczu,Makabi” z „Bejtarem” wygrali magbyści w setach: 15 : 5 i 15 : 9 („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 29 z 20 V, s. 11). W VIII 1934 r. odbył się w Łomży pierwszy mecz żeńskich drużyn hazeny między ŁKS „Legion” a „Makabi” Łomża: Wygrał ŁKS „Legion” wynikiem 9 : 3. W zespole „Makabi” wyróżniła się Siemionowiczówna, która zdobyła honorowe bramki. „Przegląd Łomżyński” z 1934 r. poinformował nie podając nazwisk, że w tym meczu punkty dla ŁKS zdobyły: „Irka 6, Jaśka 2 i Czecha 1”. Świadczy to o zaangażowaniu mieszkańców Łomży w życie sportowe miasta i o dobrych relacjach z zawodniczkami z polskiego klubu. Sędziował A. Blumowicz. W ,Makabi” i w ŁKS kobiety uprawiały również hazenę („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 34 z 20 VIII, s. 9).
W 1934 r. kolejny mecz siatkówki z Łomżyńskim Klubem Sportowym „Legion” zakończył się wygraną „Legionu”: 15 : 4 i 15 : 7. W meczu hazeny również wygrał „Legion” 9 : 1 („Przegląd Łomżyński” 1934, nr 37 z 16 IX, s. 9; „Przegląd Sportowy” 1934, nr 68 z 25 VIII, s. 4; nr 74 z 15IX, s. 5).
Incydenty towarzyszące imprezom sportowym z udziałem kibiców polskich i żydowskich
19 X 1929 r. zaistniał incydent między polską i żydowską publicznością podczas meczu o mistrzostwo klasy „B” okręgu białostockiego, między ŁKS a Żydowskim Klubem Sportowym „Jutrznia” z Białegostoku. Mecz rozgrywano na stadionie 33 p. p. w Łomżycy. Uzyskano wynik 1:1. Obydwie bramki padły z rzutu karnego. Mecz charakteryzował się ostrą, wręcz brutalną grą. Już w pierwszych minutach gry został kontuzjowany bramkarz i obrońca ŁKS. Arbiter Leon Pfeffer sędziował niezdecydowanie. W 2 połowie gry sędzia za faul zawodnika ŁKS zarządził rzut wolny z odległości kilkunastu metrów od bramki łomżan. Na boisko wkroczył przedstawiciel „Jutrzni” i wymógł na arbitrze zmianę decyzji. Arbiter zarządził rzut wolny, z którego „Jutrznia” zdobyła gola. Wywołało to niezadowolenie zwolenników „Łomżyń-skiego Klubu Sportowego”. Pod adresem sędziego i przedstawiciela „Jutrzni” padły wrogie okrzyki. Okrzyki spowodowały stan wzburzenia u prezesa „Jutrzni”, który pobiegł za małym chłopcem wznoszącym okrzyki. Chłopiec schronił się w tłumie polskiej publiczności. Prezes, który wbiegł w tłum otrzymał pierwsze razy. Pismo „Życie i Praca” oraz „Przegląd Łomżyński” poinformowały, że łomżyńska publiczność „oburzona nietaktownym zachowaniem prezesa gości, pobiła dosyć ciężko kilka osób z pośród ludności żydowskiej” („Przegląd Łomżyński” 1929, nr 11 z 10 XI, s. 5; „Życic i Praca” 1929, nr 43 z 27 X, s. 2). Wzmogło to stan napięcia na widowni między zwolennikami obydwu drużyn. Sędzia z powodu ciemności odgwizdał zakończenie meczu. Kłótnia miedzy kibicami przy szosie do Ostrołęki zamieniła się w bijatykę. Żydowska publiczność odpierała ataki polskich kibiców gradem kamieni z pryzm leżących przy szosie. 2 obecnych na meczu policjantów starało się zlikwidować zajście, lecz było ich zbyt mało, by sobie poradzić z licznymi grapami bijących się kibiców obydwu drużyn. Korespondent „Przeglądu Łomżyńskiego” poinformował, że publiczność żydowska wchodzi na mecz przez druty bez biletu niszcząc przy okazji zasiewy zboża, co wywołuje interwencję ze strony poszkodowanych gospodarzy. Apelował o przysyłanie na mecz liczniejszych patroli policji („Przegląd Łomżyński” 1929, nr 11 z 10 XI, s. 5;,Życic i Praca” 1929, nr 43 z 27 X, s. 2).
Udział zawodników pochodzenia żydowskiego w rywalizacji sportowej Klubu Sportowego „Dynamo” Łomża
28 IX 1939 r. na podstawie tajnego protokołu stanowiącego załącznik do radziecko-niemieckicgo paktu o nieagresji z 23 VTII 1939 r. podpisany został radziecko-niemiccki traktat o granicach i przyjaźni, w którym dokonano korekty granic Polski (M. Gnatowski, A. Dobroński, W. Jemielity, J. Kocoń, Z. Romańczuk 2011, s. 262). 29 IX 1939 r. wkroczyli do Łomży Rosjanie (M. Gnatowski, A. Dobroński, W. Jemielity, J. Kocoń, Z. Romańczuk 2011, s. 127). W październiku 1939 r. przeprowadzono wybory do Zgromadzenia Ludowego. Wynik był zgodny z wolą władz okupacyjnych, w atmosferze zastraszenia i oszustwa wyborczego wybrano wskazanych przedstawicieli. Tak wybrani delegaci opowiedzieli się jednogłośnie za przynależnością wschodnich ziem polskich do ZSRR. Łomża stała się miastem należącym administracyjnie do Zachodniej Białorusi. Polacy zamieszkali na ziemiach, które zostały wcielone do ZSRR w listopadzie 1939 r. otrzymali obywatelstwo radzieckie. Władze rozpoczęły antypolską politykę mającą na celu maksymalną integrację przyłączonych terytoriów z państwem sowieckim i rusyfikację Polaków. Wobec polskich elit rozpoczęto planowe deportacje w głąb ZSRR. Własność ziemska, przemysłowa, a często i warsztaty rzemieślnicze objęte zostały konfiskatą. Skala terroru była nie mniejsza niż na terenach okupowanych przez Niemców. Działo się to pod pozorem jakoby normalnie funkcjonującego samorządu, oświaty podstawowej, placówek kultury, instytucji sportowych. Dla wielu działaczy i zawodników sportowych przyjęcie postawy uczestnictwa w tej działalności było ratunkiem przed wywózką na Syberię. Nazwa ulicy Zjazd, zmienionej w 1938 r. na gen. Gustawa Orlicz-Dreszera, przy której znajdowały się przystań ŁTW i reprezentacyjny stadion miejski zarządzany w wolnej Polsce przez „Komitet Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego” została przemianowana na Fizkultury. Obiekty te stały się własnością klubu sportowego „Dynamo” i były przez niego zarządzane. Istniejącym w Łomży klubom sportowym zmieniono nazwy. ŁKS przyjął nazwę „Spartak”. Kluby żydowskie i ŁTW włączono do klubu „Dynamo” (wywiad z R. Wszędyrównym, W. Rybickim; „Wolna Łomża” 1940, nr 45 z 12 V, s. 2; nr 49 z 26 V, s. 4). Rafał Wszędyrówny, zawodnik i działacz Łomżyńskiego Klubu Sportowego poinformował: „W 1940-41 po ustanowieniu władzy radzieckiej przechodzimy w komplecie, sekcja boksu i piłki nożnej do Zrzeszenia Sportowego «Spartak» (B. Stupakowski 1972, relacja R. Wszędyrównego – R. Wszędyrówny był instruktorem w Gordskom Komitecie po Dziełom Fizkultury i Sporta w Łomży oraz zawodnikiem sekcji piłki nożnej i bokserskiej „Spartaka” Łomża oraz instruktorem tej ostatniej. „Skupiamy się wszyscy, rozgrywamy mecze towarzyskie, przeważnie z jednostkami wojsk Armii Radzieckiej, jak również towarzyskie i mistrzowskie z drużynami Grodna i Białegostoku. Sekcja bokserska występuje w mistrzostwach okręgu białostockiego i daje mecze pokazowe na terenie Łomży” (B. Stupakowski 1972, wywiad z R. Wszędyrównym). Emocje towarzyszące meczom z jednostkami Armii Czerwonej, której przedstawiciele z bronią przebywali jako kibice na stadionie powodowały, że zawodnicy łomżyńskich drużyn z obawy o swoje bezpieczeństwo po meczu opuszczali stadion i ratowali się ucieczką i powracali do domów okrężną drogą pokonując po drodze Narew (wywiad z R. Wszędyrównym). Kluby łomżyńskie rozgrywały mecze towarzyskie między sobą oraz mecze w ramach stworzonego systemu rywalizacji sportowej obejmującego całą Białoruś. Łomżyńscy zawodnicy i uczniowie łomżyńskich szkół rywalizowali w piłce nożnej, boksie, lekkoatletyce, siatkówce, koszykówce i sportach obronnych (wywiad z R. Wszędyrównym, W. Rybickim; „Wolna Łomża” 1940, nr 45 z 12 V, s. 2).
V 1940 r. na łomżyńskim stadionie rozegrano trzy mecze. Mimo deszczowej i chłodnej pogodzie na trybunach było dużo kibiców. O godzinie 15 rozpoczął się mecz między reprezentacją Łomży i Zambrowa. W grze przeszkadzała podmokła murawa boiska spowodowana wysokim poziomem wody na rozlewiskach Narwi. Pod koniec pierwszej połowy meczu lewoskrzydłowy z Zambrowa Dubinkier zdobył pierwszego gola. W drugiej połowie meczu dała się zauważyć ostra gra obu zespołów nazwana przez korespondenta ukazującej się w Łomży jedynej gazety „nieco brutalną” („Wolna Łomża” 1940, nr 49 z 26 V, s. 4). Po kilku minutach gry w pierwszej połowie meczu Zambrów stracił gola w wyniku samobójczej akcji. W niedługim czasie od tej akcji w podobnej sytuacji straciła gola reprezentacja Łomży. Mecz zakończył się wygraną Zambrowa wynikiem 2 : 1. Po tym meczu rozpoczęła się gra między reprezentacją Grodna i Łomży. Od początku meczu drużyna Łomży miała znaczną przewagę. Pierwszego gola łomżyńska drużyna zdobyła w piętnastej minucie gry. Zawodnicy z Grodna grali bardzo słabo, co skutkowało wygraną Łomży w tym meczu w stosunku 3 : 0. O godzinie 17 rozegrano trzeci mecz. Spotkały się w nim łomżyńskie drużyny „Spartak” i „Dynamo”. Mecz ten był najciekawszym spotkaniem dnia. Stała przewagę w grze wykazywał „Spartak grając znaczną część meczu pod bramką „Dynamo” nie potrafił jednak zamienić tej sytuacji na zdobycie goli. Mecz zakończył się wygraną „Spartaka” wynikiem 2 : 0. „Wolna Łomża” zauważyła brak zgrania w drużynie „Spartaka”. Korespondent tej gazety nie podał w relacji z trzech opisywanych meczów składów drużyn. Nie można zatem rozważać: czy grała jedna drużyna trzy mecze, czy też poszczególni zawodnicy grali więcej niż jeden mecz. Cytowana gazeta poinformowała o zbliżających się mistrzostwach Łomży w piłce nożnej i o tym, że zwycięzca tych mistrzostw pojedzie na rozgrywki do Białegostoku („Wolna Łomża” 1940, nr 49 z 26 V, s. 42; R. Wszędyrówny, Pamiętnik).
26 V 1940 r. na łomżyńskim stadionie nad Narwią rozegrano mecz piłki nożnej między łomżyńskimi drużynami „Spartak” i „Dynamo”. „Dynamo” rozpoczęło grę bardzo bojowymi akcjami. Formacja pomocy „Spartaka” jednak rozbiła atak zawodników „Dynamo” i przejęła piłkę. „Dynamo” grało bardzo brutalnie. Rzut wolny podyktowany przez sędziego był skutkiem takiej gry. Sędzia zmuszony był odgwizdywać rzuty wolne. Gracze „Dynamo” oprotestowywali decyzję sędziego. Pierwszego gola „Spartak” zdobył po skutecznym, silnym wykonaniu rzutu wolnego przez lewego pomocnika Czerkawskiego. Po strzelonej bramce zawodnicy „Dynamo” wywołali niesportowcy zatarg z sędzią, po którym zmuszony on został do opuszczenia boiska. Miejsce na boisku zajął nowy sędzia. Wówczas „Dynamo” zaczęło grać jeszcze brutalniej. Korespondent „Wolnej Łomży” poinformował, że młodzi gracze „Spartaka” nigdy jeszcze nie grali w takich warunkach. Byli przemoknięci w wyniku deszczu, wyczerpani i sfaulowani przez przeciwnika. Drużyna „Dynamo” była mocniejsza fizycznie i bardziej wytrzymała. Po kilku atakach na bramkę Spartaka określanych przez „Wolną Łomżę” jako brutalne, „Dynamo” zdobyło gola. W skutecznej obronie przeszkodziła wielka kałuża wody w bramce „Spartaka”. Do przerwy meczu osiągnięto remisowy wynik meczu: 1 : 1. Po przerwie padał jeszcze większy deszcz. Gracze „Dynamo” atakowali popychają tułowiem i rękoma zawodników „Spartaka”. Mimo takiej gry przez długi czas nie udawało się im zdobyć gola. Po kilku natarciach środkowy napastnik „Dynamo” zdobył kolejnego gola ustalając końcowy wynik meczu na 2 : 1 na korzyść swojego klubu. Zawodnicy „Spartaka” przystąpili do tego meczu nie mając wykonanego żadnego treningu od początku sezonu („Wolna Łomża” 1940, nr 51 z 1 VI, s. 4).
2 VI 1940 r. rozegrany został mecz między łomżyńskim klubem „Spartak” i „Dynamo”. Przez cały mecz przewagę w grze miał „Spartak”. Dwie pierwsze bramki dla „Spartaka” zdobył środkowy napastnik Kuhn. 5 minut przed przerwą trzeciego gola zdobył Kamionowski. Po przerwie „Spartak” nie wykorzystał swojej przewagi do zdobycia kolejnego gola. W wyniku zamieszania podbramkowego „Dynamo” w 28 minucie zdobyło gola. Mecz zakończył się wynikiem 1 : 3 na korzyść „Spartaka” („Wolna Łomża” 1940, nr 52 z 5 VI, s. 1).
6 VI1940 r. na stadionie nad Narwią rozegrano mistrzostwa Łomży rundy wiosennej w piłce nożnej. O tytuł mistrza Łomży walczyły łomżyńskie kluby „Spartak” i „Dynamo”. Rozgrywki zgromadziły 2000 widzów. Wchodzące na boisko drużyny zostały powitane oklaskami. „Spartak” prowadził szybką dynamiczną grę. W 8 minucie zdobył pierwszą bramkę. Do przerwy „Spartak” prowadził 4 : 0. Po przerwie zawodnicy „Dynamo” grali bardziej brutalnie. W 15 i 20 minucie zdobyli kolejne gole. Drugą bramkę zdobyto z karnego. Bramki strzelił grający z prawej strony boiska Bursztyn. Zmobilizowało to zawodników „Spartaka” do większego wysiłku w grze i w wyniku dobrej współpracy ataku z pomocą w 30 minucie zdobyto piątą bramkę. Wynik 5 : 2 utrzymał się do końca spotkania („Wspólna Łomża” 1940, nr 55 z 13 VI, s. 4).
16 VI 1940 r. na stadionie nad Narwią rozegrano towarzyski mecz między reprezentacją Łomży a klubem „Dynamo” Mińsk. W pierwszej połowie meczu nie było widać dynamizmu w grze obydwu drużyn, oddawano mało strzałów na bramki, ataki likwidowane były szybko przez obrony obydwu zespołów. Pierwszego i jedynego gola dla Łomży w całym meczu zdobył Kuhn. Po przerwie chęć rozstrzygnięcia meczu na swoją korzyść zmusiła drużyny do bardziej energicznej gry, stała się ona bardziej ostra i szybsza. W jednej z akcji Gierasimow, prawy napastnik „Dynama” Mińsk strzałem w róg bramki zdobył gola. Mecz zakończył się wynikiem 1 : 1 („Wspólna Łomża” 1940, nr 57 z 22 VI, s. 4).
4 VIII 1940 r. mistrz Łomży „Spartak” poniósł porażkę wynikiem 1 : 4 z łomżyńskim klubem „Dynamo”. „Spartak” grał osłabiony brakiem najlepszego gracza Kuhna. „Dynamo” zdobyło trzy gole w pierwszej połowie meczu w 1, 29 i 34 minucie gry. Trzeci gol zdobyty został z karnego. Dla „Spartaka” zdobył gola Rafał Wszędyrówny w 7 minucie gry. Po przerwie wyraźną przewagę posiadało „Dynamo”. W 77 minucie zdobyło kolejnego gola. W zespole „Dynamo” wyróżnił się atak, a w drużynie „Spartaka” napastnik Rafał Wszędyrówny i młody obrońca Wagner. Mecz oglądało około 1000 widzów (R. Wszędyrówny, Pamiętnik; „Wspólna Łomża” 1940, nr 73 z 9 VIII, s. 4). W pierwszej połowie sierpnia 1940 r. odbył się w Łomży mecz juniorów o puchar Białorusi między reprezentacją Mińska i Łomży. Mecz rozpoczął się godzinie 18.30. Drużyna Mińska wystąpiła w biało-czerwonych strojach. Początkowo gra była wyrównana, nic nie zapowiadało wysokiej przegranej. W 13 minucie zespół Mińska zdobył pierwszego gola, następnego ze strzału głową w 20 minucie. Po tym golu goście zdobyli zdecydowaną przewagę na boisku. W 23 minucie zespół Mińska zdobył trzecią bramkę. Po przerwie przez 10 minut reprezentacja Łomży grała lepiej i w zamieszaniu podbramkowym Bursztyn zdobył jedynego gola dla Łomży. W dalszej części meczu łomżyńskiej reprezentacji zabrakło sił do efektywnej gry. W ostatnich 15 minutach gra toczyła się pod łomżyńską bramką, która była pod ciągłym ostrzałem napastników Mińska. Drużyna z Mińska zdobyła jeszcze dwa gole, w 45 i 56 minucie gry. Mecz zakończył się wygraną dla Mińska: 5:1. Reprezentacja Mińska była drużyną bardziej zgraną, o dobrej technice i lepszej kondycji. Zwycięstwo mińszczan było zasłużone. Arbiter bardzo dobrze sędziował mecz. Mecz oglądało około 2000 kibiców („Wolna Łomża” 1940, nr 75 z 16 VIII, s. 4).
14 X 1940 r. zorganizowano zebranie aktywu sportowego w Miejskim Komitecie Kultury Fizycznej i Sportu w Łomży. „Wspólna Łomża” poinformowała, że zebranie prowadził będzie przewodniczący komitetu Nowik. Na zebraniu obecni byli przedstawiciele i instruktorzy łomżyńskich drużyn sportowych. Omówiono plany pracy komitetu. Postanowiono ukarać graczy, którzy w meczu piłki nożnej odbytym 13 X 1940 r. zachowali się nie sportowo. Nie udało się jednak odnaleźć innych informacji o tym meczu. Przyjęto plan stworzenia bazy łyżwiarskiej w celu popularyzacji tego sportu. Przy komitecie utworzone sekcje sportowe i ustalono dla nich kierowników. Kierownikiem sekcji łyżwiarskiej został Blumowicz, sekcji gier sportowych Czerkasow, lekkoatletyki – Kłosowski, gimnastyki – Remieniuk, fechtunku – Komukajew, ciężkiej atletyki – Rafał Wszędyrówny, motorowej – Stadnik („Wolna Łomża” 1940, nr 101 z 27 X, s. 2).
22 IX 1940 r. rozegrany został mecz między łomżyńskimi drużynami „Spartak” i „Dynamo”. W 20 minucie Kurkowski zdobył pierwszego gola dla „Spartaka”. Do przerwy „Spartak” zdobył jeszcze 2 gole. W drugiej połowie meczu „Dynamo” częściej atakowało jednak nie były one skuteczne. W 69 minucie meczu „Spartak” zdobył kolejnego gola. W ostatniej minucie gry Pozowski zc „Spartaka” strzelił jeszcze jednego gola i ustalił wynik meczu na 5 : 0 na korzyść „Spartaka” („Wolna Łomża” 1940, nr 88 z 25IX, s. 4).
29 IX 1940 r. między drużynami łomżyńskiego „Spartaka” i „Dynamo” rozegrany został mecz o mistrzostwo Łomży w jesiennei rundzie rozgrywek. Zwyciężył „Spartak” wynikiem 2:1. Gole dla „Spartaka” zdobyli: Kuhn i Kossakowski. Nie udało się uzyskać informacji o zdobywcy gola dla „Dynamo” („Wolna Łomża” 1940, nr 92 z 6 X, s. 4).
„Wolna Łomża” poinformowała, że 11 X 1940 r. na stadionie „Dynamo” w meczu między drużynami Łomży i Zambrowa uzyskano wynik 4 : 1 na korzyść Zambrowa. W przekazanej informacji brak jest składu drużyn. Uzyskany w tym meczu wynik skłania do stwierdzenia, że nie mogła w nim grać reprezentacja Łomży bowiem ta sama gazeta poinformowała o wygranym pięć dni wcześniej w Łomży meczu „Spartaka” z reprezentacyjną drużyną Zambrowa wynikiem 7 : 1 („Wspólna Łomża” 1940, nr 95 z 13 X, s. 4; nr 97 z 18 X, s. 1).
8 VI 1941 r. na stadionie „Dynamo” nad Narwią zorganizowano uroczyste otwarcie letniego sezonu sportowego połączone z zawodami lekkoatletycznymi i piłkarskimi. Po przyjęciu defilady sportowców przez: „… tow. Bykowa, sekretarza Rejkomu LKZMB, t. Dumbara i przewodniczącego Miejskiego Komitetu Kultury Fizycznej i Sportu, tow. Nowika rozpoczęły się zawody lekkoatletyczne” („Wolna Łomża” 1941, nr 66 z 11 VI, s. 4). W drugiej części zawodów odbyły się mecze piłki nożnej. Wzięło w nich udział 5 drużyn. Zwyciężył „Spartak” Łomża, przed „Dynamo” Łomża. Zawody oglądało około 3000 kibiców. „Wolna Łomża” poinformowała, że stadion nie był przygotowany do zawodów, linie na bieżni oraz pole do rzutu granatem wyznaczane były w ostatniej chwili, tuż przed imprezą. Gazeta zwróciła uwagę na to, że „pracownicy „Dynamo” powinni więcej uwagi udzielać wypełnianiu swych obowiązków” („Wolna Łomża” 1941, nr 66 z 11 VI, s. 4).
Tabela XXXIII. Udział zawodników narodowości żydowskiej w meczach piłki nożnej Klubu Sportowego „Dynamo” Łomża oraz reprezentacji Łomży w latach 1940-1941 i wyniki spotkań
Źródło: R. Wszędyrówny, Pamiętnik; „Wolna Łomża” 1940, nr 49 z 26 V, s. 4; nr 51 z 1 VI, s. 4; nr 52 z 5 VI, s. 1; nr 55 z 13 VI, s. 4; nr 57 z 22 VI, s. 4; nr 73 z 9 VIII, s. 4; nr 75 z 16 WI, s. 4; nr 88 z 25 IX, s. 4; nr 97 z 18 X, s. 1; Łomża (pierwsza cyfra wyniku jest ilością goli uzyskaną przez drużynę „Dynamo” Łomża lub reprezentację Łomży).
Zakończenie
Przedstawione opracowanie zawiera pewne luki wynikające z braku materiałów źródłowych. Żydzi w Łomży w 1916 r. wykorzystali sprzyjające warunki polityczne i demograficzne do integrowania swojego środowiska poprzez rekreacyjną aktywność fizyczną i sport. Początkowa spontaniczna aktywność młodych chłopców została włączona w nurt działalności oparty na idei syjonistycznej. Działalność ta odbywała się głównie w narodowych klubach żydowskich. Najbardziej czynne w tej aktywności było Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno Sportowe „Makabi”. Prowadziło ono nieprzerwaną działalność do 1939 r. Powstawały też i inne kluby, ale istniały one krótko i z powodu trudności finansowych oraz organizacyjnych zaprzestawały działalności. Do takich klubów w latach 30. XX wieku należało: Makabi” w Łomżycy, „Bcjtar”, kobiecy klub „Ewa”, , Jutrznia”, „Robotnik”, Gwiazda”. Powstawały też kluby złożone z członków narodowości polskiej i żydowskiej, takie jak klub „Promień”, „Olimpia”, ,Narew”. Często zawodnicy byli ci sami, zmieniała się tylko nazwa klubu. Zawodnicy klubów nieuczestni- czących w rozgrywkach związków sportowych nie byli nigdzie rejestrowani. Przynależność klubowa zależała od liczenia się zawodnika z opinią publiczną kibiców i działaczy oraz od poczucia utożsamiania się z klubem. Stowarzyszenia te rywalizowały w sporcie oraz współpracowały z polskimi klubami: Łomżyńskim Klubem Sportowym, „Wojskowym Klubem Sportowym 33 p. p.”, Łomżyńskim Towarzystwem Wioślarskim, „Klubem Sportowym Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych”, Klubem Sportowym Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej i z „Sokołem”. Zainteresowanie sportem społeczeństwa polskiego i żydowskiego powodowało konieczność porozumień, wspólnych spotkań zarządów klubów w celu omawiania przedsięwzięć i ustalania kalendarza imprez. Rywalizacja między łomżyńskimi klubami sportowymi polegała głównie na rozgrywaniu meczów na początku i końcu sezonu oraz w wolnych terminach od rozgrywek ligowych najczęściej w piłce nożnej, koszykowej i boksie. Wszystkie próby tworzenia innych stowarzyszeń sportowych poza „Makabi” były oceniane przez liderów ruchu syjonistycznego jako działania rozłamowe, rozpraszające siły, niemające szans na sukces i skazane na upadek. Rywalizacji sportowej towarzyszyły duże emocje podsycane patriotyzmem narodowym. Zdarzały się drobne incydenty między kibicami klubów polskich i żydowskich, nie szkodziło to jednak rywalizacji, nie przeradzało się też w większe konflikty. W drużynie piłki nożnej Łomżyńskiego Klubu Sportowego grał Eliasz Jeleń i Izaak Dziubkiewicz. Spotykały ich z tego powodu różne nieprzyjemności ze strony kibiców żydowskich, ale nie spowodowały rezygnacji z gry w tym klubie. Zdarzały się przypadki wzmocnienia klubu żydowskiego w meczu piłki nożnej przez szeregowych członków – zawodników z organizacji antysyjonistycznej, z tej samej miejscowości. Mecze piłki nożnej z udziałem polskich drużyn często sędziował Żyd Leon Pfeffer i A. Blumowicz, a mecze z udziałem żydowskich drużyn sędziowali sędziowie polscy Leon Samełko i Rafał Wszędyrówny. Z tego powodu nie było żadnych zastrzeżeń o podłożu narodowościowym. Żydowskie kluby sportowe brały aktywny udział w rywalizacji sportowej na terenie Łomży i okolicznych miejscowości, a „Makabi” także na szczeblu okręgowych związków sportowych. Organizowano też drużyny wzmocnione zawodnikami klubów żydowskich z innych miast, by zmierzyć się w rywalizacji z najsilniejszym łomżyńskim rywalem Łomżyńskiego Klubu Sportowego w piłce nożnej. Reprezentacja Łomżyńskiego Klubu Sportowego była wzmacniana zawodnikami żydowskimi w meczach z silnymi żydowskimi klubami z Warszawy. Nie przeszkadzało to jednak w tworzeniu wspólnych reprezentacji miasta Łomży i rozgrywaniu pojedynków sportowych z innymi miastami i klubami. Reprezentowano lokalną sportową jedność przy tworzeniu reprezentacji miasta do spotkań z zewnętrznymi przeciwnikami. Realizowano też przedsięwzięcia polegające na wspólnym z ŁKS sprowadzaniu znanych drużyn sportowych z innych miast. Działania te skutkowały obniżeniem kosztów ponoszonych przez poszczególne kluby i powodowały uatrakcyjnienie kalendarza imprez sportowych w mieście. Żydowskie stowarzyszenia sportowe w Łomży swoją aktywnością przyczyniły się do integracji społeczeństwa żydowskiego, uatrakcyjniły i wzmocniły miejską oraz regionalną rywalizację sportową. Kultywowanie w Polsce dwudziestolecia międzywojennego żydowskich tradycji, religii, historii, istnienie narodowych instytucji życia społecznego, skupienie wokół idei judaizmu i syjonizmu stanowiło podstawę do zachowania odrębności narodowej. Przypadki ulegania polonizacji były bardzo nieliczne i były potępiane przez środowisko żydowskie. W latach 1939-1941, za okupacji sowieckiej wszyscy zamieszkali na terenie Łomży Polacy i Żydzi stali się obywatelami ZSRR, podlegali prawom i systemowi organizacyjnemu tego państwa, także sportowemu. Uczestnictwo w klubach sportowych o ujednoliconych nazwach zgodnych z nazwami zrzeszeń sportowych funkcjonujących w państwie sowieckim pozwalała zapomnieć o trudach okupacji. Dominujący udział Polaków w klubie „Spartak” wpływał na nich integrująco pod względem narodowym, działo się to odwrotnie do oczekiwań władz sowieckich. Podobna sytuacja dotyczyła Żydów w klubie „Dynamo”. Rozpoczęcie 22 VI 1941 r. wojny Niemiec ze Związkiem Sowieckim przerwało i uniemożliwiło prowadzenie jakiejkolwiek działalności narodowej i sportowej pod pozorem działania w legalnie powołanych przez okupanta instytucjach. Wszystkie działające w tej dziedzinie organizacje uległy likwidacji.
Literatura
Brodzicki C., Ziemia Łomżyńska do 1529 roku, Łomża 1999.
Brodzicki C., D. Godlewska, Łomża w latach 1794-1966, Łomża 1987.
Chełmecki J., Wybrane aspekty rozwoju sportu żydowskiego w Polsce w okresie międzywojennym, „Roczniki Naukowe AWF” w Warszawie, 2002, t. XLI.
Dobroński A., Łomża w latach 1866-1918, Łomża 1993.
Godlewska D., Dzieje Łomży od czasów najdawniejszych do rozbiorów Rzeczypospolitej, Łomża 1962, wyd. II 2000.
Gnatowski M., Dobroński A., Jemielity W., Kocoń J., Romańczuk Z., Polacy – Sowieci – Żydzi w regonie łomżyńskim w latach 1939-1941. Dokumenty i relacje żydowskie, t. III, Łomża 2011.
Gołota J., Z dziejów społeczności żydowskiej w Ostrołęce na tle innych miast mazowieckich, [w:] Ostrołęka na tle innych miast mazowieckich w XŁX i XX w., Ostrołęka 1998.
Grochocki F., Notes (w zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży).
Górko Ł, Piłkarskie dzieje Podlasia. 80 lat historii piłki nożnej w regionie podlaskim: 1929-2009, Żelechów 2010.
Jankowski Z., Kalendarium 80-lecia Klubu Sportowego „Warmia” w Grajewie, Grajewo 2005.
Kęsik W., Za drutami Szczypioma i Łomży: wspomnienia byłego żołnierza 1. Brygady Legionów Polskich, Warszawa 1936.
Księga Żydów ostrołęckich, red. wyd. izraelskiego Icchak Iwri, red. wyd. polskiego Załman (Zenek) Drezner, Janusz Gołota, Artur Wołosz, tłum. Jehuda Chmiel, Z. Drezner, J. Gołota, Jerzy Kijowski, Jadwiga Nowicka, przypisy Z. Drezner, A. Wołosz, Ostrołęka-Tel Awiw 2002.
Lewicki A., Zarys historii wojennej 4-go Pułku Piechoty Legionów, Warszawa 1929.
Lewiński J., Księga Pamięci Gminy Żydowskiej Łomża, Tel Aviv 1952, tłum. A. Kielecki, E. Wroczyńska.
Milewski J.J., Stosunki polsko-żydowskie w Ostrołęckim i Łomżyńskim w latach trzydziestych i w czasie II wojny światowej, „Zeszyty Naukowe” nr XVI, Ostrołęka 2002.
Nietyksza M., Rozwój miast i aglomeracji miejsko-przemysłowych w Królestwie Polskim 1865-1914, Warszawa 1986.
Pestka H., Łomżyński Klub Sportowy 1926-2000, Łomża 2000.
Pestka H., Piłka nożna na Ziemi Łomżyńskiej w latach 1917-1997, Łomża 1998.
Pomarański S., Zarys historii wojennej 1-go Pułku Piechoty Legionów, Warszawa 1931.
Rocznik Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego 1913, Warszawa 1914.
Rokicki J., Sport [w:] Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon, Warszawa 2001, red. J. Tomaszewski, A. Żbikowski.
Rzeczniowski L., Dawna i teraźniejsza Łomża, Warszawa 1861.
Snopko J., Finał epopei Legionów Polskich 1916-1918, Białystok 2008.
Stupakowski B., Zarys Dziejów sportu w Łomży do 1939 r., relacja Rafała Wszędy- równego, 1972 (maszynopis pracy magisterskiej w zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego).
Szturm de Sztren T., Zaludnienie Królestwa Polskiego wobec wojny, Warszawa 1918.
Smiechowski K., Początki i rozwój sportu żydowskiego, „Przegląd Naukowy Kultury Fizycznej Uniwersytetu Rzeszowskiego” 2003, t. VI, nr 3-4.
Smiechowski K„ Początki zorganizowanego żydowskiego ruchu sportowego na świecie, „Przegląd Naukowy Kultury Fizycznej Uniwersytetu Rzeszowskiego”, 2004, t. VII, nr 1-2.
Wasiutyński B., Ludność żydowska w Polsce w XIX i XX wieku. Studium socjologiczne, Warszawa 1930.
Wszędyrówny R., Pamiętnik, (w zbiorach Wandy Pietrasik).
Autor wyraża szczególną wdzięczność Pani Ewie Wroczyńskiej za sprawne i rzetelne przetłumaczenie „Księgi Pamięci Gminy Żydowskiej Łomża” autorstwa J. Lewińskiego.
Czasopisma
„Echa Płockie i Łomżyńskie” 1898-1904
„Czuwaj” 1919-1933
„Wspólna Praca” 1910-1933
„Przegląd Ostrołęcki”
„Przegląd Łomżyński” 1929-1936
„Przegląd Sportowy” 1921-1939
„Szklane Domy” – dodatek do „Przeglądu Łomżyńskiego”
„Wiarus” 1918-1939
„Zeszyty Łomżyńskie” 2003
Źródła archiwalne
Biblioteka Narodowa, Zakład Dokumentów Życia Społecznego (BN ZDŻS).
Relacje, świadectwa
Testimony of Genia Friedman bom in Łomża, 1916, regarding her experiences dur- ing the Holocaust Arthur Brauner Films Catalog Samples, Survivors of the Shoah Visual History Foundation, Los Angeles.
Wywiad autora z J. Dodą, T. Mrozek, W. Rybickim, R. Wszędyrównym.
Źródła w wersji elektronicznej publikowane na stronach internetowych
Pinkas haKehilot Łomża, New York 1957, cyt. .za tłumaczeniem tekstu na język angielski, dostępnym w wersji elektronicznej na stronie: http://vizkor.rwpl.org/iTKlcx.php7id~2395. skan z 20.1.2012 r.
Przypisy:
2 Autor relacji sportowej podpisał się imieniem i nazwiskiem lub pseudonimem J. Pietuchowski.
Redakcja Serwisu
