Rozdział II. Ustrój Prawny.
6. Okres międzywojenny
Dnia 1 listopada 1916 r. została ogłoszona nowa ordynacja wyborcza, według której prawo czynne przysługiwało mężczyznom jadącym ukończone 25 lat, prawo bierne zaś przysługiwało od 30 lat. Wyborcy dzielili się na sześć kurii, zależnie od stanu posiadania i wykształcenia: absolwenci studiów wyższych; właściciele większych przedsiębiorstw przemysłowych i handlowych; zajmujący się drobnym przemysłem, rękodzielnictwem i drobnym handlem; właściciele nieruchomości; opłacający podatek mieszkaniowy; pozostali wyborcy. Każda kuria miała prawo wyboru jednej szóstej części radnych (których liczbę w Łomży określono na dwadzieścia cztery) z kadencją trzyletnią, i prezesem mianowanym przez władzę nadzorcze spośród radnych. Kadencję ławników określono na sześć lat. Co trzy lata ustępowała ich połowa. Na podstawie powyższej ordynacji w marcu 1917 r. odbyły się wybory. Do rady miejskiej zostali wybrani: Aleksander Antosiewicz, Motel Biały, Jan Chutorski, Fidel Ciechanowicz, ks. Ignacy Czyżewski, Abram Domowicz, Kirsz Epsztejn, Szymon Goldlust, rabin Judas Gordon, Franciszek Hryniewicz, Wincenty Iwanicki, Bronisław Jabłkowski, Jakub Karbowski, Bolesław Kierzyński, Stanisław Komornicki, Stanisław Kurcyusz, Marceli Lipiński, Kirsz Makadam Mieczkowski, Mendel Orłowski, Zygmunt Piotrowski, Tadeusz Mieczysław Skarzyński, Piotr Świerczewski i Aleksander Witkowski. Przewodniczącym rady został Stanisław Kurcyusz, zastępcą Bronisław Jabłkowski, na ławników wybrano: Kazimierza Antosiewicza, Szymona Goldlusta, Hirsza Epsztejna i Franciszka Hryniewicza. Na ich miejsce do rady weszli: Salomon Uryński, Noach Kawkiewicz i Roman Dobrzycki. Obowiązki pierwszego burmistrza nadal pełnił Oto Graw, drugim burmistrzem był Jan Lachowicz. Gdy 12 listopada 1918 r. Niemcy opuścili Łomżę, burmistrz Graw zbiegł, a zastępczo obowiązki pełnił Jan Lachowicz. Dotychczasowa rada miejska pozostała w swoim składzie, a oprócz tego minister spraw wewnętrznych zarządził dołączenie dwunastu radnych z lewicy społecznej. Z tego powodu wynikły tarcia w składzie rady, jej przewodniczący Stanisław Kurcyusz podał się do dymisji, a na jego miejsce wszedł dr Mieczysław Czarnecki, zaś burmistrzem został Władysław Świderski, który następnie do 1934 r. by prezydentem miasta.
W dniu 4 lutego 1919 r. został ogłoszony dekret Naczelnika Państwa o Samorządzie i 4 maja tego roku odbyły się wybory do rady miejskiej na podstawie głosowania równego, tajnego, bezpośredniego, proporcjonalnego i bez różnicy płci. Członkami rady z kadencją trzyletnią zostali: Kazimierz Antosiewicz, Romuald Bielicki, Kazimierz Bronowicz, Alesander Cholewiński, Berek Cukierbraun, Adam Dardziński, Abram Domowicz, Hirsz Epsztejn, Herman Frenkiel, Szymon Goldlust, Pinches Gajst, Abram Grinberg, Mojżesz Goldman, Karol Jaroszyński, Franciszek Hryniewicz, Stanisław Komornicki, Apolinary Karaszewski, Natan Kasztelański, Hersz Markiewicz, Kirsz Mark, Rubin Pużyc, Kazimierz Ryntfleisz, Stefania Starzyńska i Władysław Żalek. Na zastępców zostali wybrani: Walerian Bielicki, Jan Gazicki, ks. Józef Łuniewski, Bolesław Podsiad, Józef Rozesłański, dr Wacław Szyszko, Róża Izrael-Mordka, Lejzorg Segałowicz, Wolf Ibran, Szteiman Chaim, dr Julian Karbowski i Fűhrer Maurycy. Magistrat ukonstytuował się 28 sierpnia 1919 r., burmistrzem pozostał nadal Władysław Świderski, zastępca burmistrza Kirsz Epsztejn, a ławnikami: Aleksander Antosiewicz, Bolesław Kierzyński i dr Szymon Peltyn. Gdy na początku sierpnia 1920 r. miasto zajęła Armia Czerwona, został utworzony Komitet Rewolucyjny na Łomżę i powiat. Jego przewodniczącym został Arwatow-Arwatyński, do biurokratycznie rozgałęzionych urzędów wciągnięto także siły polskie.
Dnia 27 października 1919 r. Rada Miejska przyjęła regulamin swoich obrad, który składał się z dwudziestu punków. Oto niektóre zdania wyjęte z treści regulaminu. 1) Przewodniczącym Rady Miejskiej w Łomży jako w mieście nie wydzielonym z powiatu jest burmistrz lub jego zastępca; w razie wydzielenia miasta, przewodniczącym będzie prezesa lub jego zastępca wybrani przez radę Miejską absolutną większością głosów. Obowiązki sekretarza w pierwszym przypadku pełni urzędnik Magistratu, wyznaczony przez burmistrza, w drugim – radny wybrany przez Radę Miejską absolutną większością głosów. 2) Posiedzenia odbywają się przynajmniej raz na miesiąc, z wyjątkiem miesiąca ferii letnich.
Rada Miejska i Magistrat 1919-1927.
Od lewej siedzą: radny K. Winnicki, ławnicy: Br. Łada, A. Antosiewicz, H. Epsztejn, dr Sz. Peltyn, prezydent Wł. Świderski, prezez rady K. Antosiewicz, wiceprezes Z. Bielicki, sekretarz rady dr J. Karbowski, radni: A. Karaszewski, Wł. Żalek. Stoją w pierwszym rzędzie: A. Domowicz, M. Orłowski, dr Sz. Goldlust, P. Gajst, dr M. Czarnecki, J. Brański, W. Bielicki, Fr. Hryniewicz, B. Podsiad. Stoją w drugim rzędzie: K. Jarosieński, M. Garbarski, B. Cukierbraum, M. Fuhrer, B. Giedrojć, H. Mark, J. Giełczyński.
4) Członek Rady nie przybywający na posiedzenie bez podania okoliczności usprawiedliwiających podlega karze. 10) Jeżeli w sprawie stanowiącej przedmiot obrad Członek rady Miejskiej jest zainteresowany materialnie albo też jego krewni i powinowaci pierwszych trzech stopni, nie może być przy glosowaniu nad nią. 14)Z żądaniem głosu należy zwracać się ustnie lub piśmiennie do przewodniczącego. Mówcy przemawiają stojąc. 15) Mówcy wygłaszają przemówienia z pamięci. Odczytywać wolno: sprawozdania, wyciągi cyfrowe, dokumenty i cytaty. 16) Jeżeli członek Rady pomimo dwukrotnego w ciągu jednego posiedzenia przywołania do porządku ponownie na tym samym posiedzeniu zakłóca porządek, Rada może na wniosek przewodniczącego usunąć go na jedno do trzech posiedzeń. Do tego potrzeba większości 2/3 głosów obecnych. 17) Głosowanie jest jawne. W sprawach jednak osobistych oraz na żądanie ¼ obecnych członków rady musi być zastosowane glosowanie tajne. Na żądanie takiej samej części obecnych członków rady zastosowane będzie głosowanie imienne. 19) Uchwały Rady Miejskiej winny być podawane do wiadomości publicznej.15
W wyborach z 28 lutego 1926 r. uzupełniono skład Rady wybranej 4 maja 1919 r. i odtąd wchodzili do niej: prezes Kazimierz Antosiewicz, wiceprezes Romuald Bielicki, sekretarz dr Julian Karbowski oraz radni: Walerian Bielicki, Kazimierz Bronowicz, Motel Biały, Jan Brański, Berek Cukierbraun, dr Mieczysław Czarnecki, Abram Domowicz, Moryc Fűhrer, Szymon Goldlust, Pinches Gajst, Jankiel Giełczyński, Jankiel Garbarski, Bolesław Giedrojć, Franciszek Hryniewicz, Karol Jasiński, Apolinary Karaszewski, Kirsz Mark, Mendel Orłowski, Bolesław Podsiad, Kazimierz Winnicki i Władysław Żalek. Do magistratu należeli: prezydent Władysław Świderski, p.o. wiceprezydenta Kirsz Epsztejn oraz ławnicy: Aleksander Antosiewicz, Bronisław Łada i dr Szymon Peltyn16. W prasie informowano, że marcu 1926 r. prawica chrześcijańska wybrała jedenastu radnych, lewica chrześcijańska dwóch, prawica żydowska ośmiu i lewica żydowska trzech radnych, al. Siedemdziesiąt pięć procent ludności nie miało prawa głosu. W sierpniu następnego roku podano, że prawo bierne miało trzynaście tysięcy osób, a będzie głosować około dziesięć tysięcy na dwudziestu czterech radnych.
Kolejne wybory do Rady Miejskiej odbyły się 9 października 1927 r. Na 16 554 mieszkańców uprawnionych glosy oddal 9270 osób. Oto skład polityczny i personalny Rady. Polska Partia Socjalistyczna: Aleksander Cwaliński, dr Mieczysław Czarnecki, Franciszek Hryniewicz i Adam Świtoński. Partia Pracy: Stanisław Dębowski i Konstanty Piotrowski. „Bund”: Pinches Gajst, Mortko Posesorski. Syjoniści: Sender Brzoza, Abram Domowicz, Hersz Epsztejn, Jankiel Giełczyński, Kirsz Marlo, Mendel Orłowski i dr Peltyn. Bezpartyjni: Stanisław Mikułowski. Chrześcijańska Demokracja: Teofil Bronowicz, Andrzej Muszyński, i Tomasz Rabiński. Związek Ludowo-narodowy: Kazimierz Antosiewicz, poseł Roman Bielicki i Antoni Kozłowski. Dnia 21 czerwca 1929 r. odbyła się uroczystość z racji 10-lecia istnienia samorządu powiatowego i miejskiego w Łomży. Wziął w niej udział wojewoda białostocki Kirsz17.
Dnia 1 kwietnia 1934 r. Rada Miejska w Łomży została rozwiązana. Tymczasowym prezydentem komisarycznym został mianowany dotychczasowy zastępca starosty łomżyńskiego, Janicki, a wiceprezydentem kapitan Zacharewicz-Święcicki z Białegostoku. Dnia 27 maja 1934 r. przy frekwencji około 60 procent uprawnionych sanacja uzyskała dwadzieścia mandatów, narodowcy pięć i dwie listy żydowskie siedem mandatów. Prezydentem został wybrany Janicki (głosów ważnych 25, nieważnych 7), wiceprezydentem Zacharewicz-Święcicki (głosów ważnych 20, nieważnych 12), ławnikami: Artur Mayer, Stanisław Mikułowski, Jan Modzelewski i Michał Surawski. We wrześniu tego roku radny Raganowicz postawił wniosek o wykluczenie z rady miejskiej Bronisława Bronowicza za to, że nie oddal hołdu przez powstanie zamordowanemu ministrowi spraw wewnętrznych, Bronisławowi Pierackiemu. W dwa miesiące potem glosami wszystkich radnych sanacyjnych został przyjęty wniosek specjalnej komisji o wykluczenie z listy narodowej radnego Bronisława Bronowicza.. Zastępcą wykluczonego został rolnik Czesław Kokoszo. W marcu 1937 r. przy uchwalaniu budżetu na 1937/38 r. członkowie Klubu Gospodarczego w liczbie piętnastu, z panią Młot-Fijałkowską i Raganowiczem, złożyli swoje mandaty. Jako motyw tego roku wysunęli m. in. niemożność współpracy z prezydentem, wiceprezydentem itp. W 1939 r. prezydent i wiceprezydent byli ci sami oraz zamiast dawnych czterech tylko dwaj ławnicy, K. Piotrowski i Michał Surawski. Funkcję głównego księgowego (buchaltera) przez cały okres międzywojenny pełnił B. Dziarski18
W 1925 r. w ratuszu były następujące wydziały: 1) ogólny, 2) finansowy, 3) sprawy administracyjno-policyjne, wojskowe, ruchu ludności i statystyczne, 4) budowlano-techniczny i gospodarczy. W 1939 r. w wydziale ogólnym pracowali: sekretarz, referent gospodarczy, kancelista i maszynistka; w wydziale finansowym: naczelnik wydziału, księgowy, kasjer, referent podatkowy, pomocnik księgowego i drugi pomocnik księgowego; w wydziale technicznym: kierownik wydziału i technik budowlany; w wydziale społecznym: kierownik wydziału i referent; w wydziale administracyjnym: kierownik wydziału, referent, kancelista i drugi kancelista; podano także czterech woźnych i dwóch pracowników nieetatowych19.
Po utworzeniu w 1919 r. województwa białostockiego Łomżę wraz z licznymi gminami administracyjnie włączono do powiatu łomżyńskiego. Było to dla samej Łomży niekorzystne, gdyż wydział powiatowy nie tylko że nie wspomagał podupadłego w czasie wojny miasta, ale pobierał od mieszkańców niektóre podatki i opłaty na swoje potrzeby. Taki stan rzeczy nie mógł nadal trwać, toteż magistrat zwrócił się do ministerstwa o wyłączenie miasta z powiatu, ponieważ posiadało ponad dwadzieścia tysięcy mieszkańców. Ministerstwo przychyliło się do wniosku i rozporządzeniem z 11 czerwca 1920 r. z terenu miasta Łomży utworzyło samodzielny powiat łomżyński; ; burmistrz otrzymał nazwę prezydenta. Dnia 22 grudnia 1925 r. wojewoda białostocki określił i przypomniał zakres władzy w miastach wydzielonych Białymstoku, Grodnie, Łomży i Suwałkach. Miasta te były wydzielone z powiatowego związku samorządowego jedynie jako odrębna, samorządna jednostka terytorialna. Wszakże nie wykonywały one na swoim obszarze państwowej władzy administracyjnej, lecz w tym zakresie podlegały staroście na równi z gminami wiejskimi. Do kompetencji „wydzielonej” gminy miejskiej należały sprawy zdrowia publicznego, urządzenia sanitarne, zakładanie i utrzymanie szpitali. Obok miejskiego, był w Łomży powiat wiejski, terenowy, w skład którego wchodziły gminy: Bożejewo, Chlebiotki, Długobórz, Kossaki, Rutki, Kuliski, Lubotyń, Miastkowo, Nowogród, Puchały, Szczepankowo, Szumowo i Śniadowo. W 1932 r. po zniesieniu powiatu kolneńskiego doszły jeszcze miasta Kolno i Stawiski oraz gminy: Czerwone, Jedwabne, Mały Płock, Przytuły, Rogienice i Stawiski.20
W dniu 2 lutego 1919 r. został ogłoszony dekret naczelnika państwa o Samorządzie i 4 maja tego roku odbyły się wybory do rady miejskiej na podstawie glosowania równego, tajnego, bezpośredniego, proporcjonalnego i bez różnicy płci. Dnia 27 października 1919 r. rada miejska przyjęła regulamin swoich obrad. Potem odbywały się kolejne wybory do rady miejskiej. Prezydentem miasta do 1934 r. był Władysław Świderski, a po nim do wojny Janicki. Gdy na początku sierpnia 1920 r. miasto zajęła Armia Czerwona, został utworzony Komitet Rewolucyjny na Łomżę i powiat.
W Łomży miały swoją siedzibę różne instytucje państwowe, mianowicie. Starostwo Powiatowe mieściło się w narożu obecnych ulic Nowogrodzkiej i Wojska Polskiego. Funkcje przewodniczącego sejmiku i wydziału powiatowego od 18 marca 1920 r. pełnił starosta łomżyński Siewruk. W 1925 r. władze samorządowe w Łomży reprezentowali przedstawiciele poszczególnych gmin. Przewodniczącym sejmiku był starosta łomżyński Bronisław Nazimek. Os stycznia 1929 r. starostą był Witold Skarzyński, po nim od stycznia 1931 r. Kazimierz Eustachiewicz, następnie od września 1932 r. Mieczysław Syska, a od czerwca 1936 r. Stanisław Kaucki, który w grudniu 1937 r. ustąpił miejsca Drożańskiemu21.
Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Białymstoku. Oddziale w Łomży powstało po 1918 r. Jego kierownikiem aż do likwidacji placówki w 1930 r. był Władysław Prawdzik. Reaktywowanie Archiwum w Łomży nastąpiło w 1952 r.
Sąd Okręgowy w Łomży mieścił się w budynku rządowym przy ulicy Dwornej. Prawo o ustroju sądów powszechnych z 1928 r. dokona lo unifikacji sądownictwa powszechnego na sądy grodzkie, okręgowe, apelacyjne i sąd najwyższy. Podział na okręgi nie okrywał się z podziałem administracyjnym na województwa i powiaty. Sąd Okręgowy w Łomży orzekał w pierwszej instancji o ważniejszych sprawach karnych i cywilnych oraz rozpatrywał odwołania od następujących sądów grodzkich: w Czyżewie, Grajewie, Kolnie, Łomży, Myszyńcu, Ostrołęce, Ostrowi Mazowieckiej, Sokołach, Stawiskach, Szczuczynie, Wysokiem Mazowieckiem i Zambrowie. W omawianym okresie prezesami Sądu byli: Tomasz Filochowski (1917-1925), Zygmunt Skarżyński (1925-1928), Stefan Żyźniewski (1928-1930), Franciszek Rekłajtis (1930-1933), Jan Lewandowski (1933-1937) i Stefan Sadkowski (1937-1939). Komunalną Kasę Oszczędności powiatu łomżyńskiego zorganizował w 1926 r. Romuald Bielicki, poseł na sejm, mieszkaniec Łomży. Była ona zakładem samorządu terytorialnego, przyjmowała wkłady oszczędnościowe, udzielała kredytów oraz wykonywała inne operacje bankowe. Przed wojną Kasa posiadała własny gmach przy ul. Dwornej 10 w sąsiedztwie gmachu Banku Polskiego i dorobek składający się z kapitału 2749639 zł (przy ówczesnej cenie 15 zł za 100 kg żyta). W okresie okupacji niemieckiej na jej miejsce zorganizowano niemiecką kasę oszczędności. We wrześniu 1945 r. władze miejskie zdecydowały o wznowieniu kasy oszczędności. Urząd Skarbowy Akcyz i Monopoli obejmował swoją działalnością rejony kontroli skarbowej na terenie powiatów kolneńskiego, łomżyńskiego i szczuczyńskiego. Zajmował się podatkami, opłatami, nadzorem nad akcyzami i monopolami państwowymi m. in. nad gorzelniami. W 1925 r. wymieniono ponadto: dwie kancelarie sędziów śledczych, dwie kancelarie sędziów pokoju, hipotekę przy sądzie okręgowym, cztery kancelarie rejentów, pięciu adwokatów, jednego aplikanta adwokackiego, czterech obrońców sądowych, pięciu aplikantów sądowych, powiatową komendę i komisariat policji państwowej, zarząd drogowy, inspektorat szkolny, urząd pocztowo-telegraficzny, kierownictwo telefonów, dyrekcje ubezpieczeń.
Po pierwszej wojnie światowej zakładano miejskie i wiejskie spółdzielnie spożywców, opierając się na statucie Związku Spółdzielni „Społem”. W pierwszym etapie tego ruchu otwierano sklepy spółdzielcze korzystające ze składek członkowskich, które z biegiem czasu zwiększały się o bilansowane zyski z działalności handlowej. Wkrótce powstała myśl stworzenia ogniwa pośredniego miedzy Centralą „Społem” w Warszawie a mniejszymi ośrodkami. Kierownikiem oddziału „Społem’ w Łomży został Wacław Pozowski, następnie Stefan Zawadzki, Stanisław Wojciechowski, Zygmunt Fuks i Aleksander Marczyński. Zakupiono teren przy ulicy Śniadowskiej przyległy do stacji kolejowej, zbudowano magazyn, dom biurowy i bocznicę kolejową. Zasięg działalności Oddziału obejmował powiaty łomżyński, kolneński oraz części szczuczyńskiego i ostrołęckiego. W Oddziale towary zakupywały: Powszechna Spółdzielnia Spożywców w Łomży, Spółdzielnia Spożywcza w Kolnie, Spółdzielnia Spożywców „Zjednoczenie” z Ostrołęki, Spółdzielnia Spożywców „Jedność” z Zambrowa, Spółdzielnia Spożywców z Nowogrodu, Spółdzielnia Spożywców „Jedność” z Myszyńca, dwadzieścia cztery spółdzielnie wiejskie, siedem spółdzielni uczniowskich. Niezależnie od normalnej działalności handlowej Oddział „Społem” w Łomży prowadził cztery komisowe hurtownie soli: w Kolnie, w Łomży, w Myszyńcu i w Ostrołęce, dwie hurtownie wyrobów tytoniowych: w Kolnie i w Łomży, ponadto rozlewnię octu. Oddział „Społem” w Łomży ponownie otwarto w lutym 1950 r. w związku z reorganizacją i powstaniem Państwowej Spółdzielczej Centrali Handlowej22.
7. Wojna i po wojnie
W latach 1939-1941 przedstawicielami władzy radzieckiej w rejonie łomżyńskim byli: pierwszy sekretarz Anisimow Aleksandr Iwanowicz, drugi sekretarz Mironczyk Siergiej Kuźmicz, sekretarz do spraw kadr Zlotouchin Aleksie Frołowicz, przewodniczący Daniłow Wasilij Frowicz, przewodniczący Jan Turlejski syn Antoniego, naczelnik Dmitrij Iwanowicz. Rejon łomżyński obejmował 580 km 2, graniczył z Niemcami na odcinku 34 km. Pod względem administracyjnym rejon dzielił się na 14 rad wiejskich, w których było 146 miejscowości oraz radę miejska Łomży, stanowiącą odrębną jednostkę administracyjną podległa obwodowi. Ogółem w rejonie i mieście było 66193 mieszkańców, w tym 31484 w mieście. W podziale na narodowości: Polaków – 59500 osób, Żydów – 6000, pozostałych – 693.
Od 22 czerwca 1941 r. Łomża znalazła się w granicach niemieckiego wydzielonego okręgu białostockiego. W mieście znajdowała się siedziba największego w tym okręgu Kreiskomisariatu (komisariatu obwodowego) obejmującego obszar powiatów kolneńskiego, łomżyńskiego i kilku gmin powiatu ostrowskiego. Hitlerowskie władzę powiatowe w Łomży składały się z landratury, ekspozytury policji bezpieczeństwa, oddziału żandarmerii i oddziału Schupo; stacjonował także batalion zapasowy i batalion przeciwpancerny Wermachtu. Szefem landratury był dr Karl von Groeben, ekspozyturą policji państwowej kierował Wolfgang Erdbrűger, dowódcą żandarmerii początkowo był Heinrich Czycholl, potem Helmut Werner. Schupo było oddziałem lotnym do zwalczania partyzantki, do aresztowań i innych akcji terrorystycznych. W Łomży dowodził nim Adam Roder, później Stattler. Zarządem miejskim w Łomży kierował Bruno Armgardt23.
Do 1939 r. Łomża stanowiła samodzielny powiat miejski, była miastem wydzielonym z powiatu, miastem grodzkim. Po wojnie w tym względzie zaszły zmiany i to w całym kraju. Dnia 12 listopada 1946 r. minister administracji publicznej skierował do wszystkich wojewodów okólnik w sprawie pełnienia przez prezydentów miast funkcji starostów grodzkich. Minister powołał się na dekret z 23 listopada 1945 r. o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego, w którym powierzono prezydentom miast pełnienie funkcji starostów grodzkich i ustalono ich podległość służbową wojewodom w tym zakresie. Dekret nie przewidywał tworzenia odrębnych jednostek administracyjnych na przykład pod postacią starostw grodzkich i nie określał zasad organizacji tych funkcji w obrębie miast. W następstwie tych przepisów, dodał minister, dotychczasowe starostwa grodzkie jako jednostki administracji rządowej muszą ulec likwidacji, którą wojewodowie zechcą przeprowadzić. Wojewoda białostocki okólnik ministra ogłosił w Białostockim Dzienniku Wojewódzkim24. Radni miasta Łomża jakby nie przyjęli tego do wiadomości. Na sesji 10 marca 1947 r. wystąpili z wnioskiem do powiatowej rady narodowej w Łomży o wydzielenie miasta z powiatowego związku samorządowego i powołali się na art. 43 ustawy samorządowej z 1933 r. Radni stwierdzili, że z niewiadomych przyczyn Łomża stała się miastem nie wydzielonym, mimo że nie było żadnych zarządzeń ani też dekretu o zmianie. Nie można brać pod uwagę ilości mieszkańców, gdyż z powodu zniszczeń miasta w 70 % i braku przez to mieszkań jest ich mniej, ale urzędów państwowych, samorządowych, instytucji prywatnych i szkół jest raczej więcej niż przed wojną. Burmistrz Siejko zaznaczył, że gdy obejmował zarząd miasta, nie zastanawiał się nad tym, czy to jest miasto wydzielone czy nie, ale po pewnym czasie zrodziło się u niego przekonanie, że to był błąd. Dodał, że nie chodziło mu o tytuły, ale przede wszystkim o dobro miasta, gdyż zostało zdegradowane do rangi gminy. Prawdą jest, że miasto zostało bardzo zniszczone, ale ludzie wracają. Na sesji 11 maja 1948 r. burmistrz Siejko poinformował radnych o wysłaniu dokumentów w sprawie wydzielenia miasta z powiatu. Zebrani jeszcze raz jednomyślnie poparli uchwałę powziętą na posiedzeniu 10 marca tego roku. Dnia 3 czerwca 1948 r. do przedstawionego sobie wniosku odniósł się Wydział Powiatowy w Łomży opierając się na okólniku ministra administracji publicznej z 9 kwietnia 1946 r. Wobec braku ustawowej liczby mieszkańców uważał za niewskazane wydzielenie miasta Łomży z powiatowego związku samorządowego. Łomża jako miasto wydzielone nie osiągnie żadnych korzyści, a tym bardziej pogłębi swój deficyt. Wydział Powiatowy swój wniosek przedłożył Powiatowej Radzie Narodowej do powzięcia odpowiedniej uchwały25.
Po dwóch latach powrócono do tej sprawy. Na sesji 3 maja 1950 r. burmistrz Bauer przedstawił wniosek o wydzielenie miasta z powiatu. Uzasadniał, że przed wojną miasto było wydzielone, a obecnie jest gospodarczo rozbudowane i dostosowane do miast wydzielonych, mimo że liczy poniżej 18 tysięcy mieszkańców. Tych byłoby więcej, lecz dużo ludności pracującej w Łomży przebywa w okolicy z braku mieszkań w mieście. Na tej sesji miejska rada narodowa jednomyślnie zwróciła się do Rady Ministrów o przywrócenie Łomży prawa miasta wydzielonego jednocześnie z wprowadzeniem ustawy z 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej. Łomża chce być bezpośrednio reprezentowana u władz wojewódzkich w sprawach miasta odbudowującego się i wytypowanego na miasto 80-tysięczne. Powstanie ośrodek przemysłowy, co szybciej usprawni gospodarcze dostosowanie do miasta wydzielonego, jakim przed wojną była Łomża26.
Na sesji 27 listopada 1956 r. radni wystąpili z prośbą do wojewódzkiej rady narodowej w Białymstoku o wydzielenie miasta spod powiatowej gospodarki komunalnej w Łomży i ustanowienie jako miasta wydzielonego – odrębnej jednostki administracyjnej. Uzasadniano, że Łomża posiada kilkuwiekową przeszłość historyczną, liczy dwadzieścia tysięcy mieszkańców, po Białymstoku jest jednym z największych miast w województwie białostockim. Zasługuje więc na podniesienie do rzędu miast wydzielonych, a to przyczyni się do szybkiego jej rozwoju. Dnia 28 marca 1957 r. miejska rada narodowa w Łomży zwróciła się do prezydium miejskiej rady narodowej, by ta doprowadziła do właściwego wyniku poprzednią uchwałę dotycząca wydzielenia miasta z powiatu jako oddzielnej jednostki administracyjnej. Na sesji 28 września 1959 r. radni w oparciu o art. 3 ustawy z 4 lutego 1950 r. o dokonywaniu zmian w podziale administracyjnym państwa wystąpili z wnioskiem do Urzędu Rady Ministrów o wydzielenie miasta Łomży z powiatu łomżyńskiego i o utworzenie jednostki administracyjnej na prawach powiatu. Podali następujące uzasadnienie: 1. Łomża jest jednym z najstarszych miast w kraju, posiada bogate tradycje, czego dowodem było obchodzenie uroczystości 1000-lecia jego istnienia. 2. Obecnie liczy 21000 mieszkańców. Przyrost naturalny w stosunku rocznym wynosi 500 osób, a przecież do 1939 r. przy niewiele większej liczbie mieszkańców Łomża była miastem wydzielonym. 3. Na terenie miasta znajduje się 10 szkół średnich – ogólnokształcących i zawodowych, 8 szkół podstawowych, 7 przedszkoli, 1 szkoła specjalna, powiatowy dom kultury i muzeum kurpiowskie, liczba zakładów pracy i instytucji wynosi 72. Jednak na życie kulturalne miasta miejska rada narodowa nie ma wpływu, ponieważ większość tych instytucji podlega administracji prezydium miejskiej rady narodowej. 4. W 1960 r. zacznie się budowa kombinatu ziemniaczanego i mniejszych zakładów, które zatrudnią ponad 2000 osób. 5. Wydzielenie miasta pozwoli skomasować fundusze gospodarki komunalnej Łomży, która przy dotychczasowych dotacjach będzie mogła pozwolić sobie na perspektywiczne opracowanie planów rozbudowy Łomży i ich realizację. Pismo tej treści przekazano do prezydium wojewódzkiej rady narodowej w Białymstoku. Odpowiedzi nie było lub się nie zachowała. W 1964 r. jeden z radnych proponował wystąpić z wnioskiem do władz rządowych o wydzielenie miasta jako komórki samodzielnej i wówczas byłoby więcej etatów pracowniczych dla miasta. Przewodniczący prezydium miejskiej rady narodowej uznał jednak, że taki wniosek nie ma szans realizacji, gdyż miasto posiada za mało ludności. Wydaje się, że nie wracano więcej do tego tematu27.
Po wojnie Łomża przestała więc być miastem wydzielonym z powiatu. Oto skrócony rys dziejów administracji państwowej w ciągu pięćdziesięciu lat. Ustawa z 13 września 1944 r. określiła organizację i zakres działania rad narodowych. Organem wykonawczym miejskich rad narodowych były zarządy miejskie, a organami powiatowych rad narodowych były wydziały powiatowe; nawiązywano tutaj do wzorów przedwojennych. Ustawa z 20 marca 1950 r. wzorowała się na ustawach obowiązujących w Związku Radzieckim. Zniesiono stanowiska wojewodów, starostów, burmistrzów i wójtów oraz ograniczono kompetencje rad narodowych, w których przewagę zyskały prezydia, organy wykonawcze rady, hierarchicznie podporządkowane instancjom wyższego szczebla. Prezydium miejskiej rady narodowej sprawowało na podległym sobie terenie wszystkie funkcje wykonawcze władzy państwowej. Utrwaliła się zasada, że na przewodniczących rad narodowych i zastępców przewodniczących rad narodowych byli wybierani ludzie z ówczesnych partii politycznych. Do 1954 r. rady narodowe tworzono nie w drodze wyborów, ale w drodze delegowania. Ustawa z 25 stycznia 1958 r. o radach narodowych ograniczyła kompetencje prezydium. Rady narodowe do 1973 r. były mało samodzielne i nie przejawiały inicjatywy. Ustawa konstytucyjna z 23 listopada 1973 r. uwalniała prezydia rad narodowych od funkcji administracji państwowej i przekazywała te funkcje prezydentom miast i naczelnikom powiatów. W przeszło ¼ powiatów istniały miasta wydzielone z powiatu i traktowane jako powiaty. Natomiast miasta nie wydzielone (a takim była Łomża) traktowane były na równi z gminą, a nawet mogła być utworzona wspólna rada dla takiego miasta i sąsiadującej z nim gminy. W ustawie z 8 czerwca 1990 r. mieszkańcy miasta zyskali samodzielność, dokonały się w pleni wolne wybory. Rada miejska stała się organem stanowiącym i kontrolnym a jej organem wykonawczym był zarząd miasta.
W 1945 r. podjęła pracę Miejska Rada Narodowa Łomży. Rządziła się ona ogólnymi przepisami krajowymi. W 1970 r. w Łomży uchwalono Regulamin rady, w którym m. in. Zaznaczono, że jest ona „organem terenowym władzy państwowej na terenie miasta”. W Regulaminie z 1984 r. podano, że Miejska Rada Narodowa działa jako „przedstawicielski organ władzy i samorządu terytorialnego ludności miasta Łomży”. W Regulaminie z 1988 r. Rada miejska stała się również „organem władzy i samorządu terytorialnego ludności miasta Łomży”. W Regulaminie z 1990 r. stwierdzono, że mieszkańcy miasta stanowią „wspólnotę samorządu terytorialnego”. Następowała więc demokratyzacja, dopuszczenie wszystkich mieszkańców do rzeczywistego wpływu na bieg zarządzania swoim miastem. W 1997 r. uchwalono jednolity tekst Statutu Miasta Łomży, w którym powtórzono, że miasto Łomża jest „wspólnotą samorządową”. Rada składa się z 36 radnych wybranych przez mieszkańców. Organem wykonawczym miasta jest Zarząd, który stanowią: prezydent, dwaj zastępcy oraz czterech członków zarządu.
Po wojnie burmistrzami byli: Mieczysław Krzykowski, Floriann Gędzielewski, Michał Siejko, a przewodniczącymi miejskiej rady narodowej: Aleksander Marczyński, Marian Stachurski, Michał Dobrecko, Zygmunt Lenartowski, Saturnin Szubert. Mocą ustawy z 20 marca 1950 r. funkcje burmistrza przejął przewodniczący miejskiej rady narodowej. Funkcję tę pełnili kolejno: Bolesław Bauer, Czesław Matusiewicz, Henryk Roszkowski, Stanisław Witas, Leon Józefowicz, Antoni Walczak, Jan Wąsik, Ignacy Kosiński, Ryszard Goździewski. Od 1975 r. naczelne rady miejskiej stali: Stanisław Piwowar, Antoni Drozdowski, Józef Leszczyński, Wacław Jerzy Kierażyński. Od 1975 r. prezydentami miasta byli: Jan Rachuba, Jerzy Newelski, Wacław Dębiński, Gilbert Okulicz Kozaryn, Marek Przeździecki, Henryk Żelechowski, Jan Turkowski, Jerzy Brzeziński28.
8. Powiat i województwo
Od 1919 r. powiat łomżyński był w województwie białostockim, od 1 kwietnia 1939 r. w województwie warszawskim, od 1945 r. ponownie w województwie białostockim. Powiat łomżyński zmieniała swój obszar. W 1932 r. przyłączono do niego znaczną część powiatu kolneńskiego, w 1948 r. wznowiono powiat kolneński, w 1954 r. z powiatu łomżyńskiego wydzielono powiat zambrowski29.
Od 13 września 1944 r. do 20 stycznia 1945 r. Łomża znajdowała się w strefie przyfrontowej, władze powiatowe powiatu łomżyńskiego organizowane były w Zambrowie, następnie zostały przeniesione do Łomży. Zaraz po wojnie powiatem i miastem zarządzał starosta. W styczniu 1945 r. wojewoda białostocki wydał statut organizacyjny i instrukcję biurową dla starostów na swoim terenie. Zawierały one następujące treści: Paragraf 1. Starosta powiatowy jest reprezentantem władz rządowych na terenie powiatu i zarazem szefem administracji ogólnej pierwszej instancji. Do obowiązków starosty jako reprezentanta władz rządowych należy koordynacja działalności wszystkich istniejący na terenie powiatu władz i urzędów w myśl zasadniczej linii władz centralnych, o ile na mocy obowiązujących przepisów ustawowych nie są zastrzeżone innej władzy. W zakresie spraw administracji ogólnej starosta powiatowy jest odpowiedzialnym wykonawcą zleceń wojewody i służbowym zwierzchnikiem odnośnych władz, urzędów i organów oraz przełożonym funkcjonariuszy tych władz, urzędów i organów. Art. 2. Starostwo jest organem starosty, przy pomocy którego załatwia on sprawy należące do jego kompetencji. Składa się ono z urzędników, sił biurowych pomocniczych oraz niższych funkcjonariuszy. Starostwo nie występuje na zewnątrz samodzielnie, lecz tylko w imieniu starosty. Oto starostwie: Henryk Kalinowski p.o. w 1944 r., 10 stycznia 1945 r. w Zambrowie wicestarosta Tomasz Roszkowski przekazał protokolarnie agendy staroście Janowi Gduli, ten 11 czerwca 1945 r. przekazał agendy staroście Edmundowi Przybylskiemu, który z kolei 9 września 1945 r. przekazał je Tadeuszowi Edmundowi Żeglickiemu.
Budynek byłego Urząd Wojewódzki (2005r.)
Po jego śmierci 7 sierpnia 1947 r., od 8 sierpnia do 1 października 1947 r. p. o. starosty był Bolesław Poreda, po nim od 21 października 1947 r. funkcję starosty pełnił Władysław Dymowski30Przewodniczącymi Powiatowej Rady Narodowej byli: Bolesław Podedworny od 22 12 1944 r., Tadeusz Grudziński od 27 03 1945 r., Wacław Saciłowski do 15 10 1946 r., Stanisław Toński od 15 10 1946 r. do 7 08 1947 r., Michał Dobrenko od 27 12 1947 r., (od 1 08 1948 r. starostwo nie było obsadzone), Władysław Niksa od 15 01 1949 r. Od 1950 r. zamiast starosty był przewodniczący Powiatowej rady Narodowej: Mieczysław Nowacki do 24 05 1956 r., Franciszek Anuszkiewicz do 25 05 1957 r., Józef Sapieżyński od 25 09 1957(stan wojenny od 13 12 1981 r. do 22 07 1983 r.).31
Z dniem 1 czerwca 1975 r. utworzono województwo łomżyńskie, które istniało do końca 1998 r. Od 1 stycznia następnego roku Łomża weszła w skład województwa podlaskiego. Oto wojewodowie województwa łomżyńskiego: Jerzy Zientara od 1 czerwca 1975 r. do października 1986 r., Marek Strzaliński od połowy października 1986 r. do sierpnia 1990 r. Franciszek Adamiak od sierpnia 1990 r. do sierpnia 1991 r., Jerzy Brzeziński od 27 września 1991 r. do 28 marca 1994 r., Mieczysław Bagiński od marca 1994 r. do listopada 1997 r., Sławomir Zgrzywa od grudnia 1997 r. do końca grudnia 1998 r.32. Przewodniczącymi Wojewódzkiej Rady Narodowej byli: Stefan Zawodziński od 29 03 1976 r., Waldemar Szpaliński od 31 03 1980 r. do 2 12 1980 r., Zygmunt Grygo od 4 12 1980 r., Władysław Puławski od czerwca 1984 r. do 1990 r., Henryk Perkowski 1990 – 1994, Stanisław Jabłoński przez dwie kadencje do końca istnienia województwa łomżyńskiego jako Przewodniczący Sejmiku Województwa. Naczelnikiem powiatu był Bachanowicz, potem Ignacy Uszyński; naczelnik powiatu posiadał te same kompetencje co prezydent miasta33. Dnia 14 czerwca 2000 r. po raz pierwszy z wieży ratuszowej zabrzmiał hejnał Łomży. Na frontonie gmachu nowego ratusza umieszczono herb miasta.
15 ArPł. Druk luźny. Regularni obrad Rady Miejskiej miasta Łomży, 27 10 1919.
16 Wł. Świderski, Łomża, s. 120 i następne.
17 Archiwum Państwowe w Białymstoku (skrót: ArPb), Urząd Województwa Białostockiego 1919-1939, sygn. 38 k. 76, sygn. 48 k. 206.
18 Życie i Praca 30 06 1929, 01 04 1934, 10 06 1934, 09 09 1934, 09 12 1934. Sprawa Katolicka 28 03 1937.
19 Wspólna Praca 07 03 1926, sierpień 1927. Życie i Praca 10 06 1934, 09 09 1934. ArPł, Akta miasta Łomży, sygn. 12 k. 11. Wydział Powiatowy w Łomży 1944-1950, sygn. 32 k. 9, 13.
20 Dz. Urz. Woj. Biał. Nr 2, 01 02 1926. W. Jemielity, Podziały administracyjne powiatów łomżyńskiego i zambrowskiego, w latach 1919-1990, Studia Łomżyńskie 4(1993), s. 163-202.
21 Gazeta Łomżyńska 24 03 1920. Życie i Praca 1511 1925. Białostocki Dziennik Wojewódzki 1929 nr 2 s. 72; 1931 nr 8 s. 183; 1932 nr 12 s. 624. Sprawa Katolicka 04 06 1936; 26 12 1937.
22 ArPł, Centrala Spółdzielni Spożywców „Społem” 1945-1950. Opis treści zespołu.
23 W. Monkiewicz, Hitlerowski aparat policyjny w Łomży i powiecie łomżyńskim w latach 1941-1944, Studia Łomżyńskie 2(1989), s. 153. M. Gnatowski, Polacy – Sowieci – Żydzi w latach 1939-1941. Dokumenty radzieckie, t. II, Łomża 2004, s. 143.
24 Białostocki Dziennik Wojewódzki 1946 s. 164.
25 Pł, Zarząd Miejski, sygn. 2 k. 112, 173; sygn. 5 k. 18. Powiatowa Rada Narodowa, sygn. 4 k. 3. Wydział Powiatowy, sygn. 5 k. 111.
26 ArPł, Zarząd Miejski, sygn. 2 k. 282; sygn. 6 k. 51; sygn. 13a k. 1. Prez. MRN, sygn. 5b k. 1.
27ArPł, Prez. MRN, sygn. 4 k. 204; sygn. 5 k. 74; sygn. 11 k. 88; sygn. 6 k. 165, 217.
28 Jemielity, Łomża 1945, s. 40, 53.
29 W. Jemielity, Podziały administracyjne powiatów łomżyńskiego i zambrowskiego, Studia Łomżyńskie 4 (1993) 163 – 202.
30 ArPł, Starostwo Powiatowe, sygn. 1 k. 1; sygn. 2 k. 9, 12, 17. Białostocki Dziennik Wojewódzki 1946 s. 44 – 54; 1949 nr 1 poz. 1; 1949 nr 7 poz. 51; 1949 nr 10 poz. 10.
31 ArPł, Rada Narodowa, sygn. 1 k. 2, 4, 29, 32, 57, 63; sygn. 11 k. 23; sygn. 14 k. 232. Zarząd Miejski, sygn. 2 k. 34. Powiatowa Rada Narodowa, sygn. 1 k. 57; sygn. 3 k. 2. Prez. PRN, sygn. 7 k. 78; sygn. 8 k. 179.
32 Ziemia Łomżyńska, t. 6, Łomża 2001, s. 65, 75, 81, 89, 101.
33 Pł, Prez. MRN, sygn. 11 k. 23. Rada Narodowa, sygn. 17 k. 42. Dz. Urz. Woj. Rady Narodowej w Łomży 1980 Nr 2 poz. 13; 1981 Nr 1 poz. 1. Regulamin Wojewódzkiej Rady Narodowej – Dziennik Urzędowy Wojew. Łomż. 1976 nr 2; 1984 nr 3 poz. 6. Zmiana statuty Urzędu Wojewódzkiego w Łomży – Dziennik Urzędowy Wojew. Łomż. 1998 nr 2 poz. 20. Por. A. Dobroński, Łomżyńskie – Podlasie, Ziemia Łomzyńska, t. 7, Łomża 2003, s. 122-136.
