Rozdział VI. ZDROWIE

I. Szpitale

1. Do XX wieku

W Łomży w dawnych czasach były dwa szpitale. Najstarszy szpital razem z kościołem szpitalnym św. Ducha został założony przez książąt mazowieckich w XV wieku, prawdopodobnie po przeniesieniu miasta na nowe miejsce. Przez długie lata był to właściwie dom przytułku dla starców, sierot i różnych nędzarzy. Akta z początku XVII wieku wspominają o dwóch szpitalach i kościołach św. Ducha w Łomży, z tym jednak, że czynny był tylko jeden szpital przy kościele parafialnym św. Michała Archanioła; przylegał do cmentarza kościelnego. W połowie XVII wieku szpital został przeniesiony na ulicę farną. Spłonął on w 1806 r. Opieka zdrowotna nad miejscową ludnością należała do różnego rodzaju znachorów i cyrulików. Na początku XV wieku został odnotowany lekarz nadworny ks. Janusza I, doktor medycyny Cezar Kraft. W materiałach dotyczących XVI wieku są wzmianki o trzech sławnych lekarzach medycyny mieszkających w Łomży: Marcinie Ruffusie, Janie Biedrzyckim i ks. Sylwestrze Roguskim. W 1578 r. w Łomży był jakiś chirurg i aptekarz. Ziołolecznictwo rozpowszechniły sprowadzone w 1628 r. do Łomży benedyktynki¹⁰⁷.
W pierwszej połowie XIX wieku w Łomży, podobnie jak w innych miastach powiatowych guberni augustowskiej, nie było szpitali. Owszem, w tych miastach przebywali lekarze, którzy wyruszali w teren, względnie ludzie przychodzili do nich. W 1822 r. zmarł lekarz Jan Nepomucen Woltemberg, który pracował w Łomży przez czterdzieści lat. Szpital w Łomży powstał dopiero w połowie 1841 r., jak wynika z odezwy Rady Opiekuńczej do mieszkańców okolicznych powiatów w cztery lata potem. Zachęcała ona do kupowania biletów na cztery bale dobroczynne na „szpital łomżyński czynny od półtrzecia roku”. Zamierzano powiększyć nieruchomość szpitala. Rozesłano skarbonki wszystkim burmistrzom, wójtom, urzędom skarbowym, urzędom leśnym oraz innym władzom administracyjnym i skarbowym. W lipcu 1961 r. znów rozsyłano skarbonki na budowę nowego obszernego szpitala. Szpital znajdował się przy ulicy Wiejskiej. Szpitale określano imionami świętych w celu ujednolicenia nazw i nadania znamion religijnych. Szpital w Łomży nosił nazwę Ducha Świętego. W latach 1859-1869 było w nim 20 miejsc. W przeciągu całego roku przebywało chorych: 1843 r. – 148, 1854 r. – 552, 1858 r. – 240, 1864 r. – 193, 1869 r. – 433 chorych¹⁰⁸. Drugim szpitalem w mieście był szpital żydowski przy ul. Jatkowej, powstały w 1857 r. w nowo wybudowanym domu i utrzymywany z funduszy gminy żydowskiej. Za kolejne szpitale można uznać lazaret więzienny oraz istniejący od 1849 r. lazaret wojskowy; lazaret wojskowy miał własną aptekę. W mieście były dwie apteki: w 1833 r. po doktorze Wojnarowskim aptekę przejął Piotr Piasecki, drugą aptekę prowadził Ludwik Tock¹⁰⁹.
Po powstaniu styczniowym własne siedziby zyskały szpitale: w 1873 r. Świętego Ducha przy ul. Wiejskiej, rozbudowany w latach 1884-1886, Żydowski przy ul. Senatorskiej z lat dziewięćdziesiątych, rozbudowany w 1903 r. i Wojskowy przy ul. Polowej z końca XIX wieku. W 1882 r. sfinalizowano budowę pomieszczeń dla starców przy ul. Polowej oraz w 1893 r. sierociniec przy ul. Adamowskiej. Łomża przed I wojną światową była miastem niedostatecznie wyposażonym w placówki służby zdrowia. Chorych przyjmowały tu trzy szpitale: chrześcijański, żydowski i więzienny, mogące pomieścić jednocześnie 120 osób. W końcu XIX wieku pracowało w Łomży 10 lekarzy cywilnych i 11 wojskowych, 4 weterynarzy, 10 aptekarzy i prowizorów, felczerów 6, akuszerek i „babek” przyjmujących porody około 15, dentystów 2-3 i kilku uczniów aptekarskich. W Łomży funkcjonowały dwie duże apteki ogólnodostępne. Oprócz ich właścicieli i zarządców–prowizorów, pracowało w nich 5-6 pomocników oraz 3-5 uczniów. Nieliczna i zróżnicowana pod względem fachowym kadra medyczna nie mogła sprostać zadaniom w regionie tak opóźnionym cywilizacyjnie. Z braku funduszów nie doczekały się realizacji projekty utworzenia sprawnej, łatwo dostępnej pomocy lekarskiej.. Chorym, ale po prostu głodującym, sierotom i sercom przychodziły z pomocą towarzystwa dobroczynności, a i inne stowarzyszenia uruchomiały przytułki, domy noclegowe, darmową opiekę i leki.
Chorym i biednym mieszkańcom Łomży przychodziły z pomocą różne towarzystwa o charakterze dobroczynnym. Pierwsze miejsce wśród instytucji zmagających się z biedą i nieszczęściami zajmowało Łomżyńskie Towarzystwo Dobroczynności, założone w 1882 r. W kilka miesięcy po ukonstytuowaniu się otworzyło ono przytułek dla starców w lokalu przy ulicy Polowej.

Szpital św. Ducha z 1878 r. przy ul. Wiejskiej. Obecnie Zespół Szkół Medycznych (2005r.)

Wydawało odzież dzieciom biednym, okresowo zapraszało na posiłki, w przeddzień świąt rozdawało paczki. Pieniądze na te cel zbierano podczas koncertów, zabaw, loterii. W 1901 r. został otwarty żłóbek dla 30 dzieci, których matki chodziły do pracy. Inna instytucja dobroczynna – Rada Opieki Społecznej otworzyła w 1882 r. przytułek dla dzieci, a w 1901 r. przy własnym przytułku dla starców powołała ochronkę dziecięcą przeznaczona dla około 50 małych mieszkańców. Związek Katolicki zapewniał pobyt i dzienny posiłek pewnej grupy dzieci. Ubodzy przybywający do Łomży na krótko lub czekający na miejsce w przytułku mogli skorzystać z przygotowanych dla nich noclegów. W Łomży było też Żydowskie Towarzystwo Dobroczynności i Oddział Rosyjskiego Czerwonego Krzyża oraz inne towarzystwa i stowarzyszenia łomżyńskie, które włączały się do starań o pomniejszenie rozmiarów choroby, biedy, ludzkiego nieszczęścia¹¹⁰_.

2. Okres międzywojenny

W Łomży były cztery s z p i t a l e: św. Ducha, św. Wojciecha, św. Rocha i Szpital Żydowski. Pierwszy szpital do 1924 r. stanowił własność sejmiku powiatowego w Łomży. Wówczas przeszedł na własność państwa wraz z budynkami i całym urządzeniem.

Dom Starców z 1882 r. przy ul. Polowej. Obecnie Dom Pomocy Społecznej (2005 r.)

Do wojny swoją działalność opierał na statucie i regulaminie uchwalonym na sejmiku powiatu łomżyńskiego z marca 1930 r. Posiadał trzy oddziały: chirurgiczno-ginekologiczny, wewnętrzny i położniczy. Liczba łóżek wynosiła 80. Okręg szpitalny rozciągał się na obszar Łomży i powiatu łomżyńskiego. Majątek szpitala składał się z placu z budynkami przy ul. Wiejskiej nr 18, dużego ogrodu, piętrowego murowanego budynku szpitalnego, dwóch budynków drewnianych i jednego murowanego (mieszkalnego), zabudowań gospodarczych i studni mechanicznej z kieratem. Po śmierci doktora Dąbrowskiego stanowisko naczelnego lekarza w 1917 r. otrzymał dr Marcinkowski przybyły z Warszawy, a do oddziału wewnętrznego przybył dr Mieczysław Czarnecki. Ordynatorem był wówczas dr Zdzisław Markiewicz, Przy szpitalu istniała przychodnia okulistyczna, w której w 1925 r. pracował dr Rudolf Beber. W 1930 r. w szpitalu byli zatrudnieni: dyrektor, ordynator-chirurg, akuszer, felczer-akuszerka, intendent, cztery siostry miłosierdzia dozorujące salę operacyjną i opatrunkową oraz pracujące na oddziałach, trzech posługaczy, sześć posługaczek, dwie kucharki, trzy praczki i dwaj stróże.

Szpital Żydowski Z 1903 r. przy ul. Senatorskiej. Stan z 1939 r.

Wysokość opłat dziennych pobieranych od chorych z powiatu łomżyńskiego wynosiła 6-7,20 zł, od ubezpieczonych w Kasie Chorych 3,50-4,20 zł, za separatki do 9,20 zł, za poród 7-8,30 zł, za opatrunki doraźne 5 zł, za naświetlenie lampa kwarcową 1,20 zł. We wrześniu 1939 r. zostały doszczętnie spalone: budynek wraz z meblami przy ul. Wiejskiej 16 zamieszkały przez dyrektora szpitala, budynek ambulatorium, mieszkanie dla studentów i służby, kaplica przedpogrzebowa, stodoły i chlewy; razem straty na 169000 zł (według wartości z dnia 3 08 1939 r.). W latach 1940-1945 nastąpiły straty: uszkodzenie budynku szpitalnego, uszkodzenie budynku drewnianego przy ul. Szpitalnej nr 4 (w którym mieszkali dyrektor, akuszerka i inne osoby), zniszczenie lokalnej biblioteki – ponad 1000 tomów, wywiezienie w nieznanym kierunku narzędzi chirurgicznych itp. We wrześniu 1944 r. szpital został ewakuowany ze strefy przyfrontowej do wsi Jasienica położonej w powiecie Ostrów Mazowiecka. W styczniu następnego roku wznowił swoją działalność w Łomży.
Szpital św. Wojciecha przy ul. Rybaki nr 22 był przeznaczony dla chorych na choroby weneryczne i skórne, posiadał 45 łóżek. Leczenie odbywało się bezpłatnie a koszta ponosił magistrat Łomży i wydziały powiatów: łomżyńskiego, kolneńskiego, ostrowskiego, ostrołęckiego i szczuczyńskiego. Płacono w zależności od liczby ludności w powiecie. Przy szpitalu było ambulatorium (przychodnia), z której w 1923 r. skorzystało 291 osób. W dwa lata potem naczelnym lekarzem szpitala był dr Wacław Szyszko. W szpitalu św. Rocha posiadającym 30 łóżek leczono choroby zakaźne mieszkańców Łomży i z powiatów: łomżyńskiego, kolneńskiego, ostrowskiego, ostrołęckiego i szczuczyńskiego. Szpital znajdował się w Piątnicy, w 1925 r. jego dyrektorem była dr Jacyna-Onuszkiewicz. Szpital żydowski posiadał 70 łóżek. Był utrzymywany przez gminę żydowską całego łomżyńskiego okręgu bóżniczego. Miasto Łomża nie posiadała więc własnego szpitala, ale wspólny tylko z powiatem łomżyńskim, bądź z pięciu okolicznymi powiatami. Nie było specjalnego szpitala dla umysłowo chorych, wysyłano ich do szpitala w Tworkach (1925 r.) i do szpitala w Choroszczy (1939 r.). W 1925 r. w Łomży pracowało szesnastu lekarzy, były trzy apteki, cztery zakłady apteczne, Kasa Chorych obejmująca Łomżę i powiat łomżyński, razem 3300 ubezpieczonych. W 1939 r. istniał Miejski Ośrodek Zdrowia, w skład którego wchodziły poradnie prowadzone pod kierownictwem lekarzy specjalistów: chorób oczu, gruźlica, weneryczna, dziecięca, szkolna, kuchnia mleczna¹¹¹..

3. Po 1945 r.

 Przy omawianiu lecznictwa należy rozróżnić: szpitale, przychodnie ogólne i poradnie specjalistyczne. Szpitale powiatowe. We wrześniu 1944 r., podczas trwania frontu na Narwi, lekarzy i chorych ewakuowano do miejscowości Jasienica. Dopiero na przełomie kwietnia i maja następnego roku szpital powrócił do Łomży i znalazł pomieszczenie w kilku domach. Przeprowadzano szczepienia przeciw tyfusowi brzusznemu oraz zastosowano ścisłą kontrolę sanitarną z pomocą milicji obywatelskiej. W tym czasie chorymi opiekowali się lekarze: Jan Dworakowski, Czesław Jurek, Maria Kulesza, Jan Józef Korta, Wiktor Paszkiewicz, Witold Prusiński i Tadeusz Wejroch; felczer Kazimierz Żochowski; felczerzy weterynaryjni: Aleksander Kusio, Mikołaj Malinowski i Bronisław Mendlowski; lekarz dentysta Trenerowska oraz dziewięć akuszerek. W budynkach dawnego szpitala Świętego Ducha były oddziały: chirurgiczny i ginekologiczno – położniczy. W 1955 r. szpital ten nazwano imieniem Anki Haliny Wolf. Oddziały wewnętrzny i dziecięcy umieszczono przy ul. Krzywe Koło w budynku Ojców Kapucynów, w którym przed wojną była szkoła średnia.

Szpital powiatowy w latach 1963-1996 przy Al. Legionów (2005 r.)

Oba te szpitale istniały do 1963 r., kiedy przeniesiono je do nowego szpitala przy ul. Świerczewskiego. Budynek przy ul. Wiejskiej przejęła szkoła pielęgniarska, a budynek Ojców Kapucynów miasto przekazało na szkołę zawodową. W nowym szpitalu o 335 łóżkach były oddziały: chirurgia z ortopedią, dziecięcy, ginekologiczno – położniczy, wewnętrzny, z czasem utworzono oddział intensywnej opieki medycznej. Po wojnie przy ul. Senatorskiej nr 50 otwarto oddziały gruźliczy i zakaźny. Szpital ten po 1960 r. przeniesiono do nowego pawilonu przy ul. Świerczewskiego. W 1979 r. rozpoczęto budowę dużego szpitala na osiedlu Łomża – Południe. Po wzniesieniu murów szpitala na kilka lat przerwano wszelkie prace. Od 1987 r. oddawano sukcesywnie poszczególne obiekty: pralnię centralną, ciepłownię, hydrofornię, warsztaty rzemieślnicze, patomorfologię, pomieszczenia na wojewódzkie przychodnie specjalistyczne, zakład diagnostyki obrazowej, sterylizatornię i 8 sierpnia 1996 r. kuchnię centralną. W grudniu 1993 r. do nowego szpitala przeniesiono z ul. Szosa Zambrowska zakład anatomii patologicznej, przychodnie rejonowe dla dzieci i dorosłych oraz niektóre z przychodni specjalistycznych. W październiku 1994 r. zaczęły tam prace dwie nowe przychodnie lekarskie. Ostatecznie 27 września 1996 r. rozpoczęto przenoszenie do nowego szpitala wojewódzkiego pierwszych oddziałów ze szpitala przy ul. Świerczewskiego (poświęcenie szpitala nastąpiło 18 października tego roku) i stopniowo otwierano nowe oddziały: laryngologiczny, okulistyczny, psychiatryczny, neurologiczny, rehabilitacji, urologiczny. Szpital gruźliczy i zakaźny pozostał przy ul. Świerczewskiego.

Szpital Wojewódzki budowany w latach 1979-1996 (2005 r.)

Przychodnie ogólne dla dorosłych. Zaraz po wojnie w mieście nie było przychodni, lekarze przyjmowali prywatnie. Wkrótce otwarto przychodnię ogólną przy szpitalu koło Ojców Kapucynów. W 1952 r. przychodnię przeniesiono na ul. Polową i tutaj pozostawała przez cały omawiany czas. W 1957 r. przekazano drugą przychodnię ogólną przy szpitalu na ul. Szpitalnej, w 1960 r. kolejną przychodnię przy ul. Zambrowskiej. Około 1950 r. miasto podzielono na rejony i oddano je pod opiekę poszczególnym lekarzom. Ci nadal przyjmowali swoich pacjentów w dotychczasowych wspólnych przychodniach. Wraz z rozwojem miasta powstawały nowe przychodnie to jest przy ul. Kardynała Stefana Wyszyńskiego i przy zakładach przemysłowych: przy Łomżyńskich Zakładach Przemysłu Bawełnianego, czy przy krochmalni na Krasce. Przychodnia ogólna dziecięca istniała przy szpitalu obok klasztoru Ojców Kapucynów. W 1963 r. umieszczono ją przy oddziale dziecięcym szpitala przy ul. Świerczewskiego, kolejne powstawały wraz z tworzeniem wspomnianych przychodni ogólnych dla dorosłych.
Poradnie specjalistyczne. Chirurgiczna – od 1945 r. funkcjonowała przy oddziale chirurgicznym szpitala Świętego Ducha, od 1963 r. przy ul. Polowej, od 1982 r. przy Szosie Zambrowskiej, od 1998 r. przy nowym szpitalu. Stomatologiczna – od 1953 r. w przychodni przy ul. Polowej, ale lekarze głównie przyjmowali prywatnie w swoich mieszkaniach. Ponadto gabinety stomatologiczne znajdowały się przy szpitalu Świętego Ducha, przy zakładach przemysłowych i w szkołach. Specjaliści – laryngolog, okulista, neurolog i inni przyjmowali w pewne dni w przychodni przy ul. Polowej, przyjeżdżali z Białegostoku, z czasem zastąpili ich miejscowi lekarze specjaliści. Po wojnie istniała służba zdrowia odrębna w lecznictwie zamkniętym (szpitale i sanatoria) i odrębna w lecznictwie otwartym (przychodnie ogólne i przychodnie specjalistyczne). W 1975 r. całe lecznictwo podporządkowano jednej dyrekcji i jednej administracji, w Łomży powstał Wojewódzki Szpital Zespolony. Po 1980 r. w Łomży powstał Zespół Wojewódzkich Przychodni Specjalistach. Odmienną organizację miało lecznictwo przemysłowe, kolejowe i milicyjne.
Pogotowie ratunkowe od 1946 r. mieściło się przy ul. Dwornej (naprzeciw sądu, potem budynek przejęła stacja sanitarno – epidemiologiczna). W 1956 r. pogotowie przeniesiono na ul. Wiejską przy szpitalu Świętego Ducha, w 1980 r. do przychodni przy ul. Szosa Zambrowska.

Hospicjum otwarte w 1993 r. (2005 r)

W końcu lat czterdziestych wznowił działalność przy ul. Polowej przytułek dla nieuleczalnie chorych i bezdomnych starców. Z czasem zamieniono go na dom opiekuńczy dla dzieci kalekich (najczęściej z porażeniem mózgowym)z całego województwa. W grudniu 1993 r. otwarte zostało na ul. Rybaki Hospicjum pod wezwaniem Ducha Świętego. Miało ono służyć ludziom nieuleczalnie chorym, którym ani szpital ani rodzina nie były w stanie zapewnić właściwej opieki. Hospicjum miało sześć miejsc, finansowane było przez wojewodę i ministerstwo zdrowia oraz przez dobrowolnych ofiarodawców. Przez kolejne półtora roku Hospicjum opiekowało się w sumie 60 nieuleczalnie chorymi. Powstała organizacja pielęgniarek środowiskowych powołana do opiekowania się ludźmi niedołężnymi, pozostającymi w swoich domach. Nie posiadały one dyplomów, sprawowały ogólną opiekę, a fachowej pomocy udzielały pielęgniarki wykształcone¹¹².
Stopniowo wzrastała liczba personelu medycznego i łóżek szpitalnych. W 1968 r. było: lekarzy 39, lekarzy dentystów 11, łóżek w szpitalach miejskich 309, przychodni lekarskich 5, gabinetów dentystycznych 9, punktów położniczych 2. W 1975 r. było: lekarzy medycyny 74 osoby, lekarzy dentystów 16, pielęgniarek 224, aptek 3, łóżek w szpitalu 325, przychodni 7; w 1985 r.: lekarzy medycyny 147, lekarzy dentystów 34, pielęgniarek 378, aptek 5, łóżek w szpitalu 381; w 1995 r.: lekarzy medycyny 240, lekarzy dentystów 37, pielęgniarek 509, aptek 14, łóżek w szpitalu 387, przychodni i ośrodków zdrowia 28; w 1997 r. lekarzy medycyny 269, lekarzy dentystów 44, pielęgniarek 572, aptek 18, łóżek w szpitalu 407. Jednak w latach 1986 – 1990 nie zrealizowano żadnej inwestycji służby zdrowia. Liczba osób na jeden gabinet lekarski wzrosła do 1325, czyli przekroczyła przewidywaną liczbę 1000 osób¹¹³.
Ogólne ubóstwo sprawiło, że w Łomży było wielu żebraków, zresztą niejako tradycyjnie, od dawna. Chodzili po domach prosząc o jedzenie i drobne pieniądze, skupiali się przed kościołami i przy bramie cmentarnej.

107 D. Godlewska, Łomża, s. 83
108 W. Jemielity,Szpitale w guberni augustowskiej, Studia Łomżyńskie 12(2001) s. 77,79, 82
109 Cz. Brodzicki, D. Godlewska, Łomża, s. 202
110 A. Dobroński, Łomża, s. 166
111 ArPł, Akta miasta Lonży z lat 11917-1940, sygn. 1-11. Starostwo Powiatu Łomżyńskiego 1944-1950, sygn. 216 k. 2. Szpital św. Ducha 1930-1946 inwentarz zespołu. Wspólna Praca 01 05 1917. Życie i Praca 04 09 1924; 18 12 1924; 18 10 1925. Por. W. Jemielity, Łomża w okresie międzywojennym, Łomża 2002, s. 110
112 ArPł, Zarząd Miejski, sygn. 2 k. 28. Wydział Powiatowy, sygn. 30 k. 8. Starostwo Powiatowe, sygn. 26 k. 6; sygn. 137 k. 8. Prezydium MRN, sygn. 18 k. 24. Rada Narodowa, sygn. 14 k. 234. Komitet Miejski PZPR, sygn. 15 k. 8. ArRm, Zarząd Miejski, sygn. 41/2 – 1. Wywiad autora z lekarzem Stanisławem Schrammem od 1952 r. przebywającym stale w Łomży. Głos katolicki 12 12 1993; 19 12 1993; 10 07 1994; 17 09 1995;4 08 1996; 25 08 1996; 13 10 1996
113 ArPł, Prezydium MRN, sygn. 17 k. 233. Rocznik Statystyczny Woj. Łomż. 1977 s. 33; 1985 s. 82; 1992 s. 75; 1995 s. 84; 1998 s. 107. Por. W. Jemielity, Łomża 1945, s. 133. Hospicjum w Łomży (zmiana statusu – organizacja porządku publicznego), Kontakty 2004 nr 33, s. 15