Rozdział IV. LUDNOŚĆ
1. Do połowy XIX wieku
W 1564 r. Łomża liczyła 3300 mieszkańców (Ostrołęka 2000, Wizna 1980, Kolno 1600, Zambrów 1500). Był to największy okres jej rozwoju. W tym czasie pod względem liczby mieszkańców Łomżę przewyższały tylko Warszawa (około 9500) i Przasnysz (4134). W pewnych okresach liczba ludności gwałtownie malała z powodu morów i wojen. W 1624 r. zmarło o d zarazy w Łomży i w okolicy 5021 osób. Brak jest danych liczbowych z 1652 i 1653 r., kiedy to również Łomżę nawiedziła klęska morowego powietrza. W połowie XVII wieku nastąpił upadek miast i ogólne zubożenie kraju. W 1634 r. ubytek ludności w parafii łomżyńskiej i razem w siedmiu okolicznych parafiach w stosunku do 1578 r. wynosił 28%, a w 1673 r. w stosunku do 1634 r. wynosił 36%. W 1676 r. Łomżą liczyła zaledwie 300 mieszkańców (Ostrołęka 400, Wizna 250, Nowogród 150, Kolno 100, Zambrów (135). Zamarł handel i przemysł, nieliczni mieszkańcy zajmowali się wyłącznie rolnictwem. Stan taki trwał do końca XVIII wieku zaczął ulegać poprawie z początkiem następnego stulecia. W 1791 r. liczba ludności wynosiła ogóle 1104 osoby. Liczba domów i ludności: 1676 r. domów ? a ludności 300, 1777 r. – 178 i 1068, 1791 r. – 190 i 1104, 1797 r. – 194 i 1166. Mieszkańcy Łomży zajmowali się prawie wyłącznie rolnictwem i rzemiosłem. W 1791 r. na ogólną liczbę mężczyzn 477: zawodowo czynnych było 254 – około 55% mężczyzn, zawodowo biernych było 223 – około 45% mężczyzn (ludzie bez zajęcia, mali chłopcy, starcy, chorzy i kaleki); rolników i ogrodników 69 – około 28% zatrudnionych, najemników 59 – około 23% zatrudnionych, duchownych 39 – około 15% zatrudnionych, rzemieślników, różnych profesjonalistów i kupców 87 – około 34% zatrudnionych; w tym szynkarzy – 18, szewców- 15, piekarzy – 13, kupców 4.
W końcu XVIII wieku Łomża liczyła 1166 mieszkańców (Białystok 3930, Ciechanowiec 2651, Siemiatycze 2634, Ostrołęka 1000, Pułtusk 2124, Płock 2914). W 1810 r. ludności ogółem w Łomży było 1866 (Kolno 1196, Nowogród 1097, Zambrów 652, Śniadowo 801, Wizna 1326, Jedwabne 335, Stawiski 1211. W 1827 r. mieszkańców: Łomża 3302, Stara Łomża 282, Łomżyca 192 (Wizna 2110, Kolno 1965, Nowogród 1476, Stawiski 1110, Zambrów 886, Śniadowo 815, Jedwabne 494). Liczba domów i ludności: w 1676 r. domy – ?, ludność 300, 1777 r. – 178 i 1068, 1791 r. – 190 i 1104, 1797 r. – 194 i 1166. W 1844 r.: Łomża 4730 (Tykocin 5155, Kolno 2793, Stawiski 2681. W 1848 r. w Komży: rzymsko katolicy 2916, ewangelicy 220, żydzi 2252.Mieszkańcy Łomży w latach 1850-1862: 1850 r.-4550, 1855 r. 4379, 1860 r. – 4468, 1862 r. – 4558 osób. W 1860 r. ludności stałej było 6020, w tym męskiej 2769, żeńskiej 3251; według narodowości: Polaków 3247, Rosjan 7, Niemców 80, Francuzów 3, Tatarów 3, Izraelitów 2680; według wyznania: katolików 3158, prawosławnych 9, ewangelików augsburskich 162, ewangelików reformowanych 10, mahometan 1, starozakonnych 2682 osób39.
2. Po powstaniu styczniowym
Po powstaniu styczniowym napłynęła do Łomży fala urzędników i wojskowych z rodzinami. Przybyła też osoby zatrudniające się w sektorze usług. Zwabiła ich tu możliwość znalezienia stałego zajęcia, uzyskania większych dochodów, poprawienia pozycji społecznej. Przybywali oni z Cesarstwa Rosyjskiego, z okolicznych miast powiatowych i osad oraz z pobliskich wiosek. W 1872 r. oficjalnie określono liczbę mieszkańców Łomży na 13900 osób ludności „stałej” oraz „niestałej”, czyli także tu przebywającej, ale urodzonej i wpisanej do ksiąg „na stałe” w innych miejscowościach (w tym czasie Ostrów liczyła 6300, Ostrołęka 6000, Tykocin 5400, Kolno 4800).
W 1890 r. Łomża liczyła około 18400 mieszkańców, w 1897 r. – 26100 osób, ale w tym tylko 18850 cywilnych. Wśród ludności cywilnej zamieszkałej w Łomży w 1897 r. przewagę mieli mężczyźni (52,9%). W 1910 r. w Łomży na ogólną liczbę ludności 27671 było: Polaków 12542, Żydów 12334, Rosjan 2795. Podczas wojny rząd ewakuował w głąb Rosji mieszkańców z rodzinami, ludność cywilna także uciekała do Rosji i w ciągu kilku miesięcy zostało w mieście 25000 mieszkańców. W 1913 r. Łomża liczyła około 26700 mieszkańców (Ostrołęka 13300, Ostrów 13200, Kolno 6400). Przed pierwszą wojną światową nastąpił więc bardzo szybki wzrost liczby mieszkańców Łomży. W przedudzie wybuchu I wojny światowej Łomżę zamieszkiwało około 27-28 tys. ludności cywilnej. W latach 1867-1909 Łomża powiększyła liczbę mieszkańców cywilnych o ponad 160%, i tylko niski pułap startu sprawił, że nadal pozostawała jedną z mniej ludnych stolic guberni.
Po wyłączeniu wojska jawi się schemat o dwóch równie silnych liczebnie grupach narodowościowych: Polaków i Żydów oraz sześciokrotnie od nich słabszej grupy rosyjskie, przy domieszce Niemców, Litwinów, Łotyszów, Tatarów i przedstawicieli innych jeszcze nacji. W 1897 r. wśród mieszkańców Łomży Żydzi stanowili 47%, Polacy 45,7%, Rosjanie, Ukraińcy i Białorusini 7,2%, Niemcy 0,6%. W 1909 r.: Polaków około 45,4%, Żydów około 43,8%, Rosjan około 9,5%, Niemców około 1,3%. Tracili więc punkty Żydzi, ale nie zyskiwali wcale Polacy, lecz Rosjanie i Niemcy. W 1914 r. struktura narodowościowa mieszkańców Łomży była następująca: Polaków około 46,4%, Żydów około 45,2%, Rosjan około 6,9%, Niemców około 1,5%. W dziesięć dni po wejściu Niemców, Według spisu z 21 sierpnia 1915 r. (w dziesięć dni po wejściu Niemców) w Łomży przebywało 16 tys. osób ludności stałej i około 1880 uchodźców. Wyraźną przewagę uzyskali Żydzi stanowiący 59,6% wśród mieszkańców stałych i ponad 83% wśród przybyszów. Był to skutek z jednej strony masowych ucieczek wyznawców mojżeszowych z miast i osad nadnarwiańskich (nadgranicznych) do stolicy guberni, a z drugiej strony wyjazdów Polaków z Łomży do rodzin na wsi, gdzie łatwiej było przetrwać ciężkie chwile zamieszania spowodowanego przemieszczaniem się frontu40.
3. Okresie międzywojenny
Po wojnie część uciekinierów powróciła do miasta. W 1921 r. podczas spisu powszechnego Łomża liczyła 22014 mieszkańców, w tym mężczyzn 10121, kobiet 11893.Według wyznania: katolików 12404, prawosławnych 95, ewangelików 272, innych chrześcijan 6, wyznania mojżeszowego 9131, innego wyznania 16 osób. Według narodowości: polskiej 13010, białoruskiej 4, niemieckiej 4, żydowskiej 8946, innej 50 osób41. W 1925 r. biuro meldunkowe przy magistracie wykazywało 26182 osoby zamieszkałe w Łomży, w tej liczbie katolików 57,5%, ewangelików i prawosławnych 2,5%, wyznania mojżeszowego 40% osób. W 1931 r. to samo biuro – 25065, 1 grudnia 1938 r. – 27854 osoby oprócz skoszarowanego wojska. W 1928 r. proboszcz łomżyński podał następujące zestawienie mieszkańców Łomży. Ogólna liczba (bez wojska) 28918, wojsko wraz z rodzinami 1500 osób. Z ogólnej liczby mieszkańców (bez wojska):katolicy 62,3%, ewangelicy 1,5%, wyznawcy mojżeszowi 36%, inni 0,2%. Ogólna liczba katolików (bez wojska) 16778, w tym mężczyzn 7866, kobiet 8914. Z ogólnej liczby mężczyzn katolików przypada: chłopców do lat piętnastu 2663, od lat piętnastu do dwadzieścia jeden 1124, mężczyzn od lat dwadzieścia jeden wzwyż 4079. Z ogólnej liczby katoliczek przypada: dziewcząt do lat piętnastu 3217, od lat piętnastu do dwadzieścia jeden 1388, kobiet od lat dwadzieścia jeden wzwyż 4309. Ogólna liczba pozamiejscowej młodzieży w Łomży 830. Ogólna liczba parafian w mieście Łomży 16778, w tym 830 pozamiejscowej młodzieży.
Zachowało się kilka sprawozdań dla terenu całej parafii, wówczas jedynej parafii w Łomży. W 1932 r. wszystkich mieszkańców było 32000, w tym katolików 19950; w 1936 r. wszystkich mieszkańców 32000, w tym katolików 20500; w 19327 r. wszystkich mieszkańców 33000, w tym katolików 20000. Wśród katolików, w 1934 r. było urodzonych 487, zmarłych 337, małżeństw 155; w 1836 r. urodzonych 507, zmarłych 446, małżeństw 178; w 1937 r. urodzonych 558, zmarłych 463, małżeństw 188 par42. Według spisu w magistracie, w 1931 r. ludność miasta liczyła 25065 osób, w dniu 1 grudnia 1938 r. – 27894 osoby oprócz wojska skoszarowanego. W1938 r. ludności wyznania katolickiego było 63,25%, ewangelicko-augsburskiego 1,15%, prawosławnego 0,10%, mojżeszowego 35,20%, innych wyznań 0,30%. W 1938 r. mieszkańców powyżej lat piętnastu było 17827, czyli 64%, z tego zawodowo czynnych 8557, zawodowo biernych 9270. Spośród ludności zawodowo czynnej (owych 8557 osób) było robotników 50%, rzemieślników 15,8%, urzędników i pracowników umysłowych 14,6%, kupców 11,3%, rolników 3,2%, ludności innych zawodów 3%. W końcu listopada 1937 r. zarejestrowano bezrobotnych 517, 15 stycznia 1938 r. – 623 osoby43.
4. Po 1945 r.
W 1939 r. Łomża liczyła 27200 mieszkańców. W sierpniu 1945 r. było 12142 mieszkańców (gdy okoliczne miasteczka liczyły: Jedwabne 1672, Kolno 3143, Nowogród 1195, Stawiski 1703, Zambrów 3808). W końcu 1946 r. w Łomży było 13772 mieszkańców, w marcu 1947 r. w Łomży było 13200 osób, w listopadzie 1947 r. – 13441, w kwietniu 1948 r. – 15500, pod koniec 1950 r. – 14839. Kolejne zestawienia dotyczą 31 grudnia danego roku i tak: w 1955 r. – 18589, w 1957 r. – 19338, w 1960 r. – 20482, w 1965 r. – 24332 (w tym na pobyt czasowy – 771, uczniów w internatach – 741, osoby przybyłe z zagranicy – 9). W 1968 r. – 23907, w 1969 r. – 32329, w 1970 r. – 24722 (ponadto 1470 zameldowanych czasowo; zameldowały się 1224 osoby a wymeldowały się 794 osoby), w 1971 r. – 26391, w 1972 r. – 26149 (ponadto w internatach i ochotniczych hufcach pracy – 962, na kwaterach prywatnych – 1126; względem wieku mieszkańców: do lat piętnastu około 1000 osób), w 1974 r. – 30165, w 1975 r. – 31222 ( i na pobyt czasowy – 1200; względem wieku: do lat osiemnastu – 8820, powyżej lat sześćdziesięciu – 13358; względem płci: mężczyzn – 14842, kobiet – 16380), w 1976 r. – 32411 (do lat osiemnastu – 9290, powyżej lat sześćdziesięciu – 3780; mężczyzn – 15621, kobiet – 16790), w 1977 r. – 34100, w 1978 r. – 36308, w 1979 r. – 39670, w 1980 r. – 40819, w 1981 r. – 42686 (a łącznie z czasowo zameldowanymi około 47000, 111 kobiet na 100 mężczyzn, na 1 km2 było 467 stałych mieszkańców; w tym roku przybyło do miasta 2000 ludzi, z tego pochodzących ze wsi 1065 osób), w 1982 r. – 45000, w 1984 r. – 47084, w 1985 r. – 51155, w 1986 r. – 53000, w 1987 r. – 55000, w 1988 r. – 56500 osób, w 1989 r. – 56277, w 1991 r. – 60693, w 1993 r. – 62250, w 1994 r. – 62794, , w 1995 r. – 63100, w 1996 r. – 63400, w 1997 r. – 62244, w 1999 r. – 64605, w 2004 r. – 6376044.
W urzędzie miejskim rejestrowano napływ i odpływ mieszkańców. Oto dane dla niektórych lat. W 1958 r. napływ z miast 624 osoby, ze wsi 880. W 1976 r. napływ z miast 989, ze wsi 2115, z zagranicy 3; odpływ do miast 520, na wieś 562, za granicę 14. W 1983 r. napływ z miast 648, ze wsi 1982, z zagranicy 20, odpływ do miast 410, na wieś 500, za granicę 27. W 1989 r. napływ z miast 427, ze wsi 1054, z zagranicy 8, odpływ do miast 307, na wieś 288, za granicę 23. W 1991 r. napływ z miast 372, ze wsi 2319, z zagranicy 19, odpływ do miast 307, na wieś 282, za granicę 21. W 1997 r. napływ z miast 230, ze wsi 610, z zagranicy 33, odpływ do miast 287, na wieś 312, za granicę 72 mieszkańców
W niektórych zestawieniach liczby mieszkańców wyróżniano mężczyzn i kobiety. W 1960 r. na ogólną liczbę mieszkańców 20482 osób, było 10964 kobiet. W 1975 r. na ogólna liczbę 29006 było 15289 kobiet (na 100 mężczyzn – 111,4 kobiet). W 1980 r. na ogólną liczbę 40819 było 21476 kobiet (111,1). W 1984 r. na ogólną liczbę 47084 było 24702 kobiet (110,4). W 1989 r. na ogólną liczbę 56277 było 29334 kobiet (108,9). W 1994 r. na ogólną liczbę 62794 było 32405 kobiet (106,6). W 1997 r. na ogólną liczbę 62244 było 33049 kobiet (105,9). Można tutaj dodać, że w 1960 r. na jednym kilometrze kwadratowym było 552 mieszkańców a w 1994 r. – 1903 mieszkańców45.
Wielu mieszkańców przybyło do Łomży i w tym mieście rodziły się ich dzieci. Oto zarejestrowane w urzędzie stanu cywilnego liczby urodzeń, zaślubionych i zgonów z niektórych lat (od 1 stycznia 1960 r. do urzędu stanu cywilnego w Łomży włączono okręgi Kanarzyce, Kupiski Stare i Podgórz): w 1955 r. urodzonych 1709, zaślubionych 173, zmarłych 526, w 1966 r. odpowiednio – 1866, 235 i 500, w 1857 r. – 1799, 249, 637, w 1961 r. – 1458, 274 i 379, 1962 r. – 1378, 212 i 371, w 1963 r. – 1263, 206 i 429, w 1964 r. – 1223, 213 i 368, w 1965 r. – 1199, 184 i 368, w 1967 r. – 1331, 207 i 350 osób46.
Źródła:
39 D. Godlewska, Łomża, s. 67, 96, 110, 112. Cz. Brodzicki, D. Godlewska, Łomża, s. 21, 61, 174-175. L Rzeczniowski, Dawna i teraźniejsza Łomża, Warszawa 191861, s. 93. Cz. Brodzicki, Łomża, s. 17, 84, 99.
40 A. Dobroński, Łomża, s. 16-21, 119, 208. .
41 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. Województwo białostockie, t. 5, Warszawa 1924.
42 Archiwum Diecezjalne w Łomży (skrót: ArŁm), Akta parafii Łomża od 1919. Łomża 20 04 1928. Statystyka parafii 11934, 1936, 1937.
43 ArPł, Akta miasta Łomży 1939-1940, sygn. 11 k. 3.
44 ArPł, Starostwo Powiatowe, sygn. 25 k. 5. Zarząd Miejski, sygn. 2 k. 112, 165, 282. Prez. MRN, sygn. 3 k. 49; sygn. 20 k. 284; sygn. 37 k. 384; sygn. 20 k. 284; sygn. 22 k. 53; sygn. 53 k. 60. Rada Narodowa, sygn. 2 k. 222, 422, sygn. 3 k. 409, sygn. 5 k. 43; sygn. 6 k. 42; sygn. 9 k. 76; sygn. 14 k. 49; sygn. 16 k. 120. sygn. 27 k. 164; sygn. 30 k. 269; sygn. 32 k. 9; sygn. 94 k. 124. Roczniki Statystyczny Woj. Łomż. z odpowiednich lat. Oto liczba ludności w niektórych miastach województwa białostockiego w 1957 r.: Augustów – 12437, Białystok – 109549, Jedwabne – 1833, Kolno 4241, Nowogród 1575, Suwałki 19336, Szczuczyn 3103. Rocznik Statyst. Woj. Białost. 1958 s. 27. Podczas wojny Łomża straciła bardzo wielu mieszkańców. Smutnym tego świadectwem są groby w pobliskim Lesie Giełczyńskim i w Lesie Jeziorkowskim. Ponad 500-hektrowy Las Giełczyński, łączący się z kompleksem Czerwonego Boru, był w okresie międzywojennym wykorzystywany częściowo przez 33 pułk piechoty na strzelnice i magazyny amunicyjne. Z tego terenu korzystała też armia Czerwona w latach 1939-1941. Niemcy natychmiast po wkroczeniu do Łomży w czerwcu 1941 r. również uznali ten teren za wojskowy i szczególnie przydatny na Bejsce masowych straceń. W Giełczynie zginęło około siedem tysięcy Żydów i pięć tysięcy Polaków. W Jeziorku 15 lipca 1943 r. rozstrzelano dziewiętnaście osób miejscowej inteligencji wraz z rodzinami, w różnym czasie mordowano tutaj więźniów politycznych z więzienia łomżyńskiego, mieszkańców miasta Polaków i Żydów. J. Smurzyński, Czarne lata na łomżyńskiej ziemi, Warszawa-Łomża 1997, s. 77, 120. Por. Z. Sędziak, Las Giełczyński oskarża, Ziemia Łomżyńska, 3(1987)218-240.
45 Rocznik Statyst. Woj. Łomż. 1958, s. 47; 1983, s. 45; 1977, s. 31; 1989, s. 43; 1998, s. 52.
46 ArPł, Prez. MRN, sygn. 2 k. 193; sygn. 27 k. 37; sygn. 28 k. 17; sygn. 29 k. 1; sygn. 38 k. 199; sygn. 41 k. 277
1 comments
Okres międzywojenny ludność informacja ” 1 grudnia 1938 r. 27854 osoby oprócz skoszarowanego wojska” parę wierszy dalej „” w dniu 1 grudnia 1938 r. 27894 osoby oprócz wojska skoszarowanego”. Która liczba jest właściwa.