Dzieje Łomży. Tysiącletnie. Rozdział V. (I)

Rozdział V. GOSPODARKA MIEJSKA

W Łomży przed gubernialnej istniano Zgromadzenie Kupieckie, działalność handlowa prowadziło około 460 osób, a wśród nich 34 kramarzy. Kupcy przywozili tu towary kolonialne, łokciowe i norymberskie, nawet z zagranicy. Sklepików i kramów przybywało w mieście po 1866 r. głównie za sprawą Żydów. Ci korzystali z powiększania się miejscowego garnizonu, napływu urzędników rosyjskich, a stopniowo rosła i liczba mieszkańców rodem z regionu. Dokładniejsze dane o handlu i osobach nim się zajmujących przyniósł spis powszechny ze stycznia 1897 r. Wówczas w Łomży działalność handlowa prowadziło 670 osób, czyli 9,3% ogółu mieszkańców (bez wojska) czynnych zawodowo. Tak wypadł handel oficjalny. Wiele osób związanych było z handlem przez prowadzenie sklepów i sklepików spożywczych, piekarniczych, owocowych, mlecznych, mieli stragany rynkowe, dostarczali żywność do domów, byli handlarzami wędrownymi. Okazji do poczynienia zakupów dostarczały targi i jarmarki. Targi odbywały się we wtorki i piątki, jarmarków było rocznie sześć, a największy po św. Michale. W handlu łomżyńskim dominowali Żydzi. Na krótko przed I wojną światową w Łomży powstało kilka Stowarzyszeń Spożywczych. Najczęściej zachodzili mieszkańcy Łomży do sklepów spożywczych. Tych w 1909 r. było w mieście 34. Sprzedaż pieczywa prowadziło i 13 właścicieli piekarń⁴⁷.

I. Handel, przemysł i rzemiosło

1. Do połowy XIX wieku

Łomża rozwinęła się stopniowo w miasto o charakterze handlowo-przemysłowym. W XVI w. wytworzył się znaczny ośrodek przemysłu odzieżowego i sukienniczego, gdy przemysł metalowy i drzewny nie miały większego znaczenia. Łomża znana była jako wybitny ośrodek handlu wiślanego. Port znajdował się przy zakręcie Narwi pod Łomżą, koło obecnej przystani. Z Łomży i ziemi łomżyńskiej eksportowano zboża, drewno i jego przeróbki, smołę, wosk, miód, skóry, len, konopie. Rzeką przewożono i spławiano zboże, drzewo, sól, len i tym podobne towary ciężkie i niskowartościowe w stosunku do swojej wagi. Do Łomży importowano: żelazo, stal, ołów, kosy, sukna, śledzie, sól, piwo z Gdańska, wino reńskie, orzechy itp. Przez Łomżę prowadzono tranzytem: wyroby metalowe, sukna, wełny, jedwabie, skóry, futra, sól, korzenie, bydło. Drogami lądowymi transportowano towary lekkie, cenne i nie ulegające łatwo zepsuciu. Narew stanowiła też ważną drogę handlową i komunikacyjną. Na rzece i jej rozgałęzieniach oraz rozlewiskach znajdowało się sześć mostów. Przy mostach pobierano cła i myta.

W lustracjach z XVI wieku Łomża wymieniana jest jako jeden z punktów granicznych z Wielkim Księstwem Litewskim. Z Łomży rozchodziły się drogi handlowe łączące ją z innymi miastami, a mianowicie: Łomża, Kolno (do Prus); Łomża, Wąsosz, Rajgród, Augustów, Grodno, Wilno; Łomża, Wizna, Tykocin, Knyszyn, Grodno, Wilno; Łomża, Ostrołęka, Różan, Pułtusk, Warszawa (z Różana na Ciechanów, Toruń, Gniezno, Poznań); Łomża, Nur, Drohiczyn, Mielnik, Brześć Litewski (z Nura na Ciechanowiec, Brańsk, Bielsk).

„Złoty wiek” Łomży tego czasu uwarunkowany był pokojem panującym w tej części Mazowsza po hołdzie pruskim z 1525 r. i unii lubelskiej z 1569 r., a przede wszystkim rozwojem opłacalnego eksportu zboża i drewna do krajów europy Zachodniej przez Gdańsk i Elbląg. Rozwój miejscowego rzemiosła również wpływał na bogacenie się mieszczaństwa łomżyńskiego, które stać było na budowę murowanych kamienic, instalowanie wodociągów i zakładania bruków na ulicach. Jednak w końcu XVI i na początku XVII wieku narastał konflikt Rzeczypospolitej z sąsiadami, które wpłynęły później na stan gospodarki i państwa. Konflikt ze Szwecją, walka o tron moskiewski, zatarg z Turcją o ziemie na pograniczu Rusi Kijowskiej, początki ruchów kozackich a także walki wewnętrzne w Rzeczypospolitej przyczynią się do powolnego upadku miast, w tym i Łomży⁴⁸.

W XVI wieku Łomża rozwinęła się stopniowo w miasto o charakterze handlowo-przemysłowym. Ludność zajmowała się przeważnie handlem, rzemiosłem i przemysłem. Liczono wówczas w ponad 230 różnych rzemieślników. Liczba ta nie jest pełna, ponieważ w mieście znajdowali się rzemieślnicy nie objęci rejestrami poborowymi. W 1570 r. w rejestrach podatkowych w Łomży wymieniono najwięcej przedstawicieli zawodów: szewców 30, kuśnierzy 24, rzeźników 20, krawców 20, oraz innych zawodów: bednarze, cieśle, czapnicy, iglarze, kaletnicy, kołodzieje, konwisarze, kotlarze, kowale, miecznicy, murarze, paśnik, rymarze, siodlarze, stelmach, ślusarze, tacznicy, zduni, złotnicy; razem rzemieślników 177 i czeladników 44 osoby. W 1578 r. wymieniono następujących rzemieślników: szewcy 42, piekarze 42, kuśnierze 32, czapnicy 23, krawcy 18, rzeźnicy 14 oraz mniej liczne zawody: aptekarz, bednarze, chirurg, kołodzieje, konwisarze, kowale, miecznicy, paśnicy siodlarze, szklarze, ślusarze, wędzidlarze, zduni; razem 234 osoby. Wraz z rozwojem rzemiosła wytworzył się w Łomży ośrodek przemysłu odzieżowego i sukienniczego. Folusze sukiennicze istniały już w początkach XV wieku, o czym świadczy wymieniona w przywileju lokacyjnym miasta z 1418 r. postrzygalnia sukna. Drugą ważną gałęzią przemysłu związaną z sukiennictwem było czapnictwo. Przemysł metalowy i dreny nie miały w Łomży dużego znaczenia. Z większych tego rodzaju zakładów na uwagę zasługują znajdujące się za czasów Zygmunta III ludwisarnie i warsztaty zajmujące się wyrabianiem broni i rynsztunków wojennych. Z przemysłu spożywczo-rolniczego rozwinęły się znacznie młynarstwo, piwowarstwo, gorzelnictwo, bartnictwo, rybołówstwo. W 1791 r. przy omawianiu struktury zawodowej ludności według zajęć można brać pod uwagę tylko mężczyzn, ponieważ kobiety należały do osób nie pracujących. Najwięcej było najemników 59, rolników 51, duchownych 39 (w tym klasztory), szynkarzy 18, szewców 15, piekarzy 13, rolników ogrodowych 10, krawców 8, kupców 4, kowali 3, stolarzy 3, żebraków 3 oraz jeden lub dwóch: aptekarz, doktor, felczer, garbarz, garncarz, kołodziej, kuśnierz, młynarz, muzykant; razem 252 osób. W 1827 r. było w mieście 120 rzemieślników, w 1842 r. 281, a w 1860 r. 525 (4,7% ogółu mieszkańców), reprezentujących 41 profesji. Istniały wówczas cechy: stolarski, malarski, rzeźnicki, szewski, piekarski, kowalski. W Łomży więc było wielu gospodarzy i rzemieślników, a mała liczba kupców, co świadczy o upadku handlu. Brak jest zupełnie przedstawicieli takich rzemiosł, jak murarze, zduni, cieśle, szklarze, co może być dowodem, że miasto nie budowało się. Gdy chodzi o rzemiosło, to ogólnie można powiedzieć, że przy końcu XVIII wieku stan jego wynosił około 20% stanu z XVI wieku. Handlu w ogóle nie można porównać, ponieważ go nie było⁴⁹.

Inwentaryzacja miast, prowadzona przez rząd pruski w 1799 r., umożliwiła poznanie struktury społeczno-zawodowej mieszkańców Łomży. Statystyka pruska wyliczała dwie grupy zawodowo czynne: pierwsza obejmowała posiadającą szlachtę, właścicieli nieruchomości, kupców, majstrów i urzędników, druga dotyczyła służby domowej, czeladź rzemieślniczej i wyrobników. Gospodarzy było 278, gospodyń 280, ich synów 210, ich córek 239, parobków 47, chłopaków 29, dziewek 84, czeladników 10, duchownych (mężczyzn) 25, zakonnic 12, kupców 5, rzemieślników 90, urzędników magistrackich 5 i urzędników policyjnych 2. W 1842 r. w Łomży wymieniono zawody mieszkańców: czapnik 5 osób, posiadający domy zajezdne 7, drwal 9, furman 7, handlarze: wiktuałami 27, solą 21, mięsem gotowanym 9, skórami 4, wyrobami szklanymi 4, fajansem 1, wełną 1, towarami łokciowymi 12, norymberszczyzną 24, żelazem 8, śledziami i rybami 9; kupiec 9, kramarz 14, awiec 46, młynarz 5, murarz 6, piekarz 20, piwowar , rymarz 5, rzeźnik 19, stolarz 11, szewc 42, waciarz 7, zdun 7, szwaczka 4, oraz inne zawody, w których pracowałyo mniej niż cztery osoby, wśród tych miejscowa inteligencja: aptekarz 2, cyrulik 3, chirurg 1, zegarmistrz 4, nauczyciel 3, lekarz prywatny 1, księgarz 1 osoba.

   Kasa Przemysłowców Łomżyńskich około 1913 r. Obecnie gmach sądu.

Najwięcej ludzi parcowało więc w szeroko rozumianym handlu oraz w zawodach przydatnych na co dzień, jak krawiec, szewc, stolarz. W 1860 r. dominowaly podobne jak poprzednio zawody: blacharz 11, krawiec 106, kowal 21, kramarz 34, kupiec 8, malarz 8, murarz 26, piekarz 24, przewoźnik 8, rzeźnik 29, stolarz 12, szewc 83, szwaczka 10, tracz 16, traktiernie posiadający 10, właściciel rafinerii cukru 18 osób oraz inne zawody w mniejszych liczbach osób; wśród inteligencji: aptekarz 2, lekarz prywatny 3, księgarz 1 osoba. Nie wspomnano tutaj o rolnikach, a przecież Łomża była miastem rolniczym, w 1860 r. liczyła 338 rolników. W mieście hodowano 38 par wołów, 112 koni, 250 krów, 370 świń, 250 owiec⁵⁰.

Rzeźnia miejska w 1906 r.

W Łomży przed gubernialnej istniano Zgromadzenie Kupieckie, działalność handlowa prowadziło około 460 osób, a wśród nich 34 kramarzy. Kupcy przywozili tu towary kolonialne, łokciowe i norymberskie, nawet z zagranicy. Sklepików i kramów przybywało w mieście po 1866 r. głównie za sprawą Żydów. Ci korzystali z powiększania się miejscowego garnizonu, napływu urzędników rosyjskich, a stopniowo rosła i liczba mieszkańców rodem z regionu. Dokładniejsze dane o handlu i osobach nim się zajmujących przyniósł spis powszechny ze stycznia 1897 r. Wówczas w Łomży działalność handlowa prowadziło 670 osób, czyli 9,3% ogółu mieszkańców (bez wojska) czynnych zawodowo. Tak wypadł handel oficjalny. Wiele osób związanych było z handlem przez prowadzenie sklepów i sklepików spożywczych, piekarniczych, owocowych, mlecznych, mieli stragany rynkowe, dostarczali żywność do domów, byli handlarzami wędrownymi. Okazji do poczynienia zakupów dostarczały targi i jarmarki. Targi odbywały się we wtorki i piątki, jarmarków było rocznie sześć, a największy po św. Michale. W handlu łomżyńskim dominowali Żydzi. Na krótko przed I wojną światową w Łomży powstało kilka Stowarzyszeń Spożywczych. Najczęściej zachodzili mieszkańcy Łomży do sklepów spożywczych. Tych w 1909 r. było w mieście 34. Sprzedaż pieczywa prowadziło i 13 właścicieli piekarń⁵¹.

Po powstaniu styczniowym

Łomża nie posiadała bogatych tradycji przemysłowych. Rozwijało się tu wprawdzie płóciennictwo i sukiennictwo, ale w postaci rękodzielnictwa. Nie powiodły się wcześniejsze próby założenia osady przemysłowej, choć przed 1830 r. temu przedsięwzięciu patronowały władze miasta. W 1860 r. w Łomży odnotowano istnienie rafinerii cukru, browaru, dwóch garbarni, mydlarni i olejarni, dwóch młynów wietrznych (wiatraki) i jednego młyna deptaka. W latach osiemdziesiątych w Łomży pracowały: wytwórnie mydła 2, wytwórnie świec 2, octownie 3, miodosytnia, browary 2, destylarnia wódki, zakłady powroźnicze 3, wiatraków 6, garbarnie 3, wytwórnia wyrobów miedzianych i wytwórnie wyrobów blaszanych 3. W latach 1883-1884 najwyżej oceniano produkcję destylarni wódki, potem cegielnie, a dalsze pozycje w tej klasyfikacji zajmowały browary i mydlarnie. W sumie istniało 31 łomżyńskich fabryk i zakładów, w wielu z nich było tylko dwóch zatrudnionych. Na przełomie wieków czołówkę firm łomżyńskich stanowiły cegielnie, pracujące zarówno na potrzeby cywilne, jak i wojskowe. W mieście prowadzono bowiem inwestycje wojskowe. W 1901 r. w Łomży pracowały 23 większe zakłady przemysłowe zatrudniające łącznie 290 robotników. W odniesieniu do wcześniejszych danych oznaczało to wzrost wielokrotny, tyle że nadal ten wynik nie był porównywalny z rezultatami osiągniętymi przez znane ośrodki przemysłowe Królestwa Polskiego.

Stary Rynek z ratuszem i synagogą

W 1904 r. w 56 zakładach i fabrykach łomżyńskich znalazło zatrudnienie 536 robotników. Jedną z największych była fabryka odlewniczo-żeliwna, w której wyrabiano kieraty, sieczkarnie, młockarnie i brony sprężynowe; w 1913 r. było zatrudnionych w niej 58 robotników. Oficjalna listę zakładów przemysłowych ze stycznia 1914 r. otwierała duża octownia rządowa, a przeważały na niej stolarnie, drukarnie, kaflarnie, wytwórnie mączki kostnej. Nie było zatem „fabrycznej” Łomży.

Łomża z dawna słynęła z licznych rzemieślników. Przed 1885 r. funkcjonowało w Łomży dziesięć cechów: kupiecki, stolarski, blacharski, ślusarski, kowalski, szewski, krawiecki, rzeźnicki, murarski, garncarski. Rzemieślnicy prowadzili działalność także poza cechami, wymieniano inne profesje: zegarmistrz, mosiężnik, kotlarz, złotnik, tokarz, introligator, powroźnik, lakiernik, siodlarz, kołodziej, fryzjer, drukarz. W 1892 r. kwestionariusze dla komitetu statystycznego w Łomży wypełnili: 334 majstrów, 206 czeladników i 170 uczniów. Wśród majstrów łomżyńskich przewodzili szewcy (82 osoby), przed krawcami (62), ślusarzami, blacharzami i kotlarzami (24), piekarzami chleba i cukiernikami (23), cieślami, kołodziejami i innymi pracującymi w drewnie z wyjątkiem stolarzy (20), rzemieślnikami budowlanymi czyli murarzami, kamieniarzami, zdunami i malarzami (13), producentami wyrobów precyzyjnych, w tym złotnikami i zegarmistrzami (13), grupą specjalności rzadziej występujących (13), producentami konfekcji, a więc m. in. bieliźniarkami, rękawicznikami i pończosznikami (12), kowalami (9), introligatorami (7), czapnikami (6), farbiarzami (6), rzeźnikami i wędliniarzami (6), rymarzami i powroźnikami (3), garncarzem (1). W wykazie tym zabrakło reprezentantów garbarzy i kożuszników. W sumie była to kolejność podobna, jak i większości innych miast. Ogółem w Łomży na stu majstrów rzemieślniczych przypadano 62 czeladników i 51 uczniów. W końcu XIX wieku w Łomży wśród 1586 osób czynnych zawodowo w przemyśle, budownictwie i rzemiośle przeważali Żydzi (54,2%), przed polakami (43,6%), a odnotowano minimalny udział Rosjan, Ukraińców i Białorusinów (1,3%) oraz Niemców (0,9%)⁵².

3. Okresie międzywojenny

W 1925 r. w Łomży były następujące drobne fabryczki i zakłady przemysłowe: młynów parowych 5, cegielnie 2, fabryki wódek 2, mydlarnia 1, waciarnia 1, przędzalnia 1, fabryka maszyn rolniczych 1, tartaki 2, zakłady parowozowe 2, zakłady ślusarskie 2, zakłady tapicersko-meblowe i garbarnie 2, Do większych należały fabryka waty mogąca zatrudnić 250 osób, odlewnia żeliwa 180, przędzalnia lnu 50, tartak państwowy 180, tartak prywatny 80 osób. Było jeszcze dużo warsztatów szewskich, stolarskich, krawieckich, w których pracował sam majster z pomocą rodziny albo miał jednego lub dwóch terminatorów. Inne zakłady i fabryczki zaspokajały potrzeby żywnościowe. Była tylko jena rzeźnia miejska za przedmieściem Skowronki, przy szosie Nowogrodzkiej pobudowana w 1906 r. na placu o powierzchni 7068 m² kosztem 51800 rubli. Rzeźnia miała budynki administracyjne i przemysłowe. W pierwszych były pomieszczenia na kancelarię, laboratoria, mieszkanie dla stróża i jednego z pracowników oraz poczekalnia dla rzeźników. Część przemysłowa składała się z właściwego budynku rzeźni, budynku z przedziałami stajennymi, pomieszczenia na wagę, lodownię oraz budynku przeznaczonego na przechowywanie i konserwację skór; istniał także lokalny wodociąg i kanalizacja. W 1925 r. ubój wynosił: krów i wołów 4260, jałówek 1489, cieląt 7520, owiec 1373, świń 9245; w 1937 r.: bydła rogatego 3613, cieląt 4858, owiec 547, świń 5902. Podczas wojny część administracyjna rzeźni została całkowicie spalona, również został spalony budynek przeznaczony na kancelarię, mieszkanie stróża i jednego z pracowników; pozostały tylko mury. Jatek mięsnych w mieście było 21, masarni i wędliniarni 9. W 1924 r. liczono piekarni stale czynnych 28 (łącznie z wypiekającymi tylko obwarzanki), cukierni 4.W listopadzie 1933 r. z polecenia starosty powiatowego zamknięto jedenaście piekarni na Starym rynku z tego powodu, że mieściły się w suterenach. Były to piekarnie Wejrocha, Włodkowskiego i dziewięć żydowskich. Od nowego roku według przepisów wszystkie piekarnie miały posiadać mechaniczne formy do wyrobu ciasta.

                Stary Rynek z halą targową w 1929 r.

W 1939 r. w mieście były następujące zakłady przemysłowe: fabryka narzędzi rolniczych i odlewnia żelaza 1, cegielnie 2, młynów motorowych 7, wiatraki 2, piekarni nie zmechanizowanych 15, mleczarnie 2, kaszarni i olejarni motorowych 6, fabryka waty 1, tartaki parowe 2, różnych drobnych zakładów rzemieślniczych 951. Ponadto przedsiębiorstwa, zakłady i urządzenia dobra publicznego: elektrownia, rzeźnia, targowica zwierzęca, zakład wodociągowo-kanalizacyjny, betoniarnia, łaźnia i hala targowa. Przemysł w Łomży był więc słabo rozwinięty i nosił cechy przemysłu drobnego⁵³.

Dnia 15 września 1916 r. rada miejska w Łomży zatwierdziła plan sfinansowania budowy elektrowni. Uzyskano 120000 marek w drodze przymusowej pożyczki od mieszkańców miasta, 30000 marek jako pomoc z powiatowego związku komunalnego, 25000 z czystego zysku przedsiębiorstwa. Elektrownię uruchomiono w kwietniu 1917 r., osiem lat potem sprowadzono do elektrowni motory Diesla. Elektrownia znajdowała się przy ul. Polowej naprzeciw wylotu ul. Legionów (dziś tamtędy biegnie ulica). Z prądu korzystano tylko do oświetlenia i to od zmroku do godziny drugiej w nocy. Z oświetlenia najszybciej skorzystały budynki publiczne, szkoły i sklepy, a nieco później mieszkańcy; w wielu domach były nadal lampy naftowe. W styczniu 1944 r. Niemcy przed opuszczeniem Łomży wywieźli prawie wszystkie urządzenia, nie zabrane zaś przez siebie instalacje wraz z budynkiem zniszczyli przez wysadzenie powietrze. Ten sam os spotkał stację pomp, przy czym na skutek bombardowania w wielu miejscach została zniszczona uliczna instalacja wodociągowa. W maju 1945 r. przystąpiono do uruchomienia silnika Diesla w byłej fabryce waty (drugi silnik odnaleziono w Bydgoszczy) i przystąpiono do odbudowy hali. Dnia 9 marca 1946 r. została także ponownie uruchomiona elektrownia.

W 1927 r. miasto podjęło budowę hal targowych na Starym Rynku. Hale przekazano do użytku na jesieni nastopnego roku, a w sposób uroczysty 23 czerwca 1929 r. Miały one kubaturę 6370 m² , mieściły 42 „sklepy”, i 68 „stoisk”. Handel straganowy podczas targów i jarmarków został przeniesiony na Plac Zambrowski. Po wojnie zarząd miasta podjął odbudowę zniszczonej podczas wojny hali targowej, w której byłby znów skoncentrowany handel tymczasowy prowadzony na wolnym powietrzu⁵⁴.

4. Po 1945 r.

W 1945 r. została odbudowana elektrownia miejska. Z dniem 1 stycznia 1952 r. rozpoczęło działalność Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej, w skład którego wchodziły: hotel miejski, zakłady oczyszczania miasta, wodociągi, kanalizacja i łaźnia miejska. W 1968 r. referat przemysłu i handlu przedstawił szczegółowe i obszerne dane w zakresie prowadzonych usług dla ludności przez jednostki gospodarki uspołecznionej i nieuspołecznionej na terenie miasta. Oto jednostki gospodarski uspołecznionej. I. Łomżyńskie Zakłady Przemysłu Terenowego. Działalność usługową prowadziło siedem zakładów branży skórzanej, w których pracowało 13 osób. Zakład usług szewskich zatrudniał 1 osobę, warsztat naprawczy zatrudniał 8 osób, odlewnia żeliwa – 2 osoby, zakład usług metalowych, elektrycznych i wodno-kanalizacyjnych – 2 osoby, zakład usług wulkanizacji 1 – osobę, zakład graficzny nie podano liczby osób. II. Spółdzielnia Inwalidów “Razem” prowadziła punkty usługowe takie jak: pralnia chemiczna – zatrudniała 29 osób, przyjęcie garderoby – 2 osoby, usługi rymarskie – 3 osoby, usługi szewskie – 3 osoby, usługi krawieckie – 4 osoby. III. Powiatowa Spółdzielnia Pracy Usług Wielobranżowych prowadziła zakłady: dwa stolarskie i zatrudniała 7 osób, tapicerski – 8 osób, elektromechaniczny – 3 osoby, metalowy – 1 osoba, trzy zegarmistrzowskie – 3 osoby, włókienniczy – 1 osoba, cztery odzieżowe – 4 osoby, trzy skórzano-obuwnicze – 9 osób, instalatorsko-elektryczny – 2 osoby, fryzjerski 1 osoba. IV. Spółdzielnia Pracy Budowlano-Remontowa “Łomżynianka” posiadała zakłady usługowe: pięć branży ślusarskiej, które zatrudniały 31 osób (w tym 19 uczniów), obsługi pojazdów mechanicznych – 4 osoby (w tym 3 uczniów), kowalski – 1 osoba, dwa elektrotechniczne – 5 osób. V. Powiatowy Związek Gminnych Spółdzielni “Samopomoc Chłopska” prowadził punkty usługowe: czyszczenia zbóż i nasienia 1 osoba zatrudniona, remontowo-budowlany – 32 osoby, paczkowania towarów spożywczych – 5 osób. VI. Powszechna Spółdzielnia Spożywców prowadziła punkty usługowe i ośrodek “Praktyczna Pani” to jest: napełnianie długopisów – 2 zatrudnione osoby, repasacja pończoch – 2 osoby, krawiectwo – 2 osoby, fryzjerstwo – 1 osoba, kosmetyka – 1 osoba, wypożyczalnia sprzętu domowego – 1 osoba. VII. Miejski Handel Detaliczny prowadził usługi takie jak: plisowanie i dekatyzowanie – 1 osoba zatrudniona, bieliźniarstwo – 1 osoba, krawiectwo – 1 osoba, wypożyczalnia sukien ślubnych – 1 osoba, repasacja pończoch – 1 osoba, nabijanie długopisów – 1 osoba. VIII. Rejonowa Spółdzielnia Ogrodniczo-Pszczelarska prowadziła usługi z zakresu wypożyczania lekkiej aparatury fitosanitarnej, korzystało z jej usług około 200 producentów. IX. Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej świadczyło usługi z zakresu wywozu nieczystości i wodno-kanalizacyjne, oraz prowadziło zakład pogrzebowy, rzeźnię i łaźnię, nadzorowało zieleń miejską, instalację kuchenek gazowych (nie podano liczby zatrudnionych).

Gospodarka nieuspołeczniona. W sprawozdaniu stwierdzono, że rzemiosło indywidualne na terenie miasta odgrywało dość poważna rolę w usługach świadczonych dla ludności: w blacharstwie pracowała 1 osoba, w kowalstwie – 13 osób, w odlewnictwie – 1 osoba, w ślusarstwie – 1 osoba, w zegarmistrzostwie – 1 osoba, w betoniarstwie – 9 osób, w szklarstwie – 5 osób, w garncarstwie – 1 osoba, w kołodziejstwie – 1 osoba, w koszykarstwie – 1 osoba, w stolarstwie – 16 osób, w cholewkarstwie 3 osoby, w rymarstwie – 3 osoby, w szewstwie – 37 osób, w bieliźniarstwie – 2 osoby, w czapnictwie – 3 osoby, w dziewiarstwie – 8 osób, w krawiectwie damskim – 25 osób, w krawiectwie męskim – 37 osób, w tkactwie – 1 osoba, w piekarstwie – 6 osób, jako organistowstwo – 1 osoba, w introligatorstwie – 1 osoba, w wulkanizatorstwie – 4 osoby, przy wyrobie szyldów – 3 osoby, w instalatorstwie centralnego ogrzewania – 3 osoby, w instalatorstwie elektrycznym – 3 osoby, w malarstwie – 6 osób, w murarstwie – 14 osób, w sztukatorstwie – 1 osoba, w zduństwie – 1 osoba, przy chemicznym czyszczeniu i farbowaniu tkanin – 2 osoby, przy fotografowaniu – 5 osób, we fryzjerstwie damskim i męskim w piętnastu zakładach – 64 osób. Poza wymienionymi jednostkami na terenie miasta usługi pełniły: Spółdzielnia Pracy Usług Kominiarskich – 4 osoby, Zakład Usług Radiotechnicznych i Telewizyjnych – 6 osób, Przedsiębiorstwo Techniczno-Handlowe “Elom” (nie podano ilości osób), Przedsiębiorstwo Handlu Detalicznego “Jubiler” (nie podano ilości zatrudnionych), “Foto-Optyk” -1 osoba ). Na koniec 1968 r. liczba zatrudnionych w gospodarce uspołecznionej na terenie miasta poza rolnictwem wynosiła ogółem 7800 osób (w tym w przemyśle 1640, w rzemiośle i usługach 130, w handlu 1280, w gospodarce komunalnej i mieszkaniowej 280). Do końca lat sześćdziesiątych Łomża nie posiadała zakładów przemysłu kluczowego. Na ogólną liczbę 23907 mieszkańców ludność rolnicza liczyła 2120 osób⁵⁵.

W 1972 r. Cech Rzemiosł Różnych w Łomży przedstawił stan rzemiosła, grupując ilość zakładów i usług w “sekcjach”. Sekcja metalowa: elektromechanika -1 osoba zatrudniona, wyrób pieczęci – 1 osoba, mechanika maszyn biurowych – 1 osoba, mechanika pojazdowa (dwa zakłady) – 6 osób, kowalstwo i ślusarstwo (sześć zakładów) – 9 osób, odlewnictwo – 6 osób, usługi radiowo-telewizyjne – 1 osoba, zegarmistrzostwo (trzy zakłady) – 3 osoby. Sekcja mineralna: bekoniarstwo (dziewięć zakładów) – 11 osób, garncarstwo (dwa zakłady) – 2 osoby, kamieniarstwo – 1 osoba, szklarstwo (siedem zakładów) – 11 osób, szlifowanie kryształów – 8 osób. Sekcja drzewna: bednarstwo – 1 osoba, koszykarstwo – 1 osoba, stolarstwo (trzynaście zakładów) – 15 osób. Sekcja skórzana: tapicerstwo meblowe (dwa zakłady) – 2 osoby, tapicerstwo samochodowe – 1 osoba, cholewkarstwo (dwa zakłady) – 2 osoby, kaletnictwo – 1 osoba, szewstwo (dwadzieścia siedem zakładów) – 31 osób, szewstwo ortopedyczne – 5 osób. Sekcja włókiennicza: bieliźniarstwo (dwa zakłady) – 4 osoby, czapnictwo (cztery zakłady) – 4 osoby, dziewiarstwo (pięć zakładów) – 11 osób, krawiectwo damskie (dwanaście zakłady) – 21 osób, krawiectwo męskie (dwadzieścia jeden zakładów) – 31 osób, modniarstwo – 1 osoba, tkactwo artystyczne – 1 osoba. Sekcja budowlana: brukarstwo – 1 osoba, instalatorstwo c.o. (dwa zakłady) – 4 osoby, instalatorstwo elektryczne – 2 osoby, malarstwo (dziesięć zakładów) – 14 osób, murarstwo (dziewiętnaście zakładów) – 29 osób, sztukatorstwo – 1 osoba, zduństwo (cztery zakłady) – 4 osoby. Sekcja fryzjerska: fryzjerstwo (szesnaście zakładów) – 46 osób. Sekcje inne: czyszczenie chemiczne – 3 osoby, wyrób tworzyw sztucznych – 4 osoby, fotografowanie (pięć zakładów) – 6 osób, repasacja pończoch – 1 osoba, wypożyczalnia sukien (cztery zakłady) – 4 osoby, naprawa instrumentów klawiaturowych – 1 osoba, cukiernictwo trzy zakłady 13 osób, piekarnictwo cztery zakłady 13 osób, introligatorstwo – 3 osoby, parasolnictwo – 1 osoba, wulkanizatorstwo (jeden zakład) – 4 osoby, wyrób szyldów (dwa zakłady) – 2 osoby⁵⁶.

Według stanu z 30 czerwca 1975 r., czyli na początku istnienia województwa łomżyńskiego, w poszczególnych zakładach było zatrudnionych osób: Cech Rzemiosł Różnych 646 (w tym kobiet 65), Fabryka Mebli 516 (199), Powiatowe Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej 355 (107), Łomżyńskie Zakłady Przemysłu Terenowego 325 (73), Spółdzielnia Inwalidów “Razem” 313 (172), Powiatowy Związek Gminnych Spółdzielni 304 (106), Białostockie Zakłady Piwowarskie Browar 277 (144), Spółdzielnia “Miś” 252 (224), Przedsiębiorstwo Handlu Wewnętrznego 202 (148), Komunalna Rozlewania Gazu Płynnego 191 (27), Przedsiębiorstwo Budownictwa Komunalnego 184 (20), Rejonowe Przedsiębiorstwo Melioracyjne 180 (33), Spółdzielnia Wielobranżowa 170 (45), Przedsiębiorstwo Transportowo-Sprzętowe Budownictwa “Transbud” 170 (18), Łomż. Zakłady Spożywcze Spółdzielnia Pracy 167 (108), Przedszkola Nr 1, 2, 3, 4 ,5 ,6 7, 8 – 144 (142), Hotel “Polonez” 144 (118), Zakład Doskonalenia Zawodowego 135 (36), Państwowy Ośrodek Maszynowy 139 (22), Białostockie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego 129 (6), Nadleśnictwo 127 (14), Tartak Zakłady Drzewo Mechaniczne 127 (22), Wojewódzka Stacja Transportu Wiejskiego 120 (17), Dozór Mienia 120 (30), Rejonowa Spółdzielnia Ogrodniczo – Pszczelarska 116 (73), Centrala Nasienna 103 (37), Rejon Energetyczny 100 (15), Przedsiębiorstwo Transportu Handlu Wewnętrznego 100 (8), Wojewódzki Urząd Poczty 80 (48), Technikum Ekonomiczne 66 (44), Państwowy Dom Pomocy Społecznej 64 (58), Zakłady Jajczarskie 64 (39), Liceum Ogólnokształcące 59 (37), Narodowy Bank Polski 56 (47), RSW “Prasa-Książka-Ruch” 55 (40), Zakłady Roszarnicze 54 (38), Liceum Medyczne 52 (48), Szkoła Podstawowa Nr 3 54 (48), Przedsiębiorstwo Zakładów Zbożowych 53 (9), Sąd i Prokuratura 52 (35), Technikum Weterynaryjne 51 (28), Szkoła Podstawowa Nr 4 51 (45), Sekcja Skupu Zwierząt Rzeźnych 51 (15), Przedsiębiorstwo Obrotu Zwierzętami Hodowlanymi 47 (18), Zbiorcza Szkoła Gminna 45 (37), Technikum Budowlane 45 (28), Zasadnicza Szkoła Zawodowa 45 916), Wojewódzki Związek Gminnych Spółdzielni “Samopomoc Chłopska 42 (19), Cegielnia 42 (6), Bank Rolny 41 (32), Urząd Miejski 41 (24), Szkoła Podstawowa Nr 7 41 (32), Państwowy Dom Dziecka 35 (26), Szkoła Podst. Nr 2 34 (28), Zakład Usługi Radiowych i Telewizyjnych 31 (4), Spółdzielnia “Las” 34 (9), Państwowa Komunikacja Pociągowa 32 (6), Państwowy Zakład Ubezpieczeń 30 (12), Szkoła Podstawowa Nr 8 30 (25), Szkoła Podst. Nr 1 19 (16), Państwowa Kasa Oszczędności 36 (33), Szkoła Podstawowa Nr 6 22 (20), Straż Pożarna 29 (0), Powiatowy Zarząd Gospodarstwa Wodnego i Melioracji 22 (7), Podokręg Uprawy Tytoniu 18 (6), Państwowa Szkoła Muzyczna I stopnia 15 (7), Powiatowy Zakłady Usług Inwestycyjnych Budownictwa Rolnego 13 (4) osób⁵⁷.

W 1975 r. w gospodarce uspołecznionej pracowało: w przemyśle 5,8 tyś. osób, w budownictwie 1,8 tys., w rolnictwie 0,6 tys., w turystyce i łączności 1,0 tys., w handlu 1,6 tyś. Na koniec 1981 r. zatrudnienie w gospodarce uspołecznionej na terenie miasta ogółem (bez uczniów) wynosiło 18743 osoby, w tym w przemyśle 6200 osób, w budownictwie 1747 osób, w rolnictwie 714 osób, w handlu 2315 osób, w gospodarce komunalnej 827 osób, w oświacie i wychowaniu 1400 osób. Zatrudnienie w zakładach usługowych i punktach przyjęć (bez uczniów) wynosiło 311 osób, zatrudnienie w rzemiośle (bez uczniów) wynosiło 635 osób. W 1983 r. w przemyśle pracowały 5843 osoby, w budownictwie 2241, w transporcie i łączności 1688, w handlu 2444, poza produkcją materialną 5891 osób. W 1985 r. w przemyśle 5608 osób, w budownictwie 2202, w transporcie i łączności 1614, w handlu 2594, w sferze produkcji niematerialnej 6680 osób. W 1994 r. w działalności produkcyjnej 3182 osoby, w budownictwie 1067, w handlu i naprawie 1931, w transporcie, w składowaniu i łączności 1353, w administracji publicznej i obronie narodowej 1365, w edukacji 1640, w ochronie zdrowia i opiece społecznej 2600 osób. W 1997 r. w działalności produkcyjnej 3635 osób, w budownictwie 1257, w handlu i naprawach 1930, w transporcie, składowaniu i łączności 1155,w administracji publicznej i obronie narodowej 1380, w edukacji 1563, w sferze produkcji niematerialnej 6680 osób⁵⁸. Wyrazem uznania dla zapoczątkowanego rozwoju przemysłu Łomży było podniesienie bandery dnia 24 marca 1980 r. na statku o nazwie “Łomża”, należącym do Polskiej Żeglugi Morskiej. Nowoczesny masowiec rozwoził towary do Europy i Afryki⁵⁹.

W 1985 r. wymieniono liczbę osób zatrudnionych w niektórych zakładach; nazwa “łomżyńskie” wskazuje na zakład miejski, “powiatowe” – na teren powiatu, “wojewódzkie” – na teren województwa, ale i w dwóch ostatnich typach zakładów pracowało wielu mieszkańców Łomży; (autor ułożył listę zakładów w zależności od ilości pracowników w zakładach). Łomżyńskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego “Narew” zatrudniało 2500 pracowników, Przedsiębiorstwo Przemysłu Spożywczego Łomża – 1140 osób , Łomżyńskie Przedsiębiorstwo Budowlane Łomża – 1130 osób, Wojewódzki Zakład Usług Wodnych Łomża – 600 osób, Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Budownictwa Komunalnego Łomża – 285 osób, Fabryka Aparatury i Urządzeń Komunalnych “Powogaz” – 200 osób, Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej Łomża – 210 osób, Komunalna Rozlewnia Gazu Płynnego “Korgaz” -170 osób, Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Wodnej i Kanalizacji Łomża – 118 osób, Państwowy Ośrodek Maszynowy Łomża – osób 139, Łomżyńskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Turystycznej “Biebrza” – 53 osoby, Łomżyńskie Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych – 70 pracowników.

Pełniejszy wykaz zakładów pracy pochodzi z 30 września 1987 r.: Łomżyńskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego “Narew” 2393 zatrudniało pracowników, Związek Nauczycielstwa Polskiego – 1760, Wojewódzki Szpital Zespolony – 1568, Przedsiębiorstwo Przemysłu Spożywczego – 1136, Łomżyńskie Przedsiębiorstwo Budowlane – 994, Wojewódzki Urząd Poczty – 992, Powszechna Spółdzielnia Spożywców “Społem” – 958, Bank Gospodarki Żywnościowej i Banki Spółdzielcze – 800, Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Handlu Wewnętrznego – 764, Krajowa Państwowa Komunikacja Samochodowa – 650, Wojewódzki Zakład Weterynaryjny – 558, Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej – 466, Wojewódzki Urząd Telekomunikacji – 437,

Wojewódzki Zakład Usług Wodnych – 425, Przedsiębiorstwo Wodne i Kanalizacji – 348, RSW “Prasa-Książka-Ruch” – 320, Narodowy Bank Polski -312, Spółdzielnia Inwalidów “Razem” – 307, Rejonowe Przedsiębiorstwo Melioracyjne – 275, Wojewódzka Kolumna Transportu Sanitarnego – 268, Rejon Dróg Publicznych – 248, Łomżyńskie Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych – 238, Przedsiębiorstwo Zakładów Zbożowych – 237, Wojewódzka Biblioteka Publiczna – 234, Wojewódzki Dom Kultury – 210, Przedsiębiorstwo Handlu Spożywczego – 210, Gminna Spółdzielnia “Samopomoc Chłopska” – 206, Wojewódzki Związek Gminnych Spółdzielni “Samopomoc Chłopska” – 202, Łomżyńska Spółdzielnia Mieszkaniowa – 198, Państwowy Zarząd Ubezpieczeń Gospodarczych – 194, Zakłady Doskonalenia Zawodowego – 190, Zakład Remontowo Budowlany przy Łomżyńskiej Spółdzielni Mieszkaniowej – 188, Fabryka Aparatury i Urządzeń Komunalnych – 168, Centrala Nasienna – 167, Wytwórczo – Usługowa Spółdzielnia Pracy – 164, Nadleśnictwo Państwowe – 164, Komunalna Rozlewnia gazu Płynnego “Korgaz” -163, Państwowy Ośrodek Maszynowy – 141, Centralny Związek Spółdzielni Spożywców “Społem” Oddział Wojewódzki – 139, Ogólnokrajowa Spółdzielnia Turystyczna “Gromada” – 126, Zakład Zaopatrzenia Rolnictwa Wojewódzkiego Związku Gminnych Spółdzielni “Samopomoc Chłopska” – 120, Przedsiębiorstwo Transportowo-Sprzętowe Budownictwa “Transbud” – 111, Wojewódzki Związek Rolniczych Kółek i Organizacji Produkcyjnych – 110, Zakład Budownictwa Wojewódzkiego Związku Gminnych Spółdzielni “Samopomoc Chłopska” – 104, Państwowy Dom Pomocy Społecznej – 99, Wojewódzki Związek Gminnych Spółdzielni “Samopomoc Chłopska” -83, Wojewódzki Związek Spółdzielni Mleczarskich – 80, Zakład Remontowo Budowlany – 72, Wojewódzka Dyrekcja Inwestycji – 68, Okręgowe Przedsiębiorstwo Zwierząt Hodowlanych -67, Zarząd Wojewódzki Związku Socjalistycznej Młodzieży Polskiej – 56, Zarząd Wojewódzki Ligi Obrony Kraju -54,

    Wieża ciśnień zbudowana w 1954 r. (1970 r.)

Łomżyńskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Turystycznej “Biebrza” -41, Wojewódzka Stacja Kwarantanny i Ochrony Roślin -39, brak danych o: Wojewódzkim Przedsiębiorstwie Energii Cieplnej, Wojewódzkim Przedsiębiorstwie Budownictwa Komunalnego, Wojewódzkiej Stacji Ochrony Pożarowej, Zarządzie Miejskim Polskiego Czerwonego Krzyża i Handlowej Spółdzielni Inwalidów, natomiast Jednostka Wojskowa miała 5946 osób; razem sześćdziesiąt dwa zakłady⁶⁰.

W listopadzie 1988 r. wymieniono dziewiętnaście większych zakładów:

Łomżyńskie Przedsiębiorstwo Bawełniane “Narew” zatrudniało 2370 pracowników, Przedsiębiorstwo Przemysłu Spożywczego – 1479, Łomżyńskie Przedsiębiorstwo Budowlane – 958, Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Handlu Wewnętrznego – 712, Krajowa Państwowa Komunikacja samochodowa – 642, Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej – 496, Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Energii Cieplnej -419, Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji – 357, Wojewódzki Zarząd Urządzeń Wodnych dla PR -351, Rejonowe Przedsiębiorstwo Melioracyjne -300, Łomżyńskie Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych – 241, Miejskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Komunalnego – 219, Przedsiębiorstwo Handlu Wewnętrznego – 218, Fabryka Aparatury i Urządzeń Komunalnych – 178, Komunalna Rozlewnia gazu Płynnego “Korgaz” – 166, Państwowy Ośrodek Maszynowy – 134, Przedsiębiorstwo Obroty Zwierzętami Hodowlanymi – 72, Przedsiębiorstwo Realizacji Inwestycji – 68, Łomżyńskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Turystycznej “Biebrza” – 43; razem 9314 osoby⁶¹.

W dniu 25 listopada 1991 r. wojewoda łomżyński podjął decyzję o likwidacji Łomżyńskich Zakładów Przemysłu Bawełnianego “Narew”. W 1992 r. Zarząd Miasta stwierdził, że wskutek ograniczenia produkcji przemysłowej oraz dostosowywania zatrudnienia do faktycznego zapotrzebowania nastąpił spadek ogólnego zatrudnienia i radykalnemu ograniczeniu uległy rozmiary dojeżdżania do pracy spoza miasta. Dotyczyło to głównie gospodarki uspołecznionej, w której spadek zatrudnienia w ciągu ostatnich dwóch lat wyniósł 1434 osoby. Liczba zatrudnionych w przemyśle w porównaniu z 1986 r. zmniejszyła się z około 5500 osób do około 4200 osób. W końcu 1994 r. do dużych przedsiębiorstw należały tylko dwa: Przedsiębiorstwo Przemysłu Spożywczego S.A zatrudniające 1094 osoby i Zakłady Przemysłu Bawełnianego zatrudniające 757 osób. Wśród średnich zakładów funkcjonowały: Przedsiębiorstwo Państwowej Komunikacji Samochodowej zatrudniające 352 osoby, Łomżyńskie Przedsiębiorstwo Budowlane – 272 osoby, Fabryka Mebli – 250 osób, Rejonowe Przedsiębiorstwo Melioracyjne – 125 osób, Przedsiębiorstwo Drogowo – Mostowe – 104 osoby, Przedsiębiorstwo Handlu Wewnętrznego – 16 osób, Przedsiębiorstwo Geodezyjno – Kartograficzne – 13 osób⁶².

Źródła:

47 A. Dobroński, Łomża, s. 54.