Dzieje Łomży. Tysiącletnie. Rozdział V. (II-III)

Rozdział V. Gospodarka Miejska

II. Rolnictwo

1. Do II wojny światowej

W końcu XVIII wieku z dawnej świetności Łomży pozostało niewiele zakładów rolno-spożywczych i handlowych, miasto miało charakter rolniczy. W lustracji Łomży z 1789 r. podano, że mieszczanie trudnią się głównie rolnictwem. W dziesięć lat potem 1799 r. w Łomży rolnictwem miało zajmować się 26% mieszkańców, było 220 gospodarzy⁶³. W okresie międzywojennym znaczna część mieszkańców Łomży nadal trudniła się rolnictwem.

2. Po 1945 r.

Łomża posiadała nadal charakter częściowo rolniczy. W 1950 r. rozdzielono plan skupu zboża na poszczególne „dzielnice” o nazwie: Aleja Świerczewskiego, Łomżyca, Rembielin, Rybaki, Pociejewo, Skowronki i Zawady. W dwa lata potem przy kontraktacji trzody chlewnej wymieniono „gromady”: Świerczewskiego, Łomżyca, Rembielin, Rybaki, Pociejewo, Skowronki i Zawady. W 1965 r. w wykazie „wsi” należących do Gminnej Rady Narodowej umieszczono: Rembielin, Rybaki, Pociejewo i Skowronki. W 1968 r. rozdzielono nawozy dla „wsi i dzielnic”, w tym dla Rembielina, Rybaków, Pociejewa, Skowronek i Zawad Przedmieścia. W 1971 r. wymieniono „dzielnice”: Łomżyca Przedmieście, Łomżyca Wieś, Rembielin, Rybaki, Pociejewo, Skowronki, Stara Łomża przy szosie, Stara Łomża nad rzeką, Świerczewskiego i Zawady Przedmieście. W rok potem zatwierdzono nowo wybranego sołtysa w „dzielnicy miasta o charakterze wiejskim”: Łomżyca Przedmieście, Rembielin, Rybaki, Pociejewo i Skowronki. W 1976 r. przy wyborze sołtysów wymieniono ilość gospodarstw w „dzielnicach”: Łomżyca Przedmieście 83 gospodarzy, Łomżyca Wieś 103, Rembielin 51, Rybaki 41, Pociejewo 89 i Skowronki 63 gospodarzy. Zaznaczono, iż działalność sołtysów w mieście Łomży była nieco węższa niż na terenach wiejskich i ograniczała się do wykonywania zadań inkasentów zobowiązań pieniężnych i do wykonywania niektórych zadań w dziedzinie rolnictwa. W 1978 r. wybrano sołtysów dla „dzielnic”: Łomżyca Przedmieście, Łomżyca Wieś, Rembielin, Rybaki, Pociejewo i Skowronki. W 1981 r. prezydent miasta zatwierdził miejscowy plan budowy domków jednorodzinnych „Pociejewo”, obejmujący teren w ograniczeniu ulic: Bocznej, Kierzkowej, Sikorskiego i Szosy Zambrowskiej. W trzy lata potem ustalono teren budowlany dla „Pociejewa” w obrębie ulic: Górnej, Kierzkowej i Sikorskiego. W 1985 r. Miejska Rada Narodowa określiła obszary o charakterze rolniczym dla celów wyłączenia z opodatkowania podatkiem od nieruchomości budynków mieszkalnych związanych z gospodarstwem rolnym, mianowicie: ul. Nadnarwiańska – prawa strona od ul. Zjazd, ul. Nowogrodzka – prawa strona od centrum miasta, ul. Piaski, ul. Poznańska, ul. Stacha Konwy – róg od ul. Nadnarwiańskiej, ul. Wesoła odcinek od ul. Strzelców Kurpiowskich do ul. Spokojnej⁶⁴. W miarę rozwoju przestrzennego miasta ustalano podział miasta na osiedla mieszkaniowe z wymienianiem ulic przynależnych danemu osiedlu, na przykład w 1997 r. było piętnaście osiedli mieszkaniowych⁶⁵.

W czerwcu 1968 r. w obrębie miasta były indywidualne gospodarstwa rolne następującej wielkości: od 0,10 ha do 0,49 ha – 157 gospodarstw, od 0,50 ha do 1,99 ha – 349, od 2,00 ha do 4,99 ha – 269, od 5,00 ha do 6,99 ha – 66, od 7,00 ha do 9,99 ha – 39, 10 ha i więcej – 16 gospodarstw; powyżej 5 ha miało więc 13,5 % gospodarstw. Pogłowie bydła wynosiło 986 sztuk, pogłowie trzody chlewnej 1968 sztuk. W 1969 r. na terenie miasta było 912 gospodarstw rolnych o obszarze 208 ha użytków rolnych. Po przyłączeniu do miasta nowych terenów, w 1971 r. w jego granicach administracyjnych było 2283 ha użytków rolnych będących w posiadaniu 797 gospodarzy; 416 gospodarzy miało od 0,10 ha do 1,99 ha, 381 gospodarzy powyżej 2 ha; byli to przeważnie chłoporobotnicy, a ich gospodarstwa dodatkowo rozrobione w szachownicy⁶⁶.

Oto zestawienia ilości gruntów z kolejnych lat. W 1978 r. było 499 rolników, w tym 279 posiadało do 2 ha, 156 – 2 do 5 ha, 54 – 5 do 10 ha, 10 ponad 10 ha. W 1981 r. było 462 rolników, w tym 243 posiadało do 2 ha, 136 – 2 do 5 ha, 64 – 5 do 10 ha, 19 – powyżej 10 ha. W 1986 r. było 444 rolników w tym 194 posiadało do 2 ha – 194, 152 – 2 do 5 ha, 73 – 5 do 10 ha, 25 powyżej 10 ha – 25. W 1988 r. było 414 rolników, w tym 179 posiadało do 2 ha – 179, 1431 – 2 do 5 ha, 71 -5 do 10 ha, 23 powyżej 10 ha. W 1994 r. grunty rolne zajmowały 990 ha, sady – 21 ha, łąki – 451 ha, pastwiska – 294 ha i lasy – 21 ha. W 1994 r. grunty rolne 992 ha, sady 26 ha, łąki 478 ha, pastwiska 346 ha, lasy 25 ha. W 1997 r. grunty orne – 1237 ha, sady – 65 ha, łąki – 332 ha, pastwiska -440 ha, lasy -58 ha. Postępująca urbanizacja miasta powodowała stałe przejmowania ziemi rolniczej pod budownictwo mieszkaniowe i przemysłowe. Powierzchnia gruntów rolnych zmniejszała się przeważnie o100 ha rocznie. I tak w 1975 r. było 1373 ha gruntów uprawnych, w 1976 r. – 1339 ha, w 1977 r. – 1067 ha, w 1978 r. – 851 ha, w 1979 r. – 840 ha, w 1980 r. – 800 ha. Niektórzy rolnicy wypasali bydło na pulwach, czyli terenach podmokłych położonych w pobliżu Narwi. Część tych gruntów była własnością prywatną, pozostałe należały do skarbu państwa. Były one nie scalone, co dodatkowo utrudniało planowe zagospodarowanie pulw⁶⁷.

3. Ogródki działkowe

Drobną część tych gruntów przeznaczono na pracownicze ogrody działkowe, które poczęły powstawać, gdy Łomża awansowała na stolicę województwa. Pierwsze ogródki działkowe powstały w Łomży w 1975 r., na obszarze 20,07 ha wydzielono i oddano 545 działek. W kwietniu 1979 r. na terenie miasta i w okolicy były cztery ogródki działkowe: „Jakuba Wagi” o pow. 20 ha zlokalizowany na gruntach wsi Zawady dla blisko 600 działkowców, „Korgaz” o pow. 1,36 ha zlokalizowany na terenie Komunalnej Rozlewni Gazu Płynnego dla 17 pracowników tego zakładu, „Relaks” o pow. 6,39 ha zlokalizowany na Janowskiej Górze dla 121 pracowników Łomżyńskich Zakładów Przemysłu Bawełnianego „Narew”, „Fasty” o pow. 2,12 ha w Piątnicy dla pracowników Łomżyńskiego Przedsiębiorstwa Budowlanego. Ogród działkowy im. Jakuba Wagi miał charakter ogrodu miejskiego, pozostałe trzy były ogrodami przyzakładowymi. W 1980 r. wygospodarowano na działki bez konieczności dokonywania wywłaszczeń około 15 ha gruntów państwowych na fortach w Piątnicy oraz w Zawadach. Dodatkowo w Łomży miał powiększyć się obszar ogródków działkowych o dalsze 5 ha poprzez wywłaszczenie. W kwietniu 1991 r. Rada Miasta przekazała nieodpłatnie w użytkowanie Polskiemu Związkowi Działkowców obszar gruntu o pow. 40 ha, położony przy Grobli Jednaczewskiej w celu zagospodarowania ogrodów miejskich⁶⁸.

III. Bezrobocie

1. Okres międzywojenny

Prasa wielokrotnie donosiła, że nie dla wszystkich starczyło miejsc pracy. Gospodarka Polski międzywojennej przechodziła przez kilka odrębnych faz. Od 1918 do 1923 r. w życiu gospodarczym kraju dominowały problemy odbudowy zniszczeń i zapobieganie inflacji pieniądza. Lata 1924-1925 to okres po zakończeniu inflacji. Od 1926 r. zaczęło się ożywienie koniunktury gospodarczej, która utrwala do jesieni 1929 r. W latach 1930-1935 Polska przeżywała wielki kryzys gospodarczy, z czego wyszła dopiero w 1936 r. Od tego momentu aż do wojny ponownie obserwowano narastanie dobrej koniunktury. Poczynając od 1929 r. rosła liczba bezrobotnych. W pierwszej połowie 1931 r. wstrzymano praktykę niejako automatycznego przedłużania okresu wypłacania zasiłku po trzynastu tygodniach pracy o dalsze cztery tygodnie, w 1932 r. wydłużono o sześć tygodni (to jest do dwudziestu sześciu tygodni) czas pracy upoważniający do nabycia praw do zasiłku. Na początku stycznia 1932 r. województwie białostockim bez pracy pozostawało 14640 osób, z których zasiłki ustawowe pobierało zaledwie dwadzieścia trzy procent. Oddziaływało to oczywiście na życie mieszkańców Łomży. W styczniu 1926 r. liczba bezrobotnych przekroczyła 500 osób. Państwowe zapomogi otrzymywali tylko ci, którzy utracili pracę w listopadzie ubiegłego roku; było to 20 osób. Dla pozostałych rada miejska na wniosek magistratu przeznaczyła 2500 zł w styczniu, lutym i marcu, podnosząc w tym celu opłatę za prąd o 20 groszy za kilowat. W przypadku nie uzyskania potrzebnej kwoty miała ona być osiągnięta przez skreślenie w budżecie miasta niektórych pozycji inwestycyjnych. Połowę sumy wypłacano w bonach, połowę pieniędzmi. W lutym 1926 r. o pomoc zgłosiło się 650 rodzin, rada miejska powiększyła zasiłek do 5000 zł miesięcznie. W marcu z pomocy korzystało ponad 700 osób. Rada miasta dawała zapomogi po 10, 15 i 20 zł, rozdała 603 osobom po 50, 80, 100 kg węgla oraz 100 m³ drewna. Ponadto magistrat ustawicznie wydawał zasiłki 53 osobom z państwowego funduszu bezrobocia. W kwietniu na posiedzeniu rady miejskiej zapadła uchwała, aby w bieżącym roku ze względu na bezrobocie prowadzić tylko takie roboty miejskie, przy których może być zatrudniona większa ilość ludzi. Wobec tego skreślono z budżetu następujące pozycje: na pomiary miasta 5000 zł, na zbiornik wody 15000 zł, na budowę aresztu miejskiego 12600 zł, na kupno placu 3000 zł, na dojazd do kolei 3300 zł. Sumy te miały być przeznaczone na roboty o charakterze publicznym, mianowicie na uregulowanie i zabrukowanie ulicy Kierzkowej, Senatorskiej i Nowogrodzkiej oraz na gruntowna naprawę grobli Jednaczewskiej. W sierpniu tego roku z miejscowej partii bezrobotnych wyjechało do Baranowicz 150 osób, dzięki czemu na razie nie odczuwano w mieście bezrobocia.

W styczniu 1927 r. magistrat ogłosił zapotrzebowanie na 100 robotników do obróbki drewna w leśnictwie Czerwony Bór i na 500 robotników w leśnictwie Zambrowskim i Tabędzkim. Dzienny zarobek robotnika niewykwalifikowanego miał wynosić od 4. do 5. zł a wykwalifikowanego do 8. zł. Z nadejściem wiosny wielu mężczyzn podjęło prace budowlane w Łomży i w okolicy. W czerwcu tego roku bez pracy pozostawało w Łomży jedynie około 30 kobiet, ale w listopadzie było 500 bezrobotnych. W styczniu 1930 r. magistrat zarządził spis bezrobotnych. Od rana na podwórzu magistratu zgromadziło się około 1000 rodzin i tyleż otrzymało zasiłki od magistratu, ponadto rozdzielono miedzy ich 46 ton węgla. Pewna ilość bezrobotnych miała prawo korzystać z państwowego funduszu bezrobotnych w Białymstoku, więc tych miasto nie wspomagało. W czerwcu 1931 r. kończyły się wypłaty zasiłków dla bezrobotnych. Tłumy zebrały się przed magistratem domagając się chleba i pracy. Część bezrobotnych wdarła się do gmachu magistratu, wezwano policję i ta rozpędziła protestujących. Na dzień 27 listopada 1937 r. zarejestrowano w mieście 517 bezrobotnych, na dzień 15 stycznia 138 r. – 623 osoby. Wspominano również o strajkach. W 1921 r. pracownicy elektrowni zażądali od magistratu 100 % podwyżki, magistrat zgadzał się na 50%; miasto tonęło w ciemnościach. W 1932 r. na sześć dni stanęły autobusy międzymiastowe, w maju 1936 r. dwukrotnie strajkowano o podwyższenie płacy⁶⁹

2. Po 1945 r.

W październiku 1945 r. burmistrz miasta poinformował, że po przystąpieniu do odbudowy niektórych gmachów publicznych w Łomży bezrobocie zmniejszyło się. Ponadto nastąpił odpływ robotników i rzemieślników na tereny Mazur i Ziemie Zachodnie. W mieście nadal było jednak około pięćset osób bezrobotnych. W miesiąc potem liczba osób bezrobotnych wzrosła do sześciuset. We wrześniu 1949 r. na sesji radnych stwierdzono, że na terenie miasta znajdowało się dużo bezrobotnych, którzy korzystali z pomocy opieki powiatowej i miejskiej i nie chcieli pracować. Sugerowano, że wszystkich takich należałoby wysłać na ziemie zachodnie, gdzie otrzymaliby pracę i lepsze mieszkania. Matki miałyby opiekę nad dziećmi więc same mogłyby pójść do pracy. Stwierdzano dalej, że tym ludziom brakuje jednak na podróż dla zobaczenia przyszłego miejsca pobytu i na przeniesienie rodziny po otrzymaniu pracy⁷⁰.

W 1968 r. zarejestrowano 303 osoby poszukujące pracy, w tym było 273 kobiety. W lutym 1982 r. radni stwierdzili, iż w związku z wprowadzeniem obowiązku pracy, uruchomiono fundusz aktywizacji zawodowej w kwocie około sześciu miliardów. W ramach tego funduszu skierowano do pracy 52 osoby, w tym 7 kobiet, głównie przy robotach interwencyjnych. Ponieważ wzrosła ilość wolnych miejsc pracy, zatrudnienie przy pracach interwencyjnych uległo zmniejszeniu. W przypadku trzykrotnego odmówienia przyjęcia pracy w wyuczonym zawodzie wstrzymano zasiłki. Jedynie dwie osoby czasowo zostawały bez pracy, można więc stwierdzić, że w chwili obecnej – twierdzili radni – nie istnieje w Łomży problem bezrobocia. W listopadzie tego roku były już duże trudności z zatrudnieniem absolwentów szkół rolniczych, weterynaryjnych, budowlanych i szkoły drzewnej, ale to były chwilowe braki wolnych miejsc. W maju 1983 r. wojewoda stwierdził, że w minionym pięcioleciu istniało więcej wolnych miejsc niż poszukujących pracy i taki stan przewidywał nadal. Radni miasta zauważyli, że wielu rolników zatrudnionych w gospodarce uspołecznionej wykorzystywało czas pracy na odpoczynek, nie mieli na uwadze dobra zakładu pracy, chodziło im szczególnie o zasiłek rodzinny i o rekompensaty. W ciągu 1984 r. wydział zatrudnienia oferował 7618 wolnych miejsc pracy zgłoszonych przez uspołecznione zakłady pracy (w tym 5206 dla mężczyzn i 2412 dla kobiet). W skali całego roku na jedną osobę zgłaszającą się oczekiwały przeciętnie dwie oferty pracy. Ale to nie zaspokajało potrzeb szukających pracy. Około 35 % zarejestrowanych osób posiadało wykształcenie średnie (w przypadku kobiet nawet 60 %) i oczekiwało na pracę umysłową, natomiast oferty z zakładów pracy w 97 % dotyczyły stanowisk roboczych.

Wydział zatrudnienia urzędu miejskiego dysponował następującą ilością wolnych miejsc pracy dla mężczyzn: robotnicy niewykwalifikowani w 1987 r. -1253, w 1988 r.- 857; robotnicy wykwalifikowani w 1987 r. – 4041, w 1988 r. – 2416; pracownicy na stanowiskach w 1987 r. – 603, w 1988 r. – 423; dla kobiet: robotnice niewykwalifikowane w 1987 r. – 749, w 1988 r. – 524; robotnice wykwalifikowane w 1987 r. – 654, w 1988 r. – 507; pracownice na stanowiskach w 1987 r. – 557, w 1988 r. – 502. W tych samych latach do pracy skierowano następujące liczby mężczyzn: robotników niewykwalifikowanych w 1987 r. – 685, w 1988 r. – 409; robotników wykwalifikowanych w 1987 r. – 1276, w 1988 r. – 356; pracowników na stanowiskach w 1987 r. – 291, w 1988 r. – 408; spośród kobiet skierowano: robotnic niewykwalifikowanych w 1987 r. – 548, w 1988 r. – 340; robotnic wykwalifikowanych w 1987 r. – 2787, w 1988 r. – 302; pracownic na stanowiskach w 1987 r. – 312, w 1988 r. – 149. Jak wynika z przedstawionych danych w 1988 r. o 1/3 zmniejszyła się liczba ofert wolnych miejsc pracy oraz zmalała o około 11% liczba osób podejmujących pracę. Zakłady pracy stopniowo upadały. Następowały zwolnienia grupowe, w wyniku których straciło prace: w 1990 r. – 223 osoby, w 1991 r. – 993, w 1992 r. – 1232, w 1993 r. – 1254, w 1994 r. – 752; zwalniano także w 1990 r. – 808 osób, w 1991 r. – 2143, w 1992 r. – 4163 (w tym z sektora prywatnego – 1936), w 1993 r. – 4163 (w tym z sektora prywatnego – 1936), w 1994 r. – 3433 (w tym z sektora prywatnego – 1663 osoby). Bez pracy pozostawali absolwenci: w 1990 r. – 169, w 1991 r. – 344, w 1992 r. – 269, w 1993 r. – 368, w 1994 r. – 376; inni dotychczas nie pracujący: w 1990 r. – 214, w 1991 r. – 726, w 1992 r. – 1335, w 1993 r. – 1426, w 1994 r. – 639; ogółem: w 1990 r. – 1414, w 1991 r. – 4118, w 1992 r. – 6505 (a ofert pracy 652), w 1993 r. – 7215, w 1994 r.- 5200 osób. Procent bezrobotnych mieszkańców miasta wynosił w poszczególnych latach: w 1993 r. – 11,59%, w 1994 r. – 8,28%, w drugim kwartale 1995 r. – 10,54%, w czwartym kwartale 1995 r. – 8,56%, w drugim kwartale 1996 r. – 8,22%, w czwartym kwartale 1996 r. – 8,20%, w drugim kwartale 1997 r. – 7,20%. W 1997 r. w Łomży było 4298 osób bezrobotnych, a ofert pracy zaledwie 20; 2928 osób bezrobotnych pozostawało bez prawa do zasiłku⁷¹.

Wydział zatrudnienia prowadził ewidencję mężczyzn w wieku od 18 do 45 lat, którzy nie pracowali ponad trzy miesiące. Na dzień 25 czerwca 1985 r. było 98 osób, ale wkrótce 65 z nich podjęło pracę. Na początku sierpnia tego roku w ewidencji znajdowało się 291 mężczyzn, z tego 260 otrzymało skierowania do pracy. Zakłady pracy potwierdziły przyjęcie 178 mężczyzn. W przypadku nie zgłoszenia się na wezwanie osoby będącej w ewidencji, wydział zatrudnienia kierował wniosek do kolegium do spraw wykroczeń; skierowano wnioski o ukaranie do 10 mężczyzn⁷².

W lutym 1990 r. władze miasta podały, że sytuacja na rynku pracy w ostatnim czasie uległa całkowitej zmianie. Liczba osób poszukujących pracy przekroczyła o 560 liczbę wolnych miejsc pracy w mieście. Przewiduje się, że w wyniku ograniczenia stanu zatrudnienia przez zakłady pracy w dalszym ciągu będzie zwiększała się liczba osób poszukujących pracy przy jednoczesnym zmniejszaniu się ilości oferowanych wolnych miejsc pracy. Oszacowanie skali bezrobocia jest niemożliwe, twierdziły władze miasta.

Zarząd miasta przewidywał, że do końca 1990 r. prawo do zasiłku utraci około 2000 bezrobotnych, którzy będą ubiegać się o pomoc w Ośrodku Pomocy Społecznej. W tym roku korzystało ze świadczeń pomocy społecznej 1499 środowisk z liczbą 5145 osób, w tym: bezrobotni – 208 środowisk, rodziny zagrożone alkoholizmem – 597 środowisk, z powodu długotrwałej choroby – 187 środowisk, rodziny niepełne – 122 środowiska, opuszczający zakłady karne – 10 środowisk; podano też kilka innych powodów ubiegania się o tę pomoc. W lipcu 1993 r. zarząd miasta liczył się z tym, że na terenie miasta prawo do zasiłku utraci 800 osób, a w następnych miesiącach będą je traciły kolejne osoby; łącznie będzie 2000 takich osób. Na 1993 r. do świadczeń z pomocy społecznej zakwalifikowano 6216 środowisk z liczbą 22590 osób, co było związane z bezrobociem. W 1991 r. zmieniono ustawę o zatrudnieniu i bezrobociu. Maksymalny czas pobierania zasiłku dla bezrobotnych ustawa ograniczała do dwunastu miesięcy a dla osób, które przepracowały powyżej: kobiety – 25 lat, mężczyźni – 30 lat, do ośmiu miesięcy. Wysokość zasiłku wynosiła: 70% wynagrodzenia przez okres pierwszych 3 miesięcy, 50% wynagrodzenia przez okres dalszych 6 miesięcy, 40% wynagrodzenia po upływie 9 miesięcy⁷³.

Źródła:

63 Cz. Brodzicki, D. Godlewska, Łomża, s. 21, 23.

73 ArPł, Rada Narodowa, sygn. 20 k. 108. Wiadomości Łomżyńskie 1991 nr 3, s. 37.