STUDIA ŁOMŻYŃSKIE tom XXIII, ŁOMŻA 2012
CZESŁAW RYBICKI
Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów
Łomża
Działalność żydowskich stowarzyszeń gimnastyczno-sportowych w Łomży do 1941 r.
Początki sportu żydowskiego na świecie
Od najdawniejszych czasów w judaizmie nie było sprzyjającej atmosfery dla zainteresowania sportem. Sport rozumiany jako rywalizacja i współzawodnictwo był wówczas pojęciem nie znanym. Był nie zgodny z ideami i zasadami życia ówczesnych Żydów. Do dziś w wielu środowiskach rozpowszechniony jest stereotyp Żyda stroniącego od sportu, uprawiającego co najwyżej grę w szachy. Miało to swoje źródło w III wieku p.n.e., kiedy to Grecy przejęli kontrolę nad ziemiami dzisiejszego Izraela. Przez to sport stał się dla żydów obcym wymysłem. Dodatkowo, aby wziąć udział w greckich zawodach sportowych, należało najpierw złożyć ofiarę Heraklesowi, co całkowicie zniechęcało do udziału Żydów. W ramach zajęć sportowych ćwiczono w gimnazjonach i na stadionach nago. To także nie zachęcało pobożnych Żydów do uczęszczania na te obiekty. Z kolei w czasie panowania rzymskiego sport wiązał się z okrucieństwem i przemocą w walkach gladiatorów. Wzmocniło ono negatywne nastawienie Żydów do sportu. Sport przez wiele wieków pozostawał dla ludności żydowskiej „hellenistycznym” złem, traktowano go jako element obcy kulturowo. Obawiano się, że wpływ kultury greckiej i udział Żydów w sporcie może doprowadzić do „hellenizacji” Judei. K. Śmiechowski (2003, t. VI, nr 3–4: 366–367, 370, 371, 374, 375) informuje, że pierwszym żydowskim władcą zachęcającym do uprawiania sportu był Herod, rzymski namiestnik Palestyny. Sam nieźle rzucał oszczepem, strzelał z łuku i był znakomitym myśliwym. W latach 37 p.n.e. do 4 n.e. zbudował stadiony sportowe w Cezarei, Sebaste, Tyberiadzie, Jerycho i w innych miastach. Zorganizował na nich Igrzyska Palestyńskie, które odbywały się co pięć lat. Jego działalność odbywała się w ramach programu romanizacji. Systematyczny udział Żydów w sporcie rozpoczął się w XVIII wieku w tolerancyjnej dla nich An-glii. Pojawili się tam pierwsi mistrzowie, byli to przeważnie bokserzy. Na przełomie XIX i XX wieku wielu Żydów mieszkało w zatłoczonych, małych gettach w warunkach nie sprzyjających rozwojowi kultury fizycznej. Przywódcy religijni głosili hasło, że „mężczyzna powinien cały swój wolny czas poświęcać studiom Tory i Talmudu. Wszystko zaś, co mogło odrywać wyznawców judaizmu od realizacji tego modelu uważano za bezbożne” (Śmiechowski 2003: 366–367, 370, 371, 374, 375). W średniowieczu wśród Żydów popularna była gra w piłkę. W XVI wieku pozwala-no na grę w nią (nawet dla rozrywki) w czasie szabatu, o ile nie było na te dni specjalnego zakazu. Oprócz wymienionych rozrywek Żydzi zajmowali się spacerami, wyścigami gołębi, chodzeniem na szczudłach, obroną własną, i rozrywkami intelektualnymi: zagadkami, grami dziecięcymi, kośćmi, warcabami i szachami. Dopuszczalną formą rozrywki był także taniec, głównie religijny. Towarzyszyła mu muzyka i rozrywki umysłowe. Mimo surowości obyczajów Żydzi lubili się bawić (Śmiechowski 2003: 366, 372). Zachowały się przekazy na papirusach o wyjątkowej sprawności militarnej Żydów: jako strzelców w armii Aleksandra Wielkiego, znakomitych procarzach z miejscowości Gibea, świetnych łucznikach z pokolenia Saula, synach Judy sprawnie władających włócznią i tarczą. Osiągnięcie tych sprawności wymagało jednak uprawiania ćwiczeń fizycznych. Większość Żydów zetknęła się z przygotowaniem wojskowym, służąc jako najemnicy pod panowanie Greków, jak i Persów. Sport uprawiany dla rozrywki był uważany za sprzeczny z żydowskimi ideami. W Biblii i Talmudzie można było jednak znaleźć wskazania o konieczności wychowania zdrowego i pięknego młodego pokolenia (Śmiechowski 2003: 368, 372). Na przełomie XIX i XX wieku polepszająca się sytuacja Żydów w Europie pozwoliła im na bardziej aktywne uczestnictwo w sporcie. Europejczycy tworzyli w tym czasie pierwsze kluby i towarzystwa sportowe. Jedne z nich były elitarne, drugie powszechnie dostępne. Żydzi zaczęli do tych ostatnich masowo wstępować, co nie było mile widziane. K. Śmiechowski (2004: 132 –133) uważa, że „Jedynym ich wyjściem, aby podnieść swoją tężyznę fizyczną było zorganizowanie własnych towarzystw i stowarzyszeń, umożliwiających uprawianie sportu i dających dostęp do sprzętu”. W 1895 r. założono pierwsze żydowskie stowarzyszenie sportowe w Konstantynopolu. W Europie pierwsze żydowskie kluby sportowe powstały: w 1896– 1899 w Bielsko-Białej, w 1897 r. w Bułgarii, w 1898 r. w Niemczech i Austrii, w 1906 r. na Węgrzech, w 1906 r. w Szwajcarii, w 1911 r. na Bałkanach i w 1913 r. w Rosji. W pierwszej połowie XX wieku rabbi Kook (1865–1935), zaczął podkreślać znaczenie sportu. Zaprzeczył on temu, że ciało jest tylko sługą duszy. Według niego tylko zdrowe ciało mogło zapewnić zdrowie duszy. Idea ta zdobyła popularność i stanowiła moment przełomowy dla rozwoju żydowskiego sportu. W 1895 r. powstał w Istambule pierwszy żydowski klub gimnastyczny o nazwie Izraelski Związek Gimnastyczny Konstantynopolu. W latach 1896–1899 powstało i rozwinęło działalność Jüdischer Turnverein w Bielsko Białej. Ideologia syjonistyczna miała fundamentalne znaczenie przy tworzeniu pierwszych żydowskich klubów sportowych, jak i później przy rozwijaniu rozgałęzionego systemu organizacji wychowania fizycznego i sportu (Rokicki 2001: 427, 428; Śmiechowski 2004: 134). J. Chełmecki (2002: 31) stwierdził, że „realizacja tego celu wymagała zahamowania procesów asymilacyjnych mniejszości żydowskiej w poszczególnych krajach”. Informuje również, że wzory czerpano przede wszystkim z „niemieckiego turnerstwa oraz z wy-wodzących się z tych wzorów towarzystw «Sokoła» w Europie Środkowo-Wschodniej”. Początki żydowskiego ruchu sportowego upatruje w „ogólnych trendach nowożytnego wychowania fizycznego w Europie, jak i w żydowskim ruchu haskali (oświecenie), a później w ideologii syjonizmu” (Rokicki 2001: 427, 428; Śmiechowski 2004: 134). W 1896 r. Teodor Herlz opublikował manifest polityczny pod tytułem Der Judenstaat (Państwo Żydowskie), a w 1898 r. na II Kongresie Syjonistycznym w Bazylei Emanuel Mandelsta poruszył temat upośledzenia fizyczne-go Żydów Europy, a Max Nordau (1849–1923) wystąpił z referatem o wychowaniu młodego pokolenia Żydów w oparciu o sport. Propagował model „muskularnego Żyda”. Zachęcali oni Żydów do odrodzenia fizycznego narodu, odnowienia swojego zainteresowania sportem, treningu umysłowego i fizycznego w celu zrealizowania jego marzenia o „muskularnym syjonizmie”. Był to początek żydowskiego narodowego ruchu gimnastycznego. Rozwój żydowskich organizacji sportowych był ściśle związany z rozwojem ruchu syjonistycznego, który w swoich założeniach nawiązywał nie tylko do przeszłości narodu żydowskiego, ale również do jego przyszłości. Idea odbudowy państwa żydowskiego została złączona z odrodzeniem fizycznym Żydów, odciągnięciem ich od kawiarni, nieograniczaniem się tylko do spacerów po deptakach, poprawą ich warunków mieszkaniowych. Lansowano nowy model Żyda: „Muskeliedentum” oraz „Stolzer Jude”. Przyszli obywatele państwa żydowskiego musieli być wystarczająco silni, by je utrzymać i rozwijać. Do realizacji idei utworzenia państwa w Palestynie potrzeba było młodych, wyszkolonych zaprawionych do walki osiedleńców. Idee II Kongresu Syjonistycznego zaowocowały utworzeniem 22 X 1898 r. Jüdisch Turnverein „Bar Kochba”1 w Berlinie (Chełmecki 2002: 32). Chełmecki (2002: 32) poinformował, że związkowi temu ze względów taktycznych nadano
formalnie charakter neutralny politycznie i religijnie, otwierając tym drogę do przynależności zarówno zagorzałym zwolennikom syjonizmu, jak też osobom podtrzymującym tradycje religijne i narodowe, ale będącym wrogo nastawionym do syjonizmu, a ponadto tym Żydom, którzy ulegli już stopniowej asymilacji. Jednocześnie ta formuła pozwalała wobec władz państwowych, na terenie których działały żydowskie towarzystwa gimnastyczne, akcentować typowo gimnastyczny charakter związku.
Stowarzyszenie to w 1900 r. rozpoczęło wydawanie pisma „Jüdische Sportzeitung”. W maju 1900 r. w gazecie tej ukazał się manifest „Co chcemy?”, w którym określono cele, zadania i metody nowego ruchu. W czerwcu 1900 r. ukazał się w niej apel JT Bar Kochba Berlin o założenie zrzeszenia żydowskich zespołów sportowych w Europie. Skutkowało to założeniem takiej organizacji i zatwierdzeniem jej statutu. Stało się to 22 VI 1903 r. w Berlinie. 22 III 1903 r. również w Berlinie Alfred Flatow założył pierwszą w Europie żydowską organizację sportową „Juedische Turnerschaft”. Stała się ona pierwowzorem dla powstałych później „Makabi” i „Hapoel”. Na początku XX wieku do Palestyny przybywało coraz więcej żydowskich uchodźców, pochodzących z krajów o bogatych, sportowych tradycjach. Na skutek tego zaczęły powstawać związki sportowe, takie jak np. Makabi czy Hapoel. Były one odpowiedzią na wystąpienia Teodora Herzla i Maxa Nordau. W 1906 r. na Środkowym Wschodzie powstał pierwszy żydowski klub sportowy. Był nim „RishonleZion” w Jaffie, następne w 1909 r. w Rehovot i Kairze, w 1910 r. w Jerozolimie i w 1911 r. w Aleksandrii. W 1911 r. powołano w Jerozolimie pierwszy klub o nazwie Makabi. Nazwa organizacji sportowej „Makabi” pochodzi od Judy Machabeusza, izraelskiego bojownika, dowódcy powstania w latach 166–164 p.n.e. Udało się wówczas wyprzeć powstańcom Greków z Jerozolimy. J. Chełmecki (2002: 32), J. Rokicki (2001: 427, 428) i K. Śmiechowski (2003: 368; 2004: 133–139), informują, że nazwa „Makkabi” oznaczała „młot”. W literaturze występowała ona dość często, jednak tylko w odniesieniu do Judy – dowódcy powstania była używana powszechnie. Dowódca powstania był porównywany do młota, który miażdży wroga. Spotykane są też inne wyjaśnienia tego wyrazu, jak „tępiciel”, „gnębiciel” czy też z arabskiego „generał”. Opowiadano o nim legendy. Wpisano go do panteonu bohaterów narodowych. Wiele powstających klubów sportowych wybrało go na swojego patrona. Nazwa klubu miała integrować, utrwalać tożsamość narodową, podkreślać ich narodowy charakter, ukazywać aspiracje i dążenia. W krótkim czasie zapisało się do niego 300 członków. Drugi powstał w Petach Tikwie. Weszły one w skład ogólnokrajowej organizacji „Makabi” w 1912 r. W nowych klubach rozpoczęto stosowanie nazewnictwa ćwiczeń i komend sportowych w języku hebrajskim „Makabi” nie ograniczało swojej działalności tylko do dziedzin sportowych, było aktywne również w sprawach kulturowych, walczyło o rozwój i propagowanie języka hebrajskiego, zatrudnienie dla żydowskich robotników, a także organizowało oddziały żydowskiej samoobrony (Rokicki, 2001: 427, 428; Śmiechowski, 2004: 134).
Rozwój żydowskiego ruchu sportowego na ziemiach polskich
W Galicji w 1901 r. żydowskie towarzystwa gimnastyczne powstały w 1901 r. w Krakowie i we Lwowie, w 1913 r. w Stanisławowie powstał Żydowski Klub Sportowy „Hakoach”. W 1914 r. w zaborze pruskim powstały w Gdańsku i Katowi-cach żydowskie kluby gimnastyczne. Na ziemiach polskich pod carskim panowaniem powstawały stowarzyszenia sportowe w następującej kolejności: w 1897 Łódzkie Towarzystwo Zwolenników Gry Szachowej, w 1911 Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe w Tomaszowie Mazowieckim, w grudniu 1912 Łódzkie Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe, w 1912 powstało także Zgierskie Żydowskie Towarzystwo Sportowe i ŻTSG „Makabi” Włocławek. W Królestwie pierwsze żydowskie koło sportowe powstało w Warszawie przy Stowarzyszeniu Subiektów Handlowych Wyznania Mojżeszowego. Po rewolucji 1905 r. przestało istnieć. Po tym fakcie młodzież o poglądach lewicowych ćwiczyła w sekcji przy stowarzyszeniu kupców, a o poglądach narodowych w prywatnych szkołach gimnastycznych, do których niechętnie przyjmowano Żydów lub nielegalnie w wynajętych salach. W 1912 r. doszło do połączenia obu nurtów politycznych i powstała jedna sekcja przy Stowarzyszeniu Pracowników Handlowych. Ćwiczono w wynajętej sali szkoły dr. Fischera przy ulicy Smolnej. Po wyborach do I Dumy nasiliła się dyskryminacja i bojkot Żydów. Wówczas pozbawiono sportowców żydowskich możliwości korzystania z sali. „Stowarzyszenie Pracowników Handlowych” wybudowało własną salę gimnastyczną przy ulicy Zielnej. Po wkroczeniu Niemców do Warszawy koło to przekształciło się w klub „Makabi” Warszawa. W dniach 25–26 XII 1916 r. odbył się w Łodzi zjazd żydowskich organizacji gimnastycznych i sportowych z te-renów zajętych przez Niemców. Powstał Centralny Związek Żydowskich Towarzystw Gimnastyczno-Sportowych Królestwa Polskiego. 12–14 VIII 1918 r. w II zjeździe tej organizacji wzięło udział 67 delegatów z 67 miast. Wybrano Komitet Centralny tej organizacji. W jego skład wszedł przedstawiciel Zambrowa. J. Rokicki informuje, że członkowie żydowskich klubów sportowych w Niemczech w większości poparli wysiłek zbrojny armii niemieckiej, ochotniczo do niej wstępowali, walczyli i ginęli w całej Europie. Żydowscy sportowcy z Niemiec, będący żołnierzami wraz z przesuwaniem frontu na wschód w latach 1914–1916 pomagali w organizowaniu żydowskich towarzystw gimnastycznych na terenach okupowanych. Niemcy sprzyjali rozwojowi żydowskiego ruchu społeczno-gospodarczego na zajętych terenach. Powstającym klubom władze niemieckie często przekazywały sprzęt sportowy, udostępniały sale gimnastyczne, udzielały pomocy instruktorskiej. W 1915 r. oprócz KS „Makabi” Warszawa powstały ŻKS „Makabi” Kutno, ŻKS „Makabi” Płock i inne. W przededniu I wojny światowej „Makabi” liczyło około 1000 członków w 15 klubach. I wojna światowa zahamowała rozwój żydowskiego ruchu gimnastycznego. Wielu działaczy zginęło (BN ZDŻS, sygn. 104231; Chełmecki 2002: 33, 34; Rokicki 2001: 428, 429, 430).
Po 1921 r. w niepodległej Polsce powoli odradzał się żydowski ruch gimnastyczny i sportowy. Istniała potrzeba zrzeszenia wszystkich stowarzyszeń w jednej organizacji. W latach 1926–1928 tymczasowe kierownictwo tej organizacji mieściło się w Bielsko Białej. 9 XII 1928 r. podczas Krajowego Zjazdu Żydowskich Towarzystw Gimnastycznych i Sportowych w Krakowie wybrano egzekutywę Żydowskiej Rady Wychowania Fizycznego Rzeczypospolitej Polskiej. Miała ona oficjalnie reprezentować żydowskie towarzystwa gimnastyczne i sportowe Rzeczypospolitej Polskiej. 16 III 1930 r. powołano nową organizację podczas zjazdu „Wszechświatowego Związku Makabi Oddział Polska”. W 1934 r. istniało w Polsce 10 okręgów „Związku Makabi”. W tym roku okręg białostocki zrzeszał osiem klubów, a w 1938 r. dziewięć. Związek przez cały okres międzywojenny współpracował z „Państwowym Urzędem Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego” oraz ze „Związkiem Polskich Związków Sportowych”. Organizowano Mistrzostwa „Makabi” na szczeblu okręgowym i ogólnopolskim. W klubach związkowych wprowadzono do komend sportowych i korespondencji język hebrajski (BN ZDŻS, sygn. 104231; Rokicki 2001: 431, 432, 433.).
Historia osadnictwa żydowskiego w Łomży.
Ludność żydowska Łomży, powiatu łomżyńskiego i powiatów graniczących w latach 1914–1921
J. Lewiński stwierdził, iż autorzy monografii Łomży: L. Rzeczniowski, W dawnej i teraźniejszej Łomży wydanej w 1861 r., A. Merc w Mieście Łomża wydanej po bycie Łomży pod władzą niemiecką w latach 1916–1918 zatajają informacje o roli Żydów i ich wkładzie w rozkwit miasta. Podobnie ocenia opracowanie Łomża W. Świderskiego z 1925 r. Zarzuca mu, że
zapomniał o mieszkańcach żydowskich, jako ważnego czynnika przekonywującego w kulturze, ekonomice i gospodarce miasta i nie wspomina o nim tylko pokrótce w tablicach statystycznych i mimochodem. (Lewiński 1952: 6–9).
Informuje o braku źródeł historycznych, na podstawie których można by określić, kiedy Żydzi zaczęli osiedlać się w Łomży i jej okolicach. Przypuszcza, że stało się to w XIII w. wraz z napływem Żydów do innych miast polskich z Niemiec, Austrii i Czech (Lewiński 1952: 6, 10). Informuje o zbudowaniu w XII w. pałacu królewskiego przez Bolesława Kędzierzawego na wzgórzu noszącym imię królowej Bony, nad zakrętem rzeki Narew. W pobliżu powstało osiedle skupiające ludzi władzy, wojskowych i kupców. Około 1340 r. Kazimierz Wielki zbudował drugi pałac bliżej dzisiejszej Łomży na placu przylegającym do Starego Rynku, ulicy Woziwodzkiej i Senatorskiej. Między tymi dwoma pałacami w XV w. powstało osiedle żydowskie w Łomży. Zbudowano tam bożnicę i cmentarz. W 1831 r. na gruzach pałacu króla Kazimierza Wielkiego powstała pierwsza synagoga dla nowej, młodej gminy żydowskiej (Lewiński 1952: 8–9).
Pierwsze informacje o Żydach w Łomży według źródeł polskich pochodzą z roku 1494. Biskup płocki w liście pasterskim przestrzegał łomżyńskich scholarów przed ekscesami i rabowaniem mienia żydowskiego (Godlewska 1962: 70, 2000: 65; Lewiński 1952: 11). W 1496 r. książę Konrad wydał zakaz osiedlania się Żydów w mieście po pobiciu przez Żydów mieszczan łomżyńskich. O tym zdarzeniu poinformował księcia rajca miejski Jakub Żuraw. Od tego czasu mogli oni tylko handlować w mieście. Od połowy XVI w. Coraz trudniej Żydom było osiedlać się w miastach. Zabraniał im tego wydany w 1522 r. mandat księcia Janusza III (Brodzicki 1999: 31; Godlewska 2000: 65). W 1598 r. Zygmunt III niż 3 dni: „Żydowie aby nie byli w mieście jedno do trzeciego dnia i aby w kupnie nie przeszkadzali pod utraceniem towaru do skarbu miejskiego”. Mała liczba Żydów, jaka była Łomży w XV w. i w I połowie XVI w. zniknęła w następnych latach zupełnie. Żydzi pojawili się w Łomży dopiero XIX w. (Godlewska 1962: 70, 2000: 65). Momentem zwrotnym stało się wydanie w 1822 r. przez Namiestnika Królestwa Polskiego zezwolenia na osiedlenie się Żydów w Łomży. Ludność żydowska zaczęła szybko wzrastać. Nastąpił rozwój żydowskich zakładów wytwórczych w branży rolno-spożywczej. Ludność żydowska w coraz większym stopniu opanowywała rzemiosło, handel, a nawet i drobny przemysł. Dochodziło do coraz większych zatargów między Polakami a Żydami na tle wpływów o dominację w tych dziedzinach (Brodzicki, Godlewska 1987: 98, 101, 102; Rzeczniowski 1861: 35). W 1823 r. Żydzi posiadali w Łomży 45 własnych domów. 24 V 1823 r. Komisarz Obwodu Łomżyńskiego wysłał pismo do Księcia Namiestnika z propozycją, aby: „ulice Żydowska, Kaznodziejska, Woziwodzka i Rybaki, liczące 57 domów i znaczną liczbę placów pustych, mogły być wyznaczone na miejsce zamieszkania Żydów” (Brodzicki, Godlewska 1987: 102). 2 XII 1823 r. Żydzi wystąpili z własnym pismem do Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji z prośbą o zezwolenie na im na zamieszkanie na centralnych ulicach miasta: Giełczyńskiej i Senatorskiej. Prośbę swoją uzasadniali tym, że:
„Niektórzy Żydzi w mieście Łomży prowadzą znaczny handel, umieją czytać i pisać po polsku, nie używając znaków powierzchownych odróżniających ich od innych mieszkańców, a przeto kwalifikują się do zamieszkania na ulicach exymowanych” (Brodzicki, Godlewska 1987: 102).
10 XII 1823 r. Książę Namiestnik Zajączek wydał restrykt zezwalający Żydom zamieszkiwać na wszystkich ulicach Łomży (Brodzicki, Godlewska 1987: 102. Liczba ludności żydowskiej w Łomży szybko wzrosła. Nastąpił też rozwój żydowskiego samorządu gminnego, żydowskich organizacji i instytucji społecznych, politycznych oraz gospodarczych (Lewiński 1952). 1 I 1909 r. liczba ludności żydowskiej w Łomży wynosiła 44,2% ogólnej liczby mieszkańców, a w guberni łomżyńskiej 52,3%. Więcej ludności żydowskiej, po 54% posiadały Suwałki i Ostrołęka (Rocznik PTK 1913, Warszawa 1914: 218, 219).
Tab. I. Ludność żydowska niektórych miast Ziemi Łomżyńskiej i Suwałk w latach 1808–1921
Źródło: Wasiutyński 1930: 36, 37.
W wyniku działań I wojny światowej w 1915 i 1916 r. w Łomży nastąpiła zmiana w strukturze ludności na korzyść mieszkańców pochodzenia żydowskiego. T. Szturm de Sztrem (1918: 4, 5, 7, 16, 26) przedstawił informację o 26 726 mieszkańcach Łomży w 1914 r. i 17 437 mieszkańcach w 1916 r. Zwrócił uwagę na 35,1% ubytek ludności w okresie tych dwóch lat. Również W. Świderski (1925: 120, 166, 167, 168) przekazał informację, że według spisu przeprowadzonego przez magistrat 21 VIII 1915 r. Łomża liczyła 16 003 ludności stałej. Chrześcijan było 6479 osób, Żydów 9524 osoby. „Wspólna Praca” z 1917 r. (nr 2: 24) poinformowała, że według jednodniowego spisu ludności sporządzonego 31 V 1916 r. było w Łomży 18 322 ludności. Pod względem wyznaniowym struktura ludności przedstawiała się następująco: katolików 6905, Żydów 11 185, ewangelików 187 i prawosławnych 45. Domów mieście było 923, rodzin 3791. Zwraca uwagę spadek liczby ludności pochodzenia polskiego i rosyjskiego spowodowany wypadkami wojennymi oraz zmianę proporcji ludności polskiej w stosunku do ludności żydowskiej na korzyść ostatniej, a nawet uzyskanie przewagi liczebnej przez ludność pochodzenia żydowskiego (Dobroński 1993: 20, 21; „Echa Płockie i Łomżyńskie” 1901, nr 45: 3; Nietyksza 1986: 135–140). W 1921 r. na terenie sąsiednich powiatów: ostrołęckiego, ostrowskiego, kolneńskiego, łomżyńskiego i szczuczyńskiego zamieszkiwało prawie 392 000 ludności, wśród niej 51 393 Żydów, tj. (13,1%). Janusz Gołota (1998: 77, 78), Jan Jerzy Milewski (2002: 163, 164) i Bohdan Wasiutyński (1930: 10, 11, 15) informują, że najwięcej Żydów mieszkało w powiecie łomżyńskim – 17 001 (16,7%) i ostrowskim 14 799 (15,7%), głównie w miastach i osadach miejskich. Powiat łomżyński zajmował 20. miejsce w kraju za względu na odsetek zamieszkałych Żydów. W 1921 r. na ogólną liczbę 22 014 mieszkańców Łomży było 9131 Żydów, co stanowiło 41,5% ogółu ludności. Jan Jerzy Milewski (2002: 163, 164) informuje, że „w ciągu dwudziestolecia 1921–1931 ilość ludności żydowskiej w regionie spadła z 13,1% do 10,9%, w bezwzględnych liczbach z 51 393 do 48 915”. Bohdan Wasiutyński (1930: 222) scharakteryzował ruchliwość ludności żydowskiej:
„Zasadniczą cechą migracji żydowskiej wewnątrz terytorium Polski jest skupienie się Żydów w większych miastach. Ten fakt pociągnąć za sobą musi doniosłe skutki. Wytwarzają się w ten sposób wielkie, zwarte skupiska mas żydowskich, a pod ich wpływem ulega zmianie i psychologia tych mas i ich obyczaje i fizjonomia polityczna. Żydzi stają się w osiedlach wielkomiejskich mniej zależni pod względem gospodarczym od swego otoczenia, łatwiej mogą tworzyć własne organizacje społeczne, kulturalne i polityczne. Z uwagi na rolę miast jako czynnika jako czynnika dającego inicjatywę we wszelkich poczynaniach społecznych, jako ośrodków kulturalnego oddziaływania fakt skupiania się w nich Żydów ma doniosłe znaczenie. […] Z drugiej strony „atmosfera” wielkomiejska przyspiesza przeobrażanie mas żydowskich pod względem pojęć religijnych, moralnych i politycznych.”
Tab. II. Wyludnienie ludności w guberni łomżyńskiej, powiecie łomżyńskim i mieście Łomży w latach 1914–1916
Źródło: Szturm de Sztrem 1918: 4, 5, 7, 16, 26; Wasiutyński 1930: 10, 11, 15.
W latach 1923–1926 wśród narodowości żydowskiej stosunek osób w wieku lat 50 i wyżej do osób w wieku lat 30–49 w Łomży wynosił 85,2% i był większy niż średnia dla miast powyżej 29 tysięcy mieszkańców w Polsce, a mniejszy niż średnia dla miast poniżej 20 000 mieszkańców. Wpływ na taki stan miała emigracja z Rosji i wewnętrzna migracja ze wsi do miast (Wasiutyński 1930: 211, 216).
Tab. III. Stosunek osób narodowości żydowskiej w wieku lat 50 i wyżej do osób w wieku 30–49 w latach 1923–1926
Źródło: B. Wasiutyński 1930: 211.
Tab. IV. Zatrudnienie w 1921 r. Żydów zamieszkałych w województwie białostockim w dziedzinach gospodarki narodowej, utrzymywanie przez nich członków rodzin
Źródło: Wasiutyński 1930: 219, 220.
Wasiutyński poinformował, że można przyjąć za dowód przesycenia terytorium, jeżeli ludność żydowska utrzymująca się z przemysłu, a właściwie rękodzielnictwa, jest liczniejsza od ludności żydowskiej utrzymującej się z handlu, a więc z tego zawodu do którego Żydzi mają największe zamiłowanie” (Wasiutyński 1930: 219).
W 1921 r. na 100 czynnych zawodowo Żydów w województwie białostockim zatrudnionych w przemyśle wypadało 214 członków rodzin, a na 100 zatrudnionych w rolnictwie 249 (Wasiutyński 1930: 221).
Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe „Makabi” w Łomży
W 1909 r. powstała w Łomży młodzieżowa organizacja Związek HaTechija (Odrodzenie). Jej celem było prowadzenie działalności na rzecz idei syjonizmu. Związek ten prowadził bibliotekę, która zgromadziła liczny księgozbiór i czytelników. Kolportowano broszury syjonistyczne, zakładano komórki nauczania o syjonizmie, skupowano szekle, zbierano pieniądze na rzecz narodowych funduszy żydowskich (Keren Kajemet LeIsrael), sprzedawano swoje znaczki, w synagogach ustawiano misy, aby zbierać do nich datki na rzecz osiedli żydowskich w Ziemi Izraela w wigilię Jom Kippur, na zaślubinach i innych uroczystościach rodzinnych, składano przyrzeczenia datków i datki w synagogach na ten cel itp. Latem zajmowano mieszkania wyjeżdżających na letniska i prowadzono w nich działalność związkową, przygotowanie do emigracji do Izraela, szkolono uczniów, chcących zająć się pracą syjonistyczną w czasie wakacji, a dorośli działacze czynili przygotowania do otwarcia w Łomży szkoły hebrajsko-syjonistycznej mającej wychowywać młode pokolenie. Dzięki ich inicjatywie i staraniom powstała szkoła Tora weDaat. Działalność ta nie była tolerowana przez carskie władze, prowadzono ją nielegalnie. W 1914 r. Związek HaTechija pozyskał lokal do działalności w siedzibie towarzystwa „HaZamir” (Słowik) przy ulicy Rządowej 14. W czasie, gdy Łomża znalazła się pod niemieckim zarządem wojskowym, „Odrodzenie” uzyskało urzędowe zatwierdzenie istnienia pod nazwą Młodzieżowy Związek Studiów Judaistycznych Do Centralnego Komitetu Judaistycznego, który powstał w Warszawie przyłączył się związek „Odrodzenie” z Łomży. Z inicjatywy związku utworzono Związek Rzemieślników, spółdzielnię, spożywczą, kuchnię dla ubogich, przedszkole, zorganizowano wieczorowe kursy języka hebrajskiego i pochody oraz wiece z niebiesko-białymi sztandarami. Związek „Odrodzenie” był także inicjatorem powstania Towarzystwa Sportowo-Gimnastycznego „Makabi” (Lewiński 1952: 219). W 1916 r. w Łomży w środowisku ludności żydowskiej zorganizowała się grupa młodzieży uprawiająca gimnastykę i inne sporty. Wśród organizatorów znaleźli się bracia Matatjahu i Liber Muszyńscy, Szlomo Kramer, Jom Tow Lewiński, Ofenberg, Jehoszua Koziński, Marczyk, Tobiasz, Kokoszka, Icchak Lwowicz. Ćwiczenia odbywały się za miastem, na placach fabryki waty i suszarni owoców braci Kozińskich. Grupa przyjęła charakter skautowski. Językiem komend był jidysz. Początkowo nie przejawiano tendencji narodowych. W miarę, jak powiększały się szeregi, powstała myśl, aby bardziej rozwinąć działalność i założyć żydowski związek sportowy. Postanowiono zwołać zebranie założycielskie w sali „Odrodzenia”, w której skupiało się wówczas życie kulturalne miasta. Zgromadzeniu przewodniczył dr Sz. Perelman, uważany za bezpartyjnego. Zebranie było burzliwe. Przybyli reprezentanci kilku kierunków politycznych i skonfrontowali swoje poglądy. Dyskutowano nad tym, czy językiem komend ma być hebrajski czy jidysz. Syjoniści opowiadali się za językiem hebrajskim, który został przyjęty w organizacji „Makabi” w Warszawie; natomiast jidyszyści skłaniali się oczywiście ku językowi żydowskiemu. Po burzliwych dyskusjach postanowiono umożliwić wychowanie sportowe szerokim rzeszom, a w związku z tym językiem komend musiał zostać jidysz. Rozpoczęła się działalność. Przewodnikiem został H. Frankel, znany nauczyciel gimnastyki, czynny członek lewicowego ruchu (syjonistycznego) Poalej-Cijon. Wśród działaczy w „Makabi” wyróżniali się Goldsztejn, Jalin, Cirman, Pasamonik – siostry i brat, Icchak Jewrejewicz, Kac i inni (Lewiński 1952: 202).
W 1917 r. związek „Odrodzenie” z okazji święta „Lag baOmer”, traktowanego jako święto narodowe zorganizował wycieczkę do Giełczyna. J. Lewiński (Lewiński 1952: 219) poinformował, że „władze niemieckie pozwoliły zorganizować wycieczkę i przymknęły oko na jej program, ponieważ wiedzieli, że Żydzi nie zamierzają buntować się przeciwko nim”. W wycieczce udział wzięły wszystkie żydowskie szkoły, uczestnicy kursów wieczorowych i członkowie związku „Makabi”. Panowała trudna sytuacja związana z wojną. Brakowało żywności, ludzie szyli ubrania z worków i chodzili w obuwiu zwanym drewniakami. Wycieczka oraz zawarte w niej treści syjonistycznego programu wyzwoliły jednak euforię społeczeństwa żydowskiego. Do lasu ze niebiesko białym sztandarem z zorganizowanej grupie z nauczycielami, wychowawcami przewodnikami udała się grupa stu dzieci. W lesie zorganizowano ćwiczenia gimnastyczne, gry i zabawy wygłoszono wykłady i pogadanki. W południe przywieziono z Łomży kocioł herbaty. Przez cały dzień dochodziły do lasu setki łomżan, rodziców dzieci, wielu szanowanych obywateli. Korzystali ze świeżego powietrza, śpiewali, grali w karty, uczestniczyli w „zapasach i zawodach sportowych” (Lewiński 1952: 221). Po części gimnastycznej i pokazie musztry prezes związku „Odrodzenie” Abraham Damowicz wygłosił przemówienie, w którym podziękował organizatorom za przygotowanie majówki. Przy świetle pochodni nastąpił powrót do Łomży. Tam czekało na nich bardzo wielu mieszkańców miasta. Ponownie przemówił prezes Abraham Damowicz. Po wspólnym odśpiewaniu HaTikwy (późniejszy hymn Izraela) uczestnicy majówki rozeszli się do domów (Lewiński 1952: 221). W 1919 r. członkowie „Makabi” uczestniczyli w wycieczce do Lasu Giełczyńskiego (Lewiński 1952: 202, 203).
Mobilizacja do polskiego wojska i wojna Polski z Rosją sowiecką w latach 1919–1920, spowodowały spadek liczby członków „Makabi”. Wielu członków powołano do wojska, wielu wyemigrowało. W czasie działań wojennych 1920 r. „Żydowski Klub Sportowy” został całkowicie zamknięty. Po wojnie, kiedy nastał pokój, dr D. Piątnicki, w pełnym emocji artykule, na łamach „Łomże sztime”, wystąpił z apelem i żądaniem, aby „Makabi” znowu powstał do życia. Jego słowa przyniosły owoce. 20 IV 1922 r. zorganizowano w sali teatru „Reduta” popis gimnastyczny wszystkich oddziałów składający się z ćwiczeń wolnych i na przyrządach. Przygrywała orkiestra pod batutą Wołowskiego. Wstęp był płatny, bilety można było nabyć w siedzibie „Makabi” (BN ZDŻS, sygn. XVIIIA1b). 12 II 1923 r. zorganizowano wielką uroczystość w sali „Reduty” i powołano sekcje nazywane wówczas oddziałem koszykówki oraz piłki nożnej. Składały się one z najbardziej usportowionych mieszkańców żydowskiego pochodzenia. Działacze „Makabi” przekazali rządowi regulamin do zatwierdzenia. Jednak ten zatwierdził tylko nazwę „Żydowski „Klub Sportowy”, a nie „Makabi”. Członek kierownictwa Chaim Rotszild bardzo zabiegał o to zatwierdzenie. Niestety bez powodzenia. W piśmiennictwie i przekazach słownych funkcjonowała też nazwa „Makabi” (Lewiński 1952: 202).
W marcu 1924 r. została wybrana rada działaczy w składzie: Ch. Rotszild (przewodniczący), M. Platin (zastępca przewodniczącego), Z. Cimerman (skarbnik), dr D. Piontnicki (Piątnicki), Mosze Morozowicz i Kac. Zorganizowali atrakcyjną wycieczkę do Czerwonego Boru, z udziałem jeźdźców konnych i rowerzystów. Związek liczył wówczas 140 członków seniorów oraz 170 młodych, czyli razem 310 towarzyszy. Zostały założone sekcje: rowerzystów, jazdy konnej, pływania, piłki nożnej, gimnastyki, szachów, studia dramatycznego i inne. Jesienią 1924 r. został zorganizowany mecz piłki nożnej między „Makabi” i „Strzelcem”. Rywalizacja ta zakończyła się zwycięstwem drużyny „Makabi” (Lewiński 1952: 202, 203).
W marcu 1925 r. do kierownictwa związku weszły nowe osoby: B. Strykowski, Sz. Rozenwaser, dentysta Sz. Parszt (wybrany na przewodniczącego) i Rotsztejn. Ulubioną formą integracji klubowej były wycieczki. 12 V 1925 r. zorganizowano wycieczkę do Czerwonego Boru. Dzień ten przypada w święto Lag-ba-Omer. Członkowie klubu i zaproszeni goście udali się do Czerwonego Boru na 30 wozach konnych. Komendantowi wyprawy udało się utworzyć sprawną drużynę cyklistów pod wodzą Kaca oraz drużynę gimnastyczną pod kierunkiem Goldsztejna. Starszyzna klubowa przyjechała później, po głównej grupie. Wszyscy członkowie byli ubrani w mundury, a na głowach mieli specjalne kapelusze. Uroczystość rozpoczęła się o godzinie 2 po południu przemówieniem prezesa dr. Fernta i komendanta wycieczki B. Strykowskiego. Po przemówieniach odbyła się przy dźwiękach orkiestry straży ogniowej defilada młodzieży przed zarządem klubu i licznie przybyłą publicznością z Łomży, Ostrołęki, i Zambrowa. Reprezentacja Ostrołęki składała się z drużyny piłki nożnej i 22 rowerzystów. Podczas uroczystości odbyły się wyścigi rowerowy, bieg na dystansie 100 m oraz mecz piłki nożnej między żydowską reprezentacją Łomży i Ostrołęki zakończony zwycięstwem 1 : 0 tej ostatniej. Ostrołękę reprezentowała drużyna o nazwie „Amatorzy”. Do Łomży uczestnicy wycieczki przyszli w pochodzie, z towarzyszeniem orkiestry, niosąc pochodnie, a czekające liczna publiczność przywitała ich oklaskami. Przed gmachem klubu na placu Pocztowym z towarzyszeniem muzyki pochód rozwiązano. W wycieczce wzięli udział uczniowie żydowskich szkół powszechnych Łomży pod opieką nauczycieli. To był szczytowy okres rozwoju związku „Makabi” (Lewiński 1952: 203, 204; Księga 2002: 140, 155; „Wspólna Praca” 1925, nr 10: 7). 16 VIII 1925 r. w niedzielę porannym pociągiem wyjechał z Łomży do Palestyny Chaim Rotszyld. Był on przez wiele lat prezesem klubu „Makabi”, a przed wyjazdem pełnił funkcję przewodniczącego komisji technicznej. Żegnały go na dworcu oddziały sportowców i tłumy żydowskich mieszkańców Łomży. W przeddzień wyjazdu na placu Moroziewicza odbyło się przejęcie władzy w klubie przez wiceprezesa Pasmanika. Prezesa Rotszylda udekorowano złotym żetonem, odbyła się defilada sportowców, zrobiono pamiątkowe zdjęcia fotograficzne. Młodsze grupy sportowe ŻKS „Makabi” przygotowały bankiet pożegnalny. Sala była pięknie udekorowana, stół suto zastawiony. Wznoszono okrzyki i śpiewano pieśni na cześć Chaima Rotszylda. Korespondent „Wspólnej Pracy” poinformował, że zasłużonego dla sportu w Łomży Chaima Rotszylda „w chwili powrotu na ojczyzny łono” żegnały wszystkie grupy. Bankiet otworzył instruktor klubu Goldsztein, spotkaniu przewodniczył Pasamonik. Rotszyld w swoim wystąpieniu podkreślił fakt, że „zawsze stał na gruncie bezpartyjności, troszcząc się jedynie o dobro i rozwój sportu” oraz, że w Palestynie będzie starał się kontynuować swoją działalność sportową. Bankiet zakończono późnym wieczorem (Grochocki; Lewiński 1952: 203, 204; „Wspólna Praca” 1925, nr 16: 6, nr 17: 5).
W latach trzydziestych środowiska stanowiące zaplecze polityczne władz polskich i rząd polski miały pozytywne nastawienie do emigracji Żydów do Palestyny. Organizacja „Legion Młodych” prezentowała pogląd, że państwo polskie powinno wspierać emigrację do Palestyny, nawet ją finansując, wspierać organizacje syjonistyczne. Emigracja do Palestyny w jej interpretacji miała rozwiązać problemy społeczne, zmniejszać napięcia społeczne, a także konkurencję dla polskich handlowców, inwestorów i wpływać na korzystny wynik bilansu eksportu i importu między Polską a Palestyną. Państwo polskie sprzyjało emigracji i organizacjom syjonistycznym („Szklane Domy” 1934, nr 7: 2). W 1937 r. „Wiarus” poinformował:
„Nie ulega też wątpliwości, że powstanie państwa żydowskiego w części Palestyny wywrze poważny wpływ na możliwości realnego rozwiązania zagadnienia żydowskiego w Polsce – jednego z głównych siedlisk ludności na świecie, bo obejmującego przeszło 3 miliony ludzi.” („Wiarus” 1937, nr 30: 738).
Według założeń przedstawianej polityki migracyjnej do Palestyny liczba wyjeżdżających rocznie do Palestyny powinna wynosić więcej niż 30 000 osób, czyli więcej niż liczba urodzeń wśród Żydów w Polsce. Proces ten po kilku lat powinien przynieść oczekiwane dla polskiej racji stanu realne rezultaty:
dawałby co raz większemu odsetkowi młodego pokolenia żydowskiego możność produktywnej pracy we własnym państwie – a zarazem zmniejszałby odsetek ludności żydowskiej w Polsce, zmniejszałby stale powierzchnię tarcia w walce o byt („Wiarus” 1937, nr 30: 738).
Powstanie własnego państwa żydowskiego jest za tym nie tylko sprawą wewnętrzną – żydowską. Złączone są z tym wcale poważne widoki na uregulowanie kwestii żydowskiej w Polsce. Jeśli nie szybkiego i definitywnego załatwienia, to w każdym razie wielce pożądanej ewolucji, który by systematycznie stępiała ostrze tego pełnego zadrażnień zagadnienia: skierowywała nadmiar ludności żydowskiej na pole produktywnej pracy we własnym państwie, a zarazem – jak to określa deklaracja ideowa „Obozu Zjednoczenia Narodowego” – wzmacniała „dążność społeczeństwa polskiego do samodzielności gospodarczej („Wiarus” 1937, nr 30: 738).
W piątek, 5 XI 1926 r. Żydowski Klub Sportowy „Makabi” zorganizował odczyt na temat Cele i zadania współczesnego wychowania fizycznego. Dr Goldlust, dyrektor żydowskiego gimnazjum mówił o problemach wychowania młodego pokolenia i nauce w chederach, która przyczyniła się do likwidacji analfabetyzmu wśród Żydów. Końcową część referatu poświęcił idei wychowania fizycznego wśród Żydów. Sprawę tą określił problemem narodowym. Znaczenie tej idei wyeksponował słowami, „dzięki której naród odzyskuje równowagę ducha i charakteru” (Grochocki; Pestka 1998: 15; „Wspólna Praca” 1926, nr 19: 6).
3 VIII 1927 r. reprezentacja „Żydowskiego Klubu Sportowego Makabi” rozegrała mecz z Klubem „Łomżynianka”. Zakończył on się zwycięstwem 6 : 0 dla „Łomżynianki”. „Wspólna Praca” z 1927 r. oceniła reprezentację „Makabi” jako zupełnie nieprzygotowaną do rozgrywania zawodów piłki nożnej („Wspólna Praca” 1927, nr 6: 14). W 1927 r. ponownie nastąpił regres działalności. Wewnątrz nie było atmosfery pokoju. Zaczęła się dyskusja między syjonistami i niesyjonistami dotycząca flagi i jej barw: ci żądali, aby była biało-niebieska, tamci znów chcieli czerwonej albo biało-błękitno-czerwonej. Nie można było osiągnąć porozumienia. Na czele związku Makabi stał wówczas M. Mrozowicz, a sekretarzem był J. Pasamonik (Gro-chocki; Lewiński 1952: 204.). Stowarzyszeniu groziła likwidacja z powodu braku aktywności, zobojętnienia i braku zrozumienia społeczeństwa żydowskiego dla spraw klubowych. Zarząd Żydowskiego Klubu Sportowego „Makabi” w celu zapoznania społeczeństwa z faktycznym stanem klubu zamieścił w miejscowym piśmie „Łomże Sztyme” komunikat w którym poinformował, że zdejmuje z siebie odpowiedzialność za ewentualną likwidację klubu. Wywołało to reakcję młodzieży, która nie chcąc dopuścić do upadku klubu, zorganizowała Tydzień Propagandy ŻKS w Łomży. 13 VIII 1927 r. przeprowadzono publiczną sprzedaż znaczka na rzecz Żydowskiego Klubu Sportowego „Makabi”. Uzyskano z niej 92 zł. 99 gr. 16 VIII 1927 r. o godzinie 9 młodzież w dorożce z trębaczem objechała ulice Łomży i rozrzuciła ulotki. Ulotki rozrzucono również z klubowego balkonu. Za pomocą hejnału trębacza młodzi sympatycy klubu zwrócili uwagę mieszkańców na zagrożenie istnienia klubu. Nawoływano do wstępowania w szeregi „Makabi” (BN ZDŻS, sygn. 104 231; „Goniec Łomżyński” 1993, nr 26: 5; Wspólna Praca” 1927, nr 6: 4, 7, 8, 18).
27 XII 1928 r. klub „Makabi” został zamknięty z powodu braku działalności. Szybko powstała komisja inicjatywna mająca reaktywować klub. Nawiązała kontakt z centralą „Makabi” w Warszawie, która zgodziła się powołać swój oddział w Łomży. Władze okręgu Białystok zatwierdziły ten związek. Grupa inicjatywna wynajęła salę Klubu Obywatelskiego „Słowik” i rozpoczęła działalność. Na czele męskich drużyn gimnastycznych stanął M. Kajler, natomiast żeńskimi drużynami kierowała R. Strykowska. Do rady weszli: dr J. Szor, dr Mieczysław Karwowski, Ch. Rotszild, D. Nagiszower, Jaakow Ratner, Arie Guzowski, G. Rubinsztejn. W krótkim czasie „Makabi” odzyskał swoją pozycję w Łomży jako znaczące stowarzyszenie kultury fizycznej. Konsekwentnie obrał kierunek syjonistyczny (Grochocki; Lewiński 1952: 204; Pestka 2000: 13).
W 1931 r. związek „Makabi” postanowił urządzić w mieście Tydzień Związku „Makabi” z udziałem „Odrodzenia”, „Mizrachi”, Ha-Szomer Ha-Cair Ha-Dati, Związku Zawodowego Rzemieślników i innych. Ukonstytuowała się rada „Na rzecz związku Makabi”, a na jej czele stanęli: A. Dmowicz, dr Szor, dr. M. Karwowski, dentysta R. Baham i Aaron Zabłudowski (sekretarz). 3 I 1931 r. wieczorem po zakończeniu szabatu (mocaej szabat) zorganizowano piękny pochód z pochodniami. Następnego dnia odbyła się uroczysta modlitwa w synagodze. Nastąpiły zmiany na dobre. Na czele związku „Makabi” stanął M. Friszman, mąż dentystki Cipruk. Do rady weszli także; prof. Jona Nowiński, L. Jesionowski, P. Szmiawicz, M. Kajler i inni. W tym czasie wybuchł konflikt pomiędzy członkiniami „Makabi”, w wyniku którego podzieliły się na dwie drużyny. R. Strykowska wyszła z „Makabi” i założyła kobiecą grupę „Ewa”, czyli „Chawa”, a pani Szmiawicz stanęła na czele kobiet w „Makabi”. Wynajęły nową salę przy ulicy Kościuszki 11. Po pewnym czasie Friszman zmęczył się swoją pracą i na jego miejsce zajął adwokat B. Grauberd, który poprowadził działalność klubu (Lewiński 1952: 204).
W styczniu 1933 r. przebywał w Łomży prezes „Wszechświatowego Związku Makabi” dr Aleksander Rosenfeld. Złożył wizytę łomżyńskim władzom. Zwiedził klub „Makabi” i wziął udział w specjalnie przygotowanej dla niego przez ten klub akademii („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 3: 12).
Od 9 do 16 IX 1933 r. zorganizowano w Łomży Tydzień Makabi. Program tygodnia stanowiły zawody sportowe, pokazowe lekcje gimnastyki mężczyzn i kobiet oraz bal o nazwie „Czarna Kawa”. Wyścig kolarski na trasie długości 16 km wygrał Kwiatek z „Makabi” w czasie 34 minuty 30 sekund. Drugi był Matkowski z „Bejtaru”, a trzeci Przestrzelski. W biegu na przełaj, urządzonym na dystansie około 3 km wygrał Ratowicz w czasie 9 minut 43 sekundy, a drugi był Kwiatek w czasie 10 minut 57 sekund („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 39: 14). W 1933 r. w Żydowskim Towarzystwie Sportowo Gimnastycznym „Makabi” szkolenie gimnastyczne dla dziewcząt w wieku do 10 lat prowadziła Szemiawiczówna. W styczniu 1934 r. „Makabi” zatrudniła trenera gimnastyki – mistrza Makabiady, Grynberga („Przegląd Łomżyński” 1933, nr 38: 12; 1934, nr 1: 14).
8 II 1936 r. we własnym lokalu przy placu Pocztowym odbyło się przy dość licznym udziale członków walne zebranie „Makabi”. Spotkanie rozpoczął prezes Graubart powstaniem z miejsc i uczczeniem minutą ciszy zmarłego Józefa Piłsudskiego. Następnie uczczono pamięć zmarłych członków „Makabi”: Arona Jelenia i Mojżesza Cieśluka. Przewodniczącym zebrania został prof. Józef Altszuler. Do pomocy w prowadzeniu zebrania dołączono jako asesorów: Markiewiczównę i Oltarza. Sprawozdanie z działalności sportowej przedstawił Aron Nowiński. Wynikło z niego, że największą aktywność wykazała sekcja bokserska, piłki nożnej, tenisa stołowego i tenisa ziemnego. Sprawozdanie kasowe złożył Herman Bergier. Wynikło z niego, że przychód i rozchód obejmujący okres sprawozdawczy 9 miesięcy zamknął się kwotą 3000 zł. Prezes podkreślił bardzo harmonijną współpracę z wszystkimi władzami, nadmienił, że zarząd w dniach żałoby narodowej po śmierci J. Piłsudskiego zorganizował uroczystą akademię żałobną, brał udział we wszystkich uroczystościach żałobnych, co dało impuls do powołania przy Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Łomży specjalnego komitetu żałobnego. Zarząd odbył 43 zebrania. Na 1 II 1936 r. zweryfikowano 216 członków, w tym 95 ćwiczących. W tym roku sekcja piłki nożnej awansowała do rozgrywek klasy „A” Białostockiego Okręgowego Związku Piłki Nożnej. Przedstawiciel Miejskiego Komitetu Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego August Filip oraz powiatowego komitetu sierż. Kiellar wyrazili uznanie dla rozwoju klubu i potwierdzili słowa prezesa o bardzo dobrej współpracy z władzami. Ustępującym władzom udzielono absolutorium i podziękowano za pracę. Uchwalono nowy budżet na kwotę 3600 zł. Wybrano nowe władze klubowe. „Przegląd Łomżyński” z 1936 r. poinformował, że prezesem został ponownie wybrany adwokat B. Graubart, M. Fryszman i prof. A. Jonas zostali wybrani wiceprezesami, prof. J. Altszuler referentem prasy i propagandy, Mira Bogdanowicz sekretarzem, H. Bergier skarbnikiem, A. Dunowicz gospodarzem, A. No-wiński referentem sportowym i L. Jesionowski referentem imprez. Do Komisji Rewizyjnej zostali wybrani: E. Berman, H. Gołąbek i Leon Pfeffer. Do sądu koleżeńskiego weszli: Bagan, red. Ab. Domowicz, Kajlerówna, adwokat M. Karbowski i W. Madelski („Przegląd Łomżyński” 1936, nr 8: 6). Księga Pamięci Gminy Żydowskiej Łomża z 1952 r. zamieszcza odmienne informacje. Według niej prezesem został Herman Berger, członkami: L. Jesionowski, Pesach Kac, H. Berman, Josef Rybak, H. Brzozowski, Helma Rejzel Markowicz i Mosze Kejler (Lewiński 1952: 206).
W 1936 r. powołano Obywatelski Komitet Uczczenia Dwudziestolecia „Makabi”. W skład tej specjalnej, okolicznościowej struktury weszli przedstawiciele różnych związków. Wzięli w niej udział: reprezentanci gminy żydowskiej, „Odrodzenia”, „Mizrachi”, „Poalej-Cijon”, „He-Chaluc”, związków kobiecych itp. oraz „He-Chaluc Ha-Mizrachi”, „Ha-Szomer Ha-Cair”, „Ha-Szomer Ha-Leumi”. Przewodniczącym został dr Szymon Goldlust, a zastępcą dr Szymon Platin. W składzie rady znaleźli się: adwokat Grauber, prof. Jonas, J. Tabulicki, A. Dmowicz, J. Glaczyński, N. Rafałowski, L. Peper, Zeew Ladleski oraz dr Szwalb. Duży wkład w przygotowanie uroczystości rocznicowych wnieśli przewodnicy Grinberg i Szmiawicz oraz pozostali członkowie związku. Obywatelski Komitet Uczczenia Dwudziestolecia „Makabi” poinformował 4 X 1936r., że:
„Lat dwadzieścia mija od dnia, gdy garstka młodzieży żydowskiej świadomej swych celów narodowych i państwowo-twórczych założyła jedno z pierwszych w byłej Kongresówce „Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe Makabi” w Łomży.”
Otwarcie uroczystości nastąpiło w dzień święta Szmini Aceret, na jubileuszowym zebraniu w synagodze. Urządzono Hazkarat Neszamot, czyli Wspominanie Dusz działaczy związku „Makabi”, którzy odeszli z tego świata, a wśród nich: lekarza dentysty J. Chutorskiego, Chaima Rotszylda – kierownika gospodarczego szpitala żydowskiego, Aarona Lina, Drozdowskiego i Mosze Ciśluka. 10 X 1936 r. kilka dni po Święcie Sukot odbyła się w „Domu Żołnierza” uroczysta akademia z udziałem reprezentantów wielu związków i w obecności wysokich oficerów z ramienia armii i władz. Honorowi goście zajęli miejsca obok przewodniczącego dr. Goldlusta. Nastąpiło uroczyste poświęcenie sztandaru związku „Makabi”. Sztandar ten ofiarowali w darze związkowi „Makabi” reprezentanci żydowskich związków społecznych. Przedstawiciele władzy zostali zaszczyceni aktem wbicia złotych gwoździ i osadzenia sztandaru na drzewcu. Dr Goldlust rozpostarł zwinięty sztandar i powiewał nim ze sceny ponad głowami licznie zgromadzonej publiczności. Był to wspaniały sztandar: haftowany, w kolorze niebiesko-białym. Dr Goldlust wygłosił prze-mówienie po polsku. Mówił o celach „Makabi”, o jego stosunku do społeczeństwa i państwa, a zakończył patriotycznymi okrzykami na cześć Polski, prezydenta i naczelnego wodza wojsk polskich. Orkiestra 33. pułku odegrała polski hymn, a potem Ha-Tikwę. Autor wspomnień w Księdze Pamięci Gminy Żydowskiej Łomża zauważa, że tym razem władze okazały uprzejmy i odpowiedni stosunek do narodowego związku żydowskiego, „także antysemici i przeciwnicy Żydów uszanowali i uczcili żydowską siłę oraz zjawisko zorganizowanego i postępowego żydowskiego sportu.” Zarówno sala Domu Żołnierza, jak i udział orkiestry wojskowej, zostały użyczone związkowi „Makabi” bezpłatnie, jako dar jubileuszowy. Związek „Makabi” zorganizował jeszcze trzecią uroczystość, która rozpoczęła się pochodem z pochodniami. Następnie na scenie pojawiły się drużyny „Makabi, pokazując swoje postępy w ćwiczeniach sportowych i gimnastycznych. Odznaczyły się tu dziewczęta i wielką uwagę przyciągnęły ich występy: Chamilbaskiej, Brzozowskiej, Atkowicz, Haktner. Podobnie i występy mężczyzn, takich jak Kajler, Lewjusz, Fridman, Panicz, Wiłkomirski, Brzozowski, Flenberg i młody Zalcsztejn. Na walnym zebraniu, które odbyło się po jubileuszowych obchodach, został wybrany nowy zarząd: Herman Berger – przewodniczący, L. Jesionowski, Pesach Kac, H. Berman, Josef Rybak, H. Brzozowski, Helma Rejzel Markowicz i Mosze Kejler. W 1936 r. działacze ŁKS Legion A. Śledziński i Wacław Cieśluk oraz działacze „Żydowskiego Towarzystwa Gimnastyczno-Sportowego Makabi” Rybak i mecenas Graubart uczestniczyli w Walnym Zgromadzeniu Białostockiego Okręgowego Związku Piłki Nożnej. Delegat ŁKS Legion wybrany został do komisji skrutacyjnej, zaś delegat łomżyńskiej „Makabi”, Rybak do Komisji „Matki” – uchwał i wniosków. Wacław Cieśluk po raz pierwszy jako przedstawiciel Łomży wybrany został do zarządu BOZPN, do wydziału gier i dyscypliny (Lewiński 1952: 204, 205; „Przegląd Łomżyński” 1936, nr 7: 6; nr 42: 3)
W 1937 r. zmalała liczba członków „Odrodzenia”. Wielu wyemigrowało do Izraela, kilka osób zmieniło miejsce zamieszkania, przenosząc się do Warszawy i innych miast lub za granicę. W tym czasie osłabł także związek „Makabi”. Skutkowało to nie tylko ubytkiem członków, ale także brakiem funduszy na wynajem bardziej odpowiedniego do potrzeb klubowych lokalu. Postanowili zatem korzystać z sali stowarzyszenia „Odrodzenie”, jako współlokatorzy. 22 I 1938 r. odbyło się uroczyste poświęcenie tej siedziby. Zebranie otworzył Jaakow Safirsztejn. Na scenie ceremonialnie rozpostarto sztandary „Odrodzenia”, „Makabi” i organizacji młodzieżowych. Na przewodników związku „Makabi” zostali wybrani oficer Feldman i Podróżnik. Odtąd zabawy i zebrania towarzyskie organizowano we współpracy z „Odrodzeniem” (Lewiński 1952: 205)
Na początku 1939 r. odbyło się ogólne zebranie, dwudzieste trzecie od powstania związku „Makabi” i ostatnie – przed Zagładą. Na to ostatnie zgromadzenie przybyli: Moris Friszman – przewodniczący, Herman Berger i Lijon Jasionowski – zastępcy. Jechezkel Borsztejn – sekretarz, magister Zalkin (właściciel apteki) – skarbnik. Josef Rybak – referent sportu i do spraw zbiorki pieniędzy na rzecz wioski machabejskiej w Izraelu, Nachman Ołtarz – referent do spraw kultury, L. Dylatycki – kierownik gospodarczy, Dawid Hafner i Josef Platau – członkowie (Lewiński 1952: 205). „Makabi” integrowało żydowskich mieszkańców Łomży przez organizowanie ich sportowej aktywności. Wycieczki, majówki, mecze sportowe z polskimi klubami, a szczególnie z Łomżyńskim Klubem Sportowym budziły poczucie solidarności narodowej wśród Żydów i zajęły istotne miejsce we wspomnieniach łomżyńskich Żydów ocalałych z zagłady (Testimony 1916).
Literatura
Brodzicki C., 1999, Ziemia Łomżyńska do 1529 roku, Łomża. Brodzicki C., 1987, Godlewska D., Łomża w latach 1794–1966, Łomża.
Chełmecki J., 2002,,Wybrane aspekty rozwoju sportu żydowskiego w Polsce w okresie międzywojennym, „Roczniki Naukowe AWF” w Warszawie, t. XLI.
Dobroński A., 1993, Łomża w latach 1866–1918, Łomża.
Godlewska D., 1962, Dzieje Łomży od czasów najdawniejszych do rozbiorów Rzeczy-pospolitej, Łomża.
Godlewska D., 2000, Dzieje Łomży od czasów najdawniejszych do rozbiorów Rzeczy-pospolitej, Łomża.
Gnatowski M., Dobroński A., Jemielity W., Kocoń J., Romańczuk Z., 2011, Polacy – Sowieci – Żydzi w regonie łomżyńskim w latach 1939–1941. Dokumenty i relacje żydowskie, t. III–IV, Łomża.
Gołota J, 1998, Z dziejów społeczności żydowskiej w Ostrołęce na tle innych miast mazowieckich, [w:] Ostrołęka na tle innych miast mazowieckich w XIX i XX w., Ostrołęka.
Grochocki F., Notes, w zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży. Górko J., 2010, Piłkarskie dzieje Podlasia. 80 lat historii piłki nożnej w regionie podlaskim: 1929–2009, Żelechów.
Jankowski Z., 2005, Kalendarium 80-lecia Klubu Sportowego „Warmia” w Grajewie, Grajewo.
Kęsik W., 1936, Za drutami Szczypiorna i Łomży: wspomnienia byłego żołnierza I. Brygady Legionów Polskich, Warszawa.
Księga Żydów ostrołęckich, 2002, red. wyd. izraelskiego I. Iwri, red. wyd. polskiego Z. Drezner, J. Gołota, A. Wołosz, tłum. J. Chmiel, Z. Drezner, J. Gołota, J. Ki-jowski, J.Nowicka, Ostrołęka–Tel Awiw.
Lewicki A., 1929, Zarys historii wojennej 4-go Pułku Piechoty Legionów, Warszawa.
Lewiński J., 1952, Księga Pamięci Gminy Żydowskiej Łomża, Tel Awiw, tłum. A. Bielecki, E. Wroczyńska.
Milewski J.J., 2002, Stosunki polsko-żydowskie w Ostrołęckim i Łomżyńskim w latach trzydziestych i w czasie II wojny światowej, „Zeszyty Naukowe” nr XVI, Ostrołęka.
Nietyksza M., 1986, Rozwój miast i aglomeracji miejsko-przemysłowych w Królestwie Polskim 1865–1914, Warszawa.
Pestka H., 2000, Łomżyński Klub Sportowy 1926–2000, Łomża.Pestka H., 1998, Piłka nożna na Ziemi Łomżyńskiej w latach 1917–1997, Łomża. Pomarański S., 1931, Zarys historii wojennej 1-go Pułku Piechoty Legionów, Warsza-a.
Rocznik Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego 1913, 1914, Warszawa.
Rokicki J., 2001, Sport, [w:] Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon, Warszawa, red. J. Tomaszewski, A. Żbikowski.
Rzeczniowski L., 1861, Dawna i teraźniejsza Łomża, Warszawa. Snopko J., 2008, Finał epopei Legionów Polskich 1916–1918, Białystok.
Stupakowski B., 1972, Zarys dziejów sportu w Łomży do 1939 r., relacja R. Wszędy-równego, maszynopis pracy magisterskiej w zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego.
Szturm de Sztren T., 1918, Zaludnienie Królestwa Polskiego wobec wojny, Warszawa.
Śmiechowski K., 2003, Początki i rozwój sportu żydowskiego, „Przegląd Naukowy Kultury Fizycznej Uniwersytetu Rzeszowskiego”, t. VI, nr 3–4.
Śmiechowski K., 2004, Początki zorganizowanego żydowskiego ruchu sportowego na świecie, „Przegląd Naukowy Kultury Fizycznej Uniwersytetu Rzeszowskiego”, t. VII, nr 1–2.
Wasiutyński B., 1930, Ludność żydowska w Polsce w XIX i XX wieku. Studium socjo-logiczne, Warszawa.
Czasopisma
„Echa Płockie i Łomżyńskie” 1898–1904. „Przegląd Łomżyński” 1929–1936. „Przegląd Ostrołęcki”.
„Przegląd Sportowy” 1921–1939.
„Szklane Domy” – dodatek do „Przeglądu Łomżyńskiego”. „Wiarus” 1918–1939.
„Wspólna Praca” 1910–1933. „Zeszyty Łomżyńskie” 2003.
Źródła archiwalne
BN ZDŻS – Biblioteka Narodowa, Zakład Dokumentów Życia Społecznego.
Relacje, świadectwa
Testimony of Genia Friedman born in Lomza, 1916, regarding her experiences dur-ing the Holocaust Arthur Brauner Films Catalog Samples, Survivors of the Shoah Visual History Foundation, Los Angeles.
Wywiad autora z J. Dodą, T. Mrozek,W. Rybickim, R. Wszędyrównym.
Źródła w wersji elektronicznej publikowane na stronach internetowych
Pinkas haKehilot Lomza, New York 1957, cyt. za tłumaczeniem tekstu na język angielski, dostępnym w wersji elektronicznej na
stronie: http://yizkor.nypl.org/index.php?id=2395and Ni in the waters of the Narew River and some of its tributaries. J. Elemental., vol. 12 (3).
Przypisy:
1. Szymon Bar Kochba – legendarny przywódca powstania Żydów w Palestynie przeciwko Rzymianom w latach 132–135 p.n.e.
Redakcja Serwisu
