Rozdział II. USTRÓJ PRAWNY

1. Do 1795 r.

a) Mazowsze. Łomża leży na Mazowszu. U początków istnienia tego miasta, w drugiej połowie X wieku Mazowsze znajdowało się w luźnej zależności od księcia Polan. Po zgonie Mieszka II władza centralna przestała istnieć, a Polska rozpadła się na terytoria, w których władze objęli samozwańczy władcy. Jednym z nich był Masław, dawny cześnik i dygnitarz na dworze Mieszka Ii, który objął rządy na Mazowszu i zdołał je utrzymać blisko dziesięć lat, wykorzystując dążenia odśrodkowe tej dzielnicy. W 1047 r. Masław poległ w bitwie z Kazimierzem Odnowicielem, któremu poddało się Mazowsze. Od czasów Konrada Mazowieckiego (1200 r.) Mazowszem rządzili udzielni książęta mazowieccy z rodu Piastów. Mazowsze ulegało częstym podziałom na osobne dzielnice i księstwa, luźno powiązane z państwem polskim. W 1351 r. stało się ono lennem polskim, umocnionym jeszcze w 1355 r. hołdem lennym Ziemowita III. Przy hołdzie lennym, składanym królowi polskiemu, uczestniczyli do połowy XIV wieku przedstawiciele rycerstwa, biorąc w ten sposób również na siebie zobowiązanie utrzymania zwierzchności Korony nad Mazowszem. Hołd lenny był składany tylko przy zmianie władcy na tronie polskim.

Książęta mazowieccy wymierali bezpotomnie i stopniowo ziemie ich jako lenna lub na mocy układów wracały do Polski. W 1462 r. wcielono ziemię gostyńską i rawską, w 1476 r. ziemię sochaczewską. W 1495 r. po śmierci Janusza II włączono do Korony księstwo płockie. Po przedwczesnej i budzącej wiele podejrzeń śmierci dwóch ostatnich książąt mazowieckich Stanisława (zmarły w 1524) i Janusza III (w 1526) włączono pozostałą część Mazowsza do Polski. Księżna Anna po śmierci braci jeszcze przez pewien czas występowała jako władczyni Mazowsza. Król Zygmunt I przybył we wrześniu 1526 r. do Warszawy, obsadził swymi załogami Mazowsze i naznaczył swego namiestnika. Ostateczne zjednoczenie Mazowsza nastąpiło w 1529 r., gdy król potwierdził prawa i przywileje tej dzielnicy, a posłowie mazowieccy zasiedli w sejmie koronnym.

Ostatni książęta mazowieccy: Stanisław, Janusz i Anna

Po zlikwidowaniu rozbicia dzielnicowego państwo polskie zjednoczyło się w jeden organizm państwowy. Mazowsze wskutek tego, że częściami było włączone do państwa polskiego, dzieliło się w XVI wieku na trzy województwa: płockie, rawskie i mazowieckie. Każde dzieliło się na ziemie, a te na powiaty. Ziemia na Mazowszu obok osobnej hierarchii ziemskiej miała własny sejmik i była osobna jednostka terytorialną sądu ziemskiego. Powiat wytworzył się jako jednostka terytorialna sądu ziemskiego i z czasem nabrał charakteru okręgu administracyjnego. W skład największego województwa mazowieckiego wchodziło dziesięć ziem: ciechanowska, czerska, liwska, łomżyńska, nurska, różańska, warszawska, wiska, wyszogrodzka i zakroczymska. Właściwa ziemia łomżyńska dzieliła się na cztery powiaty: kolneński, łomżyński, ostrołęcki i zambrowski. Ziemia łomżyńska była największą w województwie mazowieckim. Obszar jej w XVI wieku wynosił 4260,30 km², zaś tylko 1419,60 km² w pobliskiej ziemi wiskiej³.

b) Prawo miejskie, starostwa, sądy. W Polsce były znane trzy rodzaje niemieckiego prawa miejskiego: chełmińskie, magdeburskie i średzkie. Łomża jak większość miast na Mazowszu otrzymała prawa miejskie chełmińskie. Prawo miało znaczenie prawne i gospodarcze, stanowiło podstawę do utworzenia władz miejskich i sądownictwa miejskiego. Władze miejskie stanowił wójt z ławą oraz rada miejska z burmistrzem. Wójt stał naczelne miasta, spełniał władzę administracyjną, przestrzegał ładu i porządku w miećcie, ściągał podatki oraz wykonywał inne funkcje administracyjne, wraz z ławnikami, których było od siedmiu do dwunastu, sądził mieszkańców. Pierwszym znanym wójtem w Łomży był w 1400 r. Jan Białek. Wójtostwa początkowo z reguły otrzymywali mieszczanie. Stopniowo biedniejsza szlachta zaczęła zwraca na nie uwagę, gdyż z tym urzędem wiązał się majątek. Stopniowo rada miejska ograniczali władzę wójta, któremu pozostało sądownictwo. Rada miejska składała się z rajców wybieranych spośród znaczniejszych kupców i rzemieślników. Była ona najwyższym organem samorządu, reprezentantka interesów miejskich, miała władzę wykonawczą, sądowniczą, a częściowo i ustawodawczą. Na czele rady miejskiej stał burmistrz. Na zebraniach rady miejskiej omawiano sprawy dozoru i budownictwa domów, sprawy opieki sanitarnej i społecznej miasta, zaopatrzenie miasta w żywność itp. Z biegiem czasu udział w zarządzaniu miastem bierze i pospólstwo. W XVIII wieku wykształcił się ostatecznie magistrat składający się z burmistrza, sześciu rajców i sześciu ławników⁴.

Władzę królewską w Łomży od 1526 r. reprezentował starosta. W ziemi łomżyńskiej położone były dobra królewskie zwane starostwem łomżyńskim, obejmującym resztki dawnej własności książęcej na tym terenie. Starostwo to otrzymywali w dzierżawę członkowie zamożnych rodzin szlacheckich i magnackich. Około 1730 r. nastąpił podział starostwa łomżyńskiego. Utworzono osobne starostwo grodowe łomżyńskie, do którego należały miasta Łomża i Zambrów oraz wsie: Kanarzyce, Stara Łomża, Siemień, Podgórze i Wola Zambrowska. Starostowie dzierżyli dobra królewskie od kilku do kilkunastu lat. Były często wypadki, że starostwo przechodziło z ojca na syna. W 1796 r. rząd pruski skonfiskował dobra starościńskie i starostwo łomżyńskie przestało istnieć. Znane są nazwiska starostów od 1529 do 1794 r. ⁵

W Łomży odbywały się sądy grodzkie (gród) i sądy ziemskie. Sądy grodzkie sprawowali starostowie grodowi jako zastępcy panującego, a w imieniu starostów – sędzia grodzki i pisarz grodzki. Do nich należała władza policyjno-sądowa i sądzenie spraw karnych z czterech artykułów: gwałty, podpalenia, zabójstwa i pobicia. Sądy ziemskie rozpatrywały sprawy cywilne ziemskie terenu czterech powiatów: kolneńskiego, łomżyńskiego, ostrołęckiego i zambrowskiego.

Miejscem sprawowania funkcji urzędowych był ratusz. Według lustracji z 1564 r. na środku rynku stał ratusz murowany, jednopiętrowy, w kształcie czworoboku podłużnego o wymiarach 30 na 20 łokci. Pokryty był dachówką, ozdobiony rzeźbionym gzymsem. Na dachu wznosiła się wieżyczka z dzwonkiem i zegarem, na niej we wgłębieniu umieszczony był herb miasta, to jest jeleń w biegu. Ratusz frontem zwrócony był do rzeki. Ratusz uległ zniszczeniu w połowie XVII wieku. Wzniesiono kolejny ratusz, który przetrwał do 1820 r.⁶.

c) Sejmiki. Duże znaczenie w życiu politycznym i gospodarcza Łomży i ziemi łomżyńskiej miały sejmiki szlacheckie – zjazdy szlachty zwoływane na obrady w sprawach samorządowych lub państwowych. Zwoływano sejmiki przedsejmowe, relacyjne, elekcyjne, gospodarcze itp. Liczba sejmików była zależną od zainteresowań i okresu gospodarczego. Nie było stałego terminu ich zwoływania. Obrady miały miejsce w kościele św. Michała Archanioła w Łomży, a w XVIII wieku także kościół pojezuicki. Obrady rozpoczynały się rano, po mszy świętej i wyniesieniu z kościoła Najświętszego Sakramentu. Często na sejmikach wybuchały bójki. Oprócz innych spraw, sejmiki zajmowały się wyborem kandydatów na urzędy ziemskie, posłów na sejm walny i sejmik generalny mazowiecki. Projektowano nawet zwoływanie do Łomży sejmów. Pod koniec 1561 r. król Zygmunt August w związku ze sprawą Inflant zwołał do Łomży radę senatu. W 1563 r. naznaczony do Łomży sejm nie doszedł do skutku i został przeniesiony do Warszawy. Po śmierci Zygmunta Augusta zjechała się w październiku 1572 r. szlachta mazowiecka do Łomży, gdzie przebywała w tym czasie Anna Jagiellonka. Była ona tutaj od początku października do końca listopada 1572 r. Księżna Anna Jagiellonka mogła zamieszkać w dworze królewskim, który zajmował miejsce od skarpy na ulicy Senatorskiej do klasztoru benedyktynek. Składał się z domu zbudowanego jeszcze za książąt mazowieckich, zwanego zamkiem górnym i kilku budynków XVI-wiecznych. Pierwotny dwór książęcy mógł istnieć już w połowi XV wieku. W dwa wieki potem dwór królewski znalazł się w ruinie z powodu złej gospodarki i klęsk żywiołowych. Do 1824 r. przetrwała część zwana skarbcem. W skarbcu do chwili rozebrania mieściły się dokumenty archiwalne⁷.

 d) Cechy. W okresie największego rozwoju Łomży ważna rolę odgrywały cechy. Tworzyły one organizację przymusową rzemieślników najczęściej jednej gałęzi produkcji lub kilku pokrewnych. Liczba rzemieślników wywodzących się spośród szlachty nie była zbyt wielka, gdyż rzemiosła uważano za zajęcia pośledniejsze. Rzemieślnicy rekrutowali się przeważnie z chłopów. Wskutek wspólnych interesów i zajęć różnice miedzy mieszczanami pochodzenia szlacheckiego i kmiecego zacierały się i w końcu wytworzył się jednolity w formach zewnętrznych i tytulaturze stan miejski. Kupcy również mieli swoją organizację, także zwaną cechem. Cechy miały za zadanie obronę producentów przed wzajemna konkurencją, zapewniając im zarazem monopol produkcji. W 1478 r. książę Janusz II potwierdzili stare prawa cechowe skórników i nadał różne nowe, w 1488 r. nadal on prawa cechowi kupieckiemu. W 1578 r. król Stefan Batory potwierdził uchwalone i zatwierdzone kilka lat wczesnej przez burmistrza i rajców statuty cechów rzemiosł różnych: kowali, kotlarzy, ślusarzy, mieczników, stelmachów, bednarzy, tokarzy, kołodziejów, stolarzy, zameczników. W 1591 r. król Zygmunt III zatwierdził statut cechu kupieckiego w Łomży. Liczba cechów świadczyła o znaczeniu miasta. W Łomży w XVI wieku było dwadzieścia rzemiosł zorganizowanych w cechy. Istniał również cech – bractwo literatów będący wyłącznie bractwem kościelnym. Należeli do niego mieszczanie znający litery i nuty, ponieważ śpiewali psalmy, hymny i pieśni kościelne⁸.

2. Zabór Pruski

8 listopada 1794 r. do Łomży wkroczyli Kozacy, a tuż za nimi Prusacy, rozpoczynaj wojskową okupację miasta. W październiku 1795 r. został podpisany przez zaborców trzeci rozbiór Polski, ale ostateczna decyzja co do granic Prus i Rosji na ziemiach polskich zapadła dopiero 2 lipca 1796 r. Zgodnie z tymi aktami ziemia łomżyńska znalazła się w zaborze pruskim. Weszła w skład departamentu białostockiego, który obok departamentu płockiego tworzyła prowincję Prusy Nowowschodnie. Władzą terenową departamentu była kamera pełniąca funkcję administracyjną i skarbową; władzę sądowniczą pełnił departament. Stojący na czele powiatu landrat był pierwsza instancją policyjną, decydującą o wszystkich sprawach administracyjno-skarbowych. W powiecie łomżyńskim funkcję landrata sprawował początkowo Apolinary Wyszkowski. W marcu 1796 r. skończył się okres okupacji wojskowej. Całokształt spraw przejęły władze administracyjne, wyznaczono pruskich komisarzy. Powiat łomżyński podlegał radcy Hryzrachlowi Schwarzbachowi, który miał swoją siedzibę w kolegium pijarskim w Łomży. Do połowy 1796 r. istniały sądy polskie, a działalność ich nadzorowały komisje pruskie. W grudniu 1796 r. przybył do Łomży garnizon pruski⁹.

3. Księstwo Warszawskie

Dnia 7 lipca 1807 r. w Tylży podpisano traktat pokojowy między Francja i Rosją.Traktat ten stał się pierwszą formalną podstawą przyszłego Księstwa Warszawskiego. Dnia 22 lipca 1807 r. w Dreźnie Napoleon potwierdził Konstytucję Księstwa, obierając księciem tego kraju króla saskiego Fryderyka Augusta, syna ostatniego króla polskiego z Sasów. Do Księstwa weszła tylko część byłego departamentu białostockiego; kilka jego powiatów zostały wcielone do Cesarstwa Rosyjskiego. Zgodnie z Konstytucją, kraj podzielono na departamenty. Stolicą jednego z nich została Łomża. Stało się tak ze względu na jej położenie nad spławną rzeką Narwią i bliższą odległość do stolicy. Były tu również dobre warunki do ulokowania władz i urzędów. Łomżanie przyjęli z zadowoleniem awans swojego grodu podniesionego do rangi miasta departamentowego. 20 września 1807 r. przed siedzibą władz administracyjnych zebrały się tłumy wojska i mieszkańców oczekujących zawieszenia na tym gmachu godła państwowego, Orła Białego. Pierwsza sesja władz departamentowych odpyla się 5 października 1807 r.

Według nadanej Księstwu Konstytucji oraz następnych postanowień, miasta otrzymały pewien samorząd. Administracja należała do burmistrza mianowanego przez króla. Burmistrz miał do pomocy ławników wyznaczonych przez prefekta. Zwierzchnikiem burmistrza w miastach departamentowych był prefekt. W każdym mieście powołano radę miejską, której członków wybranych z podwójnej liczby kandydatów na zgromadzeniu gminnym, zwołanym przez prefekta, mianował król lub prefekt. Liczba członków zależała od liczby mieszkańców (od 3 do 20). Wszelkie uchwały rady musiały być potwierdzone przez prefekta lub ministra spraw wewnętrznych. Samorząd ten był dość ograniczony, zależny od władz centralnych. Burmistrzami Łomży byli kolejno: Jan Ludwik Kinastowski, Franciszek Podbielski, Michał Radzyński, Pniewski. Prefektem departamentu był Jan Lasocki.

Departament łomżyński składał; się z dwóch różnorodnych regionów: południowego w zlewisku Wisły i północnego w dorzeczu Niemna. Departament dzielił się na siedem powiatów: biebrzański, dąbrowski, kalwaryjski, łomżyński, mariampolski, tykociński i wigierski. Umieszczenie przez rząd Księstwa Warszawskiego władz departamentowych w Łomży spotkało się z ostrym sprzeciwem wielkich właścicieli ziemskich i dzierżawców dóbr narodowych w północnych, litewskich powiatach. Domagali się oni przeniesienia siedziby departamentu w ich strony, do Sejn lub Suwałk. Za każdym razem napotykali skuteczny sprzeciw szlachty łomżyńskiej. . Jej przedstawiciele wyjednali zawieszenie dekretu królewskiego z 20 listopada 1811 r., który nakazywał ministrowi spraw wewnętrznych przeniesienie władz departamentowych z Łomży do Suwałk, przy równoczesnym włączeniu południowych powiatow departamentu łomżyńskiego do departamentów sąsiednich, płockiego i siedleckiego. Na krótko przed rozpoczęciem wojny w 1812 r. rząd Księstwa Warszawskiego podjął próbę kompromisowego załatwienia sporu, rozważając możliwość przeniesienia władz departamentowych z Łomży do Augustowa.

Po wkroczeniu armii rosyjskiej do Księstwa Warszawskiego resztki wojsk polskich z księciem Józefem Poniatowskim pomaszerowały za Napoleonem, by ponieść wraz z cesarzem w październiku 1813 r. klęskę pod Lipskiem. Formalnie władze carskie nie traktowały Księstwa jako kraju okupowanego i respektowały wszystkie zarządzenia polskie. Księstwo Warszawskie istniała nadal. Funkcje wykonawcze spełniały dotychczasowe władze departamentowe i powiatowe, urzędujące w ograniczonym składzie, według tymczasowych przepisów. Na czele tymczasowej organizacji prefektury łomżyńskiej stał nadal Jan Lasocki. Głównym zadaniem władz cywilnych było zaspokajanie potrzeb armii rosyjskiej, stacjonujących lub przechodzących przez Księstwo¹⁰.

4. Królestwo Polskie

W 1815 r. na mocy postanowienia Kongresu Wiedeńskiego utworzono Królestwo Polskie. Podział administracyjny Królestwa Polskiego uzyskał moc prawną postanowieniem namiestnika z 16 stycznia 1816 r. Królestwo Polskie podzielono na osiem województw, w tym na województwo augustowskie, które składało się z pięciu obwodów; w tym z obwodu łomżyńskiego. Tereny byłego departamentu łomżyńskiego zamierzano pierwotnie podzielić na dwa województwa. Władze rządowe odrzuciły jednak te sugestie, nie chcąc ze względów budżetowych zwiększać liczby województw. Na siedzibę województwa zamierzano początkowo wyznaczyć Augustów, zapewne ze względu na jego położenie na pograniczu dwóch składowych części departamentu łomżyńskiego. Ustępując jednak żądaniom mieszkańców stron litewskich postanowiono, że siedzibą województwa augustowskiego będą Suwałki. Ze względu na braki kadrowe, a przede wszystkim lokalowe, do 1817 r. władze wojewódzkie mieściły się w Łomży. W dwa lata potem w Łomży działały urzędy: administracja obwodu, trybunał cywilny I instancji, sąd policji poprawczej, sąd pokoju, sąd policyjny, kontrola skarbowa, urząd konsumpcyjny, urząd leśny, kasa obwodu. W latach 1816-1828 burmistrzami byli: Piwowarski, Walerian Monikowski i Dominik Wolanowski, a po powstaniu listopadowym: Jan Lutto, Stróżewski, Lichomski, Filip Taraszkiewicz i Ignacy Jedliński. Dnia 11 listopada 1861 r. zaliczono Łomżę do miast II rzędu, wprowadzono Radę Miejską i zmieniono nazwę burmistrzów na prezydentów¹¹.

Z upadkiem Powstania Listopadowego zniesiona została konstytucja Królestwa Polskiego z 1815 r., w miejsce której prawomocny stał się tzw. Statut Organiczny z 14 lutego 1832 r. Statut miał na celu wprowadzenie i utrwalenie nowego zarządu w Królestwie Polskim na zasadach pewnej autonomii wewnętrznej, ale w ściślejszym zespoleniu z Cesarstwem Rosyjskim. Znosił osobną koronację na króla, sejm i wojsko narodowe.

Siedziba gubernatora łomżyńskiego (obecnie Wyższe Seminarium Duchowne)

Statut Organiczny określał również zarząd miasta, który został powierzony tzw. Zwierzchności obieranej przez zarząd miasta. Na czele zarządu miasta stał burmistrz, do którego obowiązków należało załatwianie drobnych, codziennych spraw gospodarczych w mieście oraz czuwanie nad spełnianiem poleceń rządu. Pomocni mu byli ławnicy z wyboru, powolni przez mieszczan, mieli tylko głos doradczy. Burmistrz i ławnicy tworzyli razem Urząd Municypalny, zastąpiony w 1842 r. przez magistrat. Postanowienie Statutu Organicznego szybko uległy zupełniej modyfikacji. Ukazem z 7 marca 1837 r. przemianowano województwa na gubernie, komisje wojewódzkie na rządy gubernialne, a prezesów komisji wojewódzkich na gubernatorów cywilnych. W 1842 r. ukazem z 11 października obwody przemianowano na powiaty, a powiaty na okręgi. Łomża była więc odtąd w guberni augustowskiej i stała się siedzibą powiatu; była miastem II rzędu wśród miast Królestwa. Dnia 11 listopada 1861 r. zaliczono Łomżę do miast II rzędu, wprowadzono Radę Miejską i zmieniono nazwę burmistrzów na prezydentów. Od powstania Listopadowego burmistrzami byli kolejno: Jan Lutto, Stróżewski, Lichomski, Filip Taraszkiewicz i Ignacy Jedliński, a pierwszym prezydentem był tenże Ignacy Jedliński.

Urzędnicy miejscy rezydowali w ratuszu. Stary ratusz według opisu z 1820 r. był piętrowy, posiadał drzwi okute prętami żelaznymi, okna z żelaznymi kratami. Nowy ratusz przekazano do użytku w 1823 r., w latach czterdziestych 1834 r. dobudowano do niego oficyny, w których znalazł miejsce areszt wojskowy i policyjny; ratusz ten przetrwał on do dnia dzisiejszego¹².

5. Po powstaniu styczniowym

Zgodnie z Ustawą z 31 grudnia 1866 r. w Królestwie Polski podwojono liczbę guberni. Z dotychczasowej guberni augustowskiej utworzono dwie nowe: łomżyńską i suwalską. Tak więc po pięćdziesięciu latach Łomża ponownie została stolicą jednostki administracyjnej wyższego szczebla. Gubernia łomżyńska w momencie powstania obejmowała osiem powiatów: kolneński, łomżyński, makowski, mazowiecki, ostrołęcki, ostrowski, szczuczyński i pułtuski. Ten ostatni wyłączono w 1897 r. (przeszedł do guberni warszawskiej), natomiast w 1913 r. przyłączono powiat węgrowski (w związku z likwidacją guberni siedleckiej). Na czele guberni stał gubernator, który kierował Rządem Gubernialnym. W Łomży kolejno rezydowali gubernatorzy: W. Mienkin, A. Tołczanow, R. Essen, Rogowskij, S. Korf, M. Tatiszczew i S. Popudołgo. Rząd Gubernialny składał się z ośmiu wydziałów: ogólnego, administracyjnego, wojskowo-policyjnego, lekarskiego, weterynaryjnego, ubezpieczeń i budowlanego. Natomiast sprawami wojskowymi (pobór rekruta), duchowieństwa rzymskokatolickiego, udzielania zezwoleń na prowadzenie bibliotek, czytelni itp. zajmowała się Kancelaria Gubernatora. Na dole oficjalnej hierarchii administracyjnej znalazły się urzędy miejskie od Magistratu poczynając. W Łomży funkcje prezydentów sprawowali: Szczawiński, Antoni Zagrzejewski, Władysław Szczęsnowicz, Zachowski, Józef Bortnowski, Adolf Chrzanowski i Henryk Maciejewski. Osobą urzędową numer dwa w mieście, o rozległych kompetencjach i formalnie tylko podległą prezydentowi pozostawał policmajster, niemal zawsze Rosjanin¹³.

Przed pierwszą wojną światową miastem zarządzał magistrat z prezydentem, którego powoływało pięćdziesięciu radnych. Radnych zaś wybierali nie wszyscy mieszkańcy, lecz znaczniejsi obywatele miasta. Mianowicie z narodowości polskiej 448, z narodowości żydowskiej też 448 i z narodowości rosyjskiej 270. wśród pięćdziesięciu radnych było Polaków 28, Rosjan 17 i Żydów 5. W biurowości magistratu w stosunkach z instytucjami i osobami rządowymi obowiązywał język rosyjski, w stosunkach wewnętrznych dopuszczalny był język polski równolegle z rosyjskim; osobom prywatnym, zwracającym się w języku polskim magistrat mógł odpowiadać po polsku.

Gdy w sierpniu 1915 r. wojska niemieckie wkroczyły do Łomży, zarząd miasta pozostawiono Komitetowi Obywatelskiemu, na czele którego stał Stanisław Kurcyusz, oraz Radzie Opiekuńczej, której przewodniczącym został Stanisław Komornicki; do tej drugiej należały sprawy opieki społecznej i zdrowotności publicznej. Pod koniec 1915 r. Komitet Obywatelski został rozwiązany, a zarząd miasta przejął pierwszy burmistrz dr Langerhaus i drugi burmistrz Władysław Suchorzewski. Ławnikami zostali: Aleksander Chrestowski, Antoni Kuberski, Szymon Goldlust i Hasz Epsztejn. Prezesem rady miejskiej, złożonej z dwudziestu czterech członków, był Franciszek Hryniewicz. W lutym 1916 r. ustąpił burmistrz Wł. Suchorzewski, a na jego miejsce wszedł Al. Chrestowski. W kwietniu burmistrz Langerhaus został odwołany do Niemiec, a zastąpił go Otto Graw¹⁴.