Dzieje Łomży. Tysiącletnie. Rozdział III.

Rozdział III. OBSZAR MIASTA

Zabudowa najstarszej Łomży postępowała po linii wytkniętych ulic: Dwornej zwana Dworską, prowadzącej do dwory łomżyńskiego, od dworu do rynku: Senatorskiej Wodnej i Psiej, od rynku; Długiej, Jatkowej, Koziej. Przy kościele NMP i Apostołów prowadziła do portu i na most przy Topisuce droga publiczna – ulica odgrywająca dużą rolę na względu na swe położenie. Droga ta prowadziła przez osiedle Rybaki, łączyła się z mostem i Drogą Piątnią. Od Wodnej i Senatorskiej przechodziła ulica Tylna i Kątna, od Rynku Giełczyńskiego szła droga zwana Warszawską. W jej pobliżu znajdowała się ulica Włóczna. Plac dworski z karczmą dworską był poza miastem, przy obecnej ulicy Zielonej i Senatorskiej; w początkach XIX wieku plac nazywał się Rynkiem Wołowym. Do wsi Skowronki prowadziła droga zwana Różańcowa Grodź, do Piątnicy zaś Droga Piątnia (Piątna).
Rozwój przestrzenny Łomży od XVII do połowy XIX wieku postępował w kierunku północno-zachodnim. Miasto wchłonęło przedmieścia, które zapewne znajdowały się za bramami miejskimi. Na początku XVII wieku wytyczono Nowe Miasto na terenach dawnego folwarku miejskiego. O rozwoju tej części miasta świadczy plan – szkic z 1619 r. wykonany w związku z lokalizacja kolegium i zamierzoną budową kościoła jezuitów. Plan – szkic ogólny Łomży obejmuje: Stare i Nowe Miasto, Narew i miejsce przewozu przez rzekę, najstarsze zjazdy i drogi do rzeki. Zaznaczone są również budowle: kościół Rozesłania Apostołów, kościół parafialny, kolegium wraz z kościołem, ratusz. Napisy na planie są w języku łacińskim w związku z czym zostały przetłumaczone na język polski³⁴.

Niektóre ulice zmieniały swoje nazwy. W 1807 r. odbyło się bardzo uroczyste wprowadzenie prefekta departamentu łomżyńskiego do budynku przeznaczonego na jego mieszkanie. Pochód posuwał się ulicą Kozia do Starego rynku. Dla upamiętnienia tego wydarzenia ul. Kozia przemianowano wówczas na ul. Rządową. W związku z rozbudową miasta w 1824 r. powstały ulice: Wiejska, Nadnarwiańska, Ogrodowa, Piękna i Przechodnia, a w 1829 r. ul. Topolowa. W 1864 r. były następujące ulice: Długa, Dworna, Farna, Giełczyńska, Jatkowa, Kolegialna, Kotlarska (dzisiaj nie istnieje), Krótka, Krzywe Koło, Nadkanalna (nie istniej), Nadnarwiańska, Nowogrodzka, Ogrodowa, Piękna, Polowa, Pocztarska, Rządowa, Rybaki, Nowy Rynek (dzisiaj plac Kościuszki), Rynek Pocztowy (dzisiaj plac Pocztowy), Senatorska, Stary Rynek, Śniadowska (dzisiaj Aleja Legionów), św. Piotra do Rybaków i ku Szurowi (trasa nadrzeczna wzdłuż ul. Zdrojowej), Tykocińska (dzisiaj nie istnieje), Wiejska, Woziwodzka, Wysoka (nie istnieje), Zatylna i Trybunalska (dzisiaj Zatylna), Zdrojowa, Żydowska (uliczka bez nazwy)³⁵ .

1. Po powstaniu styczniowym
W okresie gubernialnym obszar Łomży ulegał korektom, lecz statystki urzędowe nie są dokładne oraz konsekwentne w sposobie obliczenia powierzchni. Ostatni zapis sprzed I wojny światowej podaje, że w granicach administracyjnych Łomży zawarto 2437 ha (4352 morgów). Nad Narwią Łomża graniczyła z ziemiami wsi Czarnocin i Piątnica, na pozostałych odcinkach ze Starą Łomżą, Giełczynem, Konarzycami, Kraską, Szczepankowem (wewnątrz tego obwodu mieściła się Łomżyca), dobrami i wsią Kuliski (wewnątrz wieś Skowronki).

W 1890 r. postulowano włączenie do obszaru wsi Zawady. Zwarta zabudowa obejmowała Rembielin, rejon Ogrodu Miejskiego, na południu nie dochodziła do cmentarza, a od Placu Targowego sięgała do ulicy Zielonej i poprzez Rybaki schodziła ku dolinie Narwi. Rzeka stanowiła przeszkodę trudną do pokonania, więc linie domów wysuwały się stopniowo ku Skowronkom, Łomżycy, koszarom przy Szosie Śniadowskiej, do połączenia z Pociejewem. W połowie lat siedemdziesiątych wrysowano w plan Łomży nowe ulice między Rembielinem a Ogrodem Miejskim: Adamowską (Feliksa Bernatowicza) i Wasilewską (Stacha Konwy) oraz z przeciwległej strony miasta odcinek ulicy Zielonej. Pojawiały się i znikały krótkie uliczki w centrum miasta, blokowane przez wznoszone okazalsze budowle, regulowane częściowo po wyburzeniach. W latach osiemdziesiątych uporządkowano dzielnicę żydowską szybko zapełniającą się napływem „Litwaków”. Ważną role spełniało pięć placów łomżyńskich. Już w XX wieku zaczęto korzystać z nowej, najdalej wysuniętej na południe obwodnicy (strategiczna, Obwodówka, obecnie gen. Władysława Sikorskiego), co oznaczało, że bezpośrednio w strefie miejskiej znalazł się cmentarz parafialny. Zejście z Rembielina do Narwi ułatwiły schodki drewniane, zaś z ulicy Krzywe Koło ciągi kamienne. Obwodnica przechodziła przez rzekę żelaznym mostem.

W 1867 r. w Łomży naliczono 667 budynków mieszkalnych, w tym 189 murowanych, czyli 28%. W latach osiemdziesiątych było 860 posesji, ale niektóre z nich stały puste. W 1889 r. liczono 755 budynków mieszkalnych, w tym 335 murowanych, czyli 44%. W jednym domu mieszkało przeciętnie 24-25 osób. W 1905 r. wzrosła liczba obiektów mieszkalnych do 834 i w tym udział domów murowanych do 46%. Większość z nich miała pokrycie dachówkami, choć zdarzały się strzechy słomiane. Podano wówczas i zestawienie budynków niemieszkalnych: 1581, z czego 47% murowanych. Rocznie wydawano w początkach XX wieku ponad dwadzieścia zezwoleń na inwestycje mieszkalne i towarzyszące, co pozwala domniemać, że do wybuchu I wojny światowej rejestr tylko budynków mieszkalnych mógł zamknąć się w Łomży liczbą nawet 950 obiektów, a wszystkich budowli liczbą 2800. Natomiast w 1909 r. mieszkań było 4407. Wymienione w zestawieniach zbiorczych obiekty stały w 1904 r. przy 38 ulicach i zaułkach oraz 6 placach.

Łomża gubernialna była miastem zieleni. Pomimo gęstniejącej zabudowy drzew nie ubywało, przeciwnie nawet, urządzano nowe skwery i parki. Obszarem imponował Ogród Miejski (3,8 ha), ze starannie utrzymanymi alejkami, trawnikami i rabatami kwietnymi. W 1905 r. urządzono Park Ludowy o powierzchni 1,1 ha³⁶.

2. Okres międzywojenny

W 1925 r. prezydent Łomży, Władysław Świderski stwierdził, że miasto do tego czasu nie posiadało wymiarów a według przybliżonego wyliczenia wraz z przedmieściami: Łomżycą, Skowronkami, Zawadami, Pociejewem i Cierpiołami miało 200 ha gęsto zabudowanych, 150 ha luźno zabudowanych i 650 ha niezabudowanych terenów. W tym czasie przedmieścia Łomżyca, Skowronki i Zawady należały do gminy Kupiski, czyli nie stanowiły części miasta Łomży, zaś w spisie powszechnym kraju nie wymieniano Pociejewa i Cierpiołów. W 1924 r. w prasie łomżyńskiej ubolewano, że Szosa Nowogrodzka nie miała bezpośredniego połączenia z miastem, a przecież niewielkim kosztem można by połączyć ją przez Skowronki z miastem, przez co nisko położona droga na Skowronkach uniknęła by na wiosnę powodzi.

W 1939 r. w granicach administracyjnych miasta było 1999,00 ha gruntów: tereny zabudowane 359,20 ha, ulice, drogi i place publiczne 34,60 ha, koleje 15,00 ha, parki i skwery 5,00 ha, cmentarze 9,30 ha, łąki i pastwiska 814,70 ha, pola orne 683,50 ha, ogrody i sady 67,70 ha, wody 10,00 ha. Jest więc duża różnica obszaru miasta w stosunku do 1925 r., ale wtedy prezydent miasta miał zapewne na uwadze tylko tereny pod budowę. W 1948 r. obszar miasta wynosił nadal 1999,00 ha, a w tym obszarze: gruntów uprawnych 683,48 ha, ogrodów 67,76, pastwisk 685,90, łąk 128,79 ha. Zaznaczono ogólnie, że było przedmieść pięć i osad fabrycznych dwie oraz że przedmieścia zamieszkiwała ludność rolnicza. Dnia 11 maja 1948 r. radni poparli jednogłośnie wniosek burmistrza, aby włączyć do miasta wieś Skowronki, która już wcześniej była związana z Łomżą pod względem gospodarczym i kulturalnym, a ponadto w czasie ostatniej wojny Skowronki zostały przydzielone do Łomży³⁷.

3. Po 1945 r.

W 1954 r. do miasta zostały przyłączone dotychczasowe przedmieścia: Łomżyca, Stara Łomża i Zawady Przedmieście. Obszar miasta zwiększył się do 3713 ha. Dnia 20 czerwca 1966 r. miejska rada narodowa wyraziła zgodę na przyłączenie obszaru wsi Kraska; termin wykonania ustalono na 2 lipca tego roku. Odwrotny proces nastąpił w 1971 r. Dnia 30 czerwca tego roku miejska rada narodowa powzięła uchwałę o wydzieleniu z granic miasta Starej Łomży nad rzeką, Starej Łomży przy szosie i Zawad a włączenie ich do obszaru nowo utworzonej gromadzkiej rady narodowej Stare Kupiski. W uzasadnieniu podano, że te miejscowości posiadały charakter typowo wiejski, podczas gdy samo miasto nabierało charakteru przemysłowego i w tym kierunku zmierzała jego aktywizacja. Wkrótce dwadzieścia dziewięć rodzin ze Starej Łomży zaniosło prośbę o pozostawienie ich w granicach administracyjnych miasta, bowiem pracują w zakładach łomżyńskich a nawet ich zabudowania są połączone z miastem. Dnia 27 stycznia 1972 r. miejska rada narodowa powzięła uchwałę zgodną z życzeniem mieszkańców i przyłączyli ich teren do ulicy Zdrojowej. W kwietniu 1972 r. opisano nowy obszar miasta (po włączeniu do gromady Stare Kuliski miejscowości Stara Łomża i Zawady) o łącznej powierzchni 578,00 ha. Granica biegła poczynając od rzeki Narew między działkami Nr 1481 i Nr 1482 w linii prostej do punktu Nr 35i od tego punktu w kierunku zachodnim do granicy Państwowego Ośrodka Maszynowego w Łomży.

W czerwcu 1988 r. w granicach administracyjnych miasta było 2819 ha, w tym użytków rolniczych 1337 ha, terenów uprawnych 669 ha, ilość gospodarstw 414. Dnia 20 czerwca 1988 r. prezydium miejskiej rady narodowej opowiedziało się za poszerzeniem obszaru miasta o 438,63 ha poprzez przyłączenie: całego areału (408,40 ha) wsi Kraska i wsi Zawady oraz 30,23 ha należących do wsi Stara Łomża. W uzasadnieniu podano, że łomżyńskie przedsiębiorstwa znajdują się na terenach należących do miasta i do gminy Łomża, co komplikuje i przedłuża procedurę administracyjną oraz utrudnia wykup terenów pod inwestycje. Miejscowości Kraska, Stara Łomża i Zawady Przedmieście są ścisłe związane z miastem, ponad 78% ich mieszkańców pracuje w łomżyńskich zakładach, nawet inwestycje rolnicze obsługujące te miejscowości mają swoje siedziby w Łomży. Dnia 21 grudnia 1988 r. podjęto uchwałę o przyłączeniu wspomnianych terenów do miasta. Prawnie zmiana nastąpiła od 1 lipca 1989 r. Do miasta Łomży włączono z gminy Łomża obszar wsi: Kraska o powierzchni 163 ha, Zawady Przedmieście o powierzchni 245 ha i część obszaru wsi Stara Łomża o powierzchni 32 ha.

Dnia 24 lipca 1989 r. wojewoda łomżyński wydał zarządzenie w sprawie szczegółowego opisu zmiany granic po włączeniu do Łomży części gruntów Starej Łomży o powierzchni 31,70 ha, całego obszaru gruntów Zawady Przedmieście o powierzchni 245,01 ha i całego obszaru gruntów wsi Kraska o powierzchni 163,43 ha. Dokładnie opisano włączone tereny z podziale numerów geodezyjnych i punktów granicznych. W 1991 r. prezydent miasta poinformował zarząd Łomży o rozmowach z wójtami gmin Łomża i Piątnica o włączeniu w granice Łomży w przyszłości Lasu Jednaczewskiego, terenów nad Narwią oraz wsi Łochtynowo, Konarzyce, Marianowo, Piątnica i Stara Łomża, ale skończyło się na zamierzeniach. Jednak w 1996 r. zmieniono granice: do gminy o statusie miasta Łomży przyłączono obszar części wsi Jednaczewo o powierzchni 12,52 ha. W Rocznikach statystycznych województwa łomżyńskiego podawano powierzchnie miasta: w 1960 r. wynosiła ona 37,13 km², w 1981 r. – 1728 ha, w 1992 r. – 3259 ha (podawano też 33 km²), w 1994 r. – 3259 ha, w 1997 r. – 3271 ha (podawano też 33 km²).

Lata 1944-1963 można umownie określić jako okres odbudowy, zaś od 1964 r. okres intensywnego rozwoju miasta. Również w pierwszym okresie czyniono starania zagospodarowanie Łomży. W 1951 r. władze miasta stwierdziły, że Centralne Biuro Architektoniczne w Warszawie nie wykonało planu przestrzennego Łomży, a tym samym naraziło miasto na poważne straty inwestycji nie wykonanych w roku poprzednim. W 1953 r. powiadomiono Radę Ministrów, że autor projektu osiedli Łomży inż. Bogusław Herberger wywiązał się z pracy z dwuletnim opóźnieniem i ostateczny projekt jako nie zatwierdzony oddano do przeróbki w Białymstoku. W 1955 r. pisano znowu, że wykonanie planu przestrzennego miasta ciągnie się od 1946 r. i przechodziło różne stadia. Najpierw opracowania planu podjął się inż. Ciborowski z Warszawy, następnie Centralne Biuro Projektów Architektury i Budownictwa w Warszawie, a konkretnie inż. Bogusław Herberger. Obecnie plan znajduje się w Wojewódzkiej Radzie Narodowej w Białymstoku. Z braku właściwego planu zagospodarowania miasta cały szereg spraw, jak rozbudowa sieci wodnej i kanalizacji oraz wiele innych czeka na załatwienie, pisano dalej³⁸.

Źródła: