Rozdział VIII. OŚWIATA I KULTURA
I. Towarzystwa
1. Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów (ŁTN). Zostało zatwierdzone 4 września 1974 r., a rozpoczęło działalność na walnym zebraniu konstytucyjnym 25 maja 1975 r. ŁTN przejęło wcześniej zorganizowany Powiatowy Uniwersytet Kultury, który działał do 1970 r. oraz trzy oddziały ogólnopolskich towarzystw naukowych: Oddziału Towarzystwa Kultury Języka działającego od 1968 r. Oddziału Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza, działającego również od 1968 r. i Oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego, powstałego w 1970 r. ŁTN koncentruje się głównie na tematyce badawczej najbliższej temu regionowi210. Oddział Łomżyński Towarzystwa Nauk Weterynaryjnych. Po powstaniu województwa łomżyńskiego utworzono w Łomży Wojewódzki Zakład Weterynarii. Początkowo działalność naukowa skupiała się wokół Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego im. Wagów. W 1982 r. wydzielił się z niego Oddział Łomżyńskiego Towarzystwa Nauk Weterynaryjnych. Dzięki comiesięcznym zebraniom naukowym, konferencjom i sympozjom odbywającym się z udziałem przedstawicieli nauki istnieje możność kontaktu z osiągnięciami krajowej i zagranicznej nauki weterynaryjnej211.
2. Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej. Posiada ono tradycje sięgające okresu zaborów, bowiem już w 1916 r. powstało Akademickie Koło Łomżan przy Uniwersytecie Warszawskim. Obecne Towarzystwo zostało ono powołane do życia przez uchwałę Wychowanków Średnich Szkół Łomżyńskich na Zjeździe w czerwcu 1956 r., a zarejestrowane w Warszawie dnia 3 listopada 1958 r. Działalności Towarzystwa można podzielić na dwie części: na okres siedziby Związku Głównego w Warszawie od powstania Towarzystwa Ziemi Łomżyńskiej w 1958 r. i na okres łomżyński od czerwca 1983 r., kiedy to siedzibę Związku Głównego przeniesiono do Łomży. Zgodnie ze Statutem, celem Towarzystwa jest dbałość o rozwój gospodarczy i kulturalny miasta i Ziemi Łomżyńskiej oraz utrwalanie wśród członków zasad koleżeńskiego współżycia i łączności ze społeczeństwem łomżyńskim. Cele te mają być osiągnięte m. in. przez współdziałanie z władzami terenowymi na polu gospodarczym i kulturalnym, badanie zagadnień kulturalno-gospodarczych tak aktualnych jak i dotyczących historii regionu, wskazanie młodszemu pokoleniu możliwości rozwojowych regionu przez związanie ich zainteresowań, nauki i pracy z rodzimym regionem. Bardzo ważna częścią w działalności Towarzystwa jest działalność wydawnicza. Towarzystwo posiada oddziały w kilkunastu miastach Polski212.
3. Łomżyńskie Towarzystwo Wioślarskie. Po 1945 r. próbowano je reaktywować, ale bez większego skutku. Udało się to dopiero po mianowaniu Łomży miastem wojewódzkim. Dnia 2 stycznia 1976 r. wojewoda łomżyński wpisał Łomżyńskie Towarzystwo Wioślarskie do rejestru stowarzyszeń i związków. Jego działalność kulturalna ograniczała się do propagowania sportu, do organizowania dyskotek i do zbierania pamiątek i dokumentów świadczących o historii Towarzystwa. Towarzystwo zawiesiło już swoją działalność 213.
4. Oddział Polskiego Towarzystwa Archeologicznego i Numizmatycznego w Łomży został powołany 27 kwietnia 1976 r. Popularyzowano wiedzę o pradziejach regionu łomżyńskiego, o historii pieniądza polskiego i o konieczności ochrony zabytków214.
5. Wspólnota Polska. W marcu 1994 r. gościły w Łomży władze organizacji „Wspólnota Polska”. Wizyta zaowocowała powstaniem w mieście oddziału tej organizacji. Celem działalności Stowarzyszenia jest umocnienie więzi Polaków zamieszkałych za granicą. Dzieje się to poprzez: organizowanie wydarzeń kulturalnych: Dni kultury Chakaskiej, Dni kultury Syberyjskiej; prezentację tradycji narodowych przez Polaków ze Wschodu: „Kaziuki”, palmy i tradycje wileńskie, wyroby rękodzielnicze; koncerty zespołów artystycznych z Litwy, Ukrainy, Białorusi; organizowanie sesji naukowych; organizowanie imprez sportowych. W 1996 r. z inicjatywy „Wspólnoty Polskiej” otwarto w Łomży Dom Polonii; placówka odziedziczyła po prokuraturze rejonowej siedzibę przy ul. Nowej 4215.
6. Społeczne Stowarzyszenie Prasoznawcze STOPKA. Powstało jesienią 1981 r. Zrzesza ono głównie dziennikarzy, naukowców, działaczy kulturalnych i oświatowych. STOPKA prowadzi działalność wydawniczą w dziedzinie literatury dokumentalnej. Organizuje konkursy pamiętnikarskie takie jak: Wschodnie losy Polaków, Zachodnie losy Polaków. Polskie przemiany, Kto mnie wychowuje i inne. Od 1984 r. STOPKA prowadzi doroczny konkurs o Nagrodę i Medal Zygmunta Glogera. Nagroda ta przyznawana jest za szczególne zasługi w badaniu, ochronie i rozwoju kultury polskiej. Każdemu rozdaniu nagród towarzysza sesja naukowa, w której uczestniczą uczeni i działacze kultury całego kraju.
7. Stowarzyszenie Kultury i Okwiatu LOGOS. Zostało zarejestrowane w połowie 2003 r. Utworzono je na bazie działającego Teatrzyku Żywego Słowa „Logos”. Zadaniem Stowarzyszenia jest: upowszechnianie kultury, a przede wszystkim literatury i sztuki teatralnej w środowisku dzieci, młodzieży i dorosłych; krzewienie kultury ojczystego języka poprzez konkursy recytatorskie i spotkania autorskie; organizowanie stałych zajęć zespołu „Logos”; pomoc świetlicom środowiskowym; współdziałanie z organizacjami zajmującymi się młodzieżą trudną i zaniedbaną wychowawczo.
II. Biblioteki
1. Do I wojny światowej
Za pierwszą bibliotekę w Łomży można uznać księgozbiór w kolegium jezuitów. W chwili kasaty Towarzystwa Jezusowego (1773) biblioteka łomżyńska liczyła około pięć tysięcy druków i rękopisów. Składała się z różnych księgozbiorów darowanych przez przyjaciół zakonu oraz książek kupowanych przez jezuitów na użytek szkoły. Pierwszym znacznym księgozbiorem teologicznym i prawniczym był dar proboszcza łomżyńskiego Jana Chociszewskiego. Otrzymali go jezuici wkrótce po przybyciu do Łomży. Wnet otrzymali jezuici drugi księgozbiór, kanonika płockiego Stanisława Iłowskiego. Do znacznego powiększenia biblioteki przyczyniła się Ewa z Leszczyńskich żona Jana Szembeka kanclerza koronnego. Zapisu dokonała w 1725 r. Biblioteka została w chwili kasaty przekazana pijarom, a po pożarze w 1807 r. ze znacznymi ubytkami przeszła do Biblioteki Głównej w Warszawie. Do czasu zbudowania nowego kolegium, w którym umieszczono księgozbiory, biblioteka mieściła się w osobnym małym zabudowaniu. W 1641 r. ściany zabudowania popękały, dlatego zostały wzmocnione dwiema kolumnami cegieł, a dach został pokryty dachówką. W 1696 r., gdy ogień zniszczył kolegium, biblioteka ucierpiała; został spalony jej dach. Dopiero w kolegium ufundowanym przez Szembekową przeznaczono pomieszczenie na bibliotekę wielkości dwóch pokojów216
W końcu XIX wieku w Łomży istniała Polska Biblioteka Publiczna. W 1905 r. opiekę nad nią przejęła nowopowstałe Towarzystwo Biblioteki Publicznej. Stosownie do zatwierdzonego przez władzę rosyjską statutu, Biblioteka ta miała dbać o upowszechnienie szkolnictwa wśród osób każdym wieku i niezależnie od wyznania. Głównym źródłem jej utrzymania były opłaty czytelników oraz dochody z imprez kulturalnych. W 1911 r. w placówce przy ulicy Pięknej odnotowano 26,9 tys. wypożyczeń, przy 4497 posiadanych książkach i 128 członkach Towarzystwa. W bibliotece wyraźnie przeważały książki polskie. Kolejna polska biblioteka w Łomży powstała w 1910 r. przy Towarzystwie Wioślarskim i istniała w okresie międzywojennym. W 1906 r. utworzono bibliotekę przy Polskiej Szkole Handlowej, przekształconej po wojnie w Gimnazjum Męskie im. T. Kościuszki. Na początku 1907 r. władze gubernialne wyraziły zgodę na otwarcie biblioteki Polskiej Macierzy Szkolnej oraz biblioteki Parafii Łomżyńskiej; ta druga w 1938 r. liczyła 900 tomów. Od 1910 r. Katolickie Stowarzyszenie Robotnic i Sług pod wezwaniem św. Franciszka oraz Stowarzyszenie Robotników Chrześcijańskich miały własne biblioteki. W 1906 r. powstała żydowska biblioteka imienia Włodzimierza Madema. Przez cały okres międzywojenny pozostawała ona pod patronatem żydowskiej partii socjalistycznej „Bund” i pełnika funkcję biblioteki publicznej dla społeczeństwa żydowskiego. W 1912 r. Paweł Domowicz otrzymał zezwolenie na otwarcie wypożyczalni i czytelni, a niepowodzeniem zakończyły się starania Jankiela Berga. Ponadto w 1913 r. na pocztę w Łomży nadchodziło 726 egzemplarzy prasy, w tym 540 gazet217.
2. Okres międzywojenny
W okresie międzywojennym funkcjonowały dawne biblioteki. Dotacje władz miejskich były minimalne. Dopiero w 1939 r. magistrat łomżyński zamierzał przejąć Bibliotekę Publiczną na swój koszt. Do tego czasu zarząd miejski nie posiadał własnej biblioteki i czytelni. Obok wymienionych istniały placówki biblioteczne przy różnych instytucjach i stowarzyszeniach. Były to stosunkowo niewielkie biblioteki i czytelnie, z których mogli korzystać najczęściej bezpłatnie pracownicy i członkowie poszczególnych instytucji i organizacji. Własne księgozbiory posiadały: Związek komunalny, Policja Państwowa, miejscowe więzienie, Akademickie Koło Łomżan, Związek Pracowników Pocztowych i Telefonów, Towarzystwo Rzemieślnicze, Związek Nauczycielstwa Polskiego. W przededniu wojny sporem księgozbiorem dysponowało Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej, którą opiekowały się władze diecezjalne (biblioteka mieściła się w Domu Katolickim). Wszystkie szkoły średnie miały własne biblioteki. Zarząd miasta planując budżety na kolejne lata przeznaczał niewielkie sumy na niektóre biblioteki, zwłaszcza na Polską Bibliotekę Publiczną i na bibliotek żydowską imienia W. Madema. We wrześniu 1939 r. budynek Biblioteki Publicznej został zbombardowany, a większość księgozbioru uległa zniszczeniu. Po wkroczeniu do Łomży Sowietów, do czerwca 1941 r., instytucja istniała jako Biblioteka im. Puszkina218

3. Po 1945 r.

W dniu 3 maja 1946 r. nastąpiło uroczyste otwarcie Biblioteki Publicznej w Łomży. Biblioteka powstała ona ze zbiórek
społeczeństwa i ze zwrotu książek, które były zabrane w czasie okupacji, a stanowiły własność zarządu miasta. W rok potem dokonano podziału placówki i księgozbioru na bibliotekę miejską i powiatową. W 1955 r. nastąpiło połączenie tych
dwóch bibliotek pod nazwą Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Łomży. W 1975 r., po uzyskaniu przez Łomżę statusu miasta wojewódzkiego, bibliotekę przekształcono na wojewódzką. Po wojnie biblioteka mieściła się w Szkole Podstawowej nr 4 przy ul. Giełczyńskiej. W 1953 r. Powiatowa Biblioteka Publiczna otrzymała lokal w budynku Powiatowego Domu Kultury przy ul. Sadowej (w dawnym Domu Katolickim). Kolejne siedziby biblioteki to lokale przy ul. 3 Maja i od 1997 r. przy ul. Długiej. Na terenie miasta funkcjonowały cztery filie biblioteczne, jeden oddział dla dzieci i trzy punkty bibliotecznej. Do podstawowych zadań biblioteki należą udostępnianie zbiorów, wymiana międzybiblioteczną, organizowanie różnych form pracy z czytelnikiem służących popularyzowaniu sztuki i nauki oraz upowszechnianie dorobku kulturalnego miasta i regionu219.
III. Księgarnie
Przybywało w Łomży punktów sprzedaży książek, w 1913 r. było ich dziesięć jedenaście.. Prekursorami jednak łomżyńskich księgarzy nazwać wypadnie Schoenfelda (od około 1851 r. punkt tenorzy ulicy Rządowej przejął Wolf Lew) oraz Borucha Natansona (od 1868 r.). Dziewiętnastowieczne metryczki posiadały jeszcze księgarnie Bukowskiego (od 1878 r.), Jakuba Kagana (1899 r.), Jakuba Moszkowskiego (1899 do około 1906 r.); nie wszystkie jedna przetrwały do koca rządów rosyjskich. Największe zasługi w tej mierze miał Mieczysław Rychter, od 1881 r. właściciel księgarni; miał on obok księgarni wypożyczalnię książek. Księgarnię Rychtera w 1906 r. przejął Mirosów Putkowski i prowadził ja do około 1935 r. W 1906 r. Mirosław Putkowski przejął dawną księgarnię Rychtera i prowadził do około 1935 r.; była ona zlokalizowana w domu Tykocinera przy Rynku Pocztowym. Księgarnia była zarejestrowana w Związku Księgarzy Polskich jako zakład pierwszej kategorii. Bogate tradycje istniejącej do wojny księgarni zapoczątkował w 1901 r. Piotr Iwanicki. W połowie 1914 r. księgarnia przeszła na własność Kazimierza Dziekońskiego i Bolesława Kierzyńskiego i funkcjonowała pod nazwą „Bazar Szkolny”. W 1914 r. po nim księgarnię objęli Kazimier Dziekoński i Bolesław Kierzyński, rok zaś później Dziekońskiego zastąpił Józef Jezierski i przyjęto wówczas nazwę „Świt”. W połowie 1914 r. księgarnia przeszła na własność Kazimierza Dziekońskiego i Bolesława Kierzyńskiego i funkcjonowała pod nazwą „Bazar Szkolny”. Po 1915 r. miejsce Dziekońskiego w spółce zajął Józef Jezierski i od tego czasu księgarnia nosiła nazwę „Świt”. W styczniu 1927 r. zakupiła ją Jadwiga Dąbrowska (z domu Cieśluk). Pod jej kierownictwem firma przy ul. Drugiej 2 zyskało miano reprezentatywnej placówki miasta. Dobra reklama księgarni były dwie olbrzymie wystawy, urządzenie wnętrza na wzór firm wielkomiejskich i sprawna obsługa, wyłącznie męską. Firma „Świt” przez cały czas należała do pierwszej kategorii księgarń. Przyspieszona falę powstawania księgarń w Łomży obserwuje się po uzyskaniu niepodległości. Tylko w 1919 r. odmówiono rejestracji księgarń Melanii Bielińskiej oraz Eugenii i Ksawerego Rudnickich. Te placówki i kilka innych prowadziły działalność jeszcze przez jakiś czas, ale w warunkach izolacji ze strony zawodowej organizacji księgarzy. W 1917 r. Jan Czochański przejął na własność księgarnię Towarzystwa „Czytaj” i nazwał ja „Księgarnią Polską”. Była ona zarejestrowana jako zakład pierwsze kategorii, mieściła się przy ul. Długiej 10 (róg ul. Krótkiej). W 1930 r. przeszła droga kupna na własność Stowarzyszenia Księży katolickich „Unitas”, które od 1925 r. było w posiadaniu własnej księgarni pod nazwą „Księgarnią Łomżyńska” przy ul. Dwornej 18. Po przejęciu zasobów księgarni Jana Czochańskiego firma „Unitas” weszła w skład ścisłej czołówki księgarń łomżyńskich. Od 1933 r. funkcjonowała jeszcze księgarnia Zygmunta Marczewskiego. Mniej danych zachowało się o księgarniach żydowskich. Od 1906 r. istniała księgarnia Mejera Rubinsztejna, przy ul. Długiej 16. Po odzyskaniu niepodległości prowadził ją Markus Rubinsztejn. Od 1911 r. do wojny przetrwała w ręku sukcesorów księgarnia założona przez Fajwla Pasmanika. W 1938 r. placówka ta została zarejestrowana w Związku Księgarzy Polskich i występowała wtedy pod szyldem „Małka Pasmanika”. W 1912 r. właścicielem punktu księgarskiego był Berek-Gerszka Bursztyn220.
IV. Drukarnie
1. Do II wojny światowej
Rozwijającemu się miastu potrzeba była drukarnia. O zezwolenie na jej uruchomienie wystąpił w 1808 r. do władz departamentowych administrator drukarni w Białymstoku, Pratz. Drukarnia powstała dopiero pod koniec 1811 r., a w rok potem wydrukowano w niej pięćdziesiąt numerów „Dziennika Departamentowego Łomżyńskiego”. W 1852 r. drukowano w niej pisma dla władz miejscowych, drobne broszury w języku polskim i rosyjskim, „Ustawę dla Resursy Łomżyńskiej” 221.
W Łomży jako pierwsza była drukarnia gubernialna (1868 r.), następnie B. Natansona (1870), wielce potem zasłużonego Alexandra Krzyżanowskiego (od 1897 r.), Icka Blumowicza, Leona Wejmera. Drukarnia Krzyżanowskiego mieściła się na rogu ulic Dwornej i sadowej, a na górze było gimnazjum żydowskie Szymona Goldlusta. Z tej drukarni wyszło m. in. pismo łomżyńskie „Wspólna Praca”, w której lipcu 1924 r. podano, że nowopowstała drukarnia Diecezjalna staje się konkurencyjną dla drukarni Teodora Krzyżanowskiego i drukarni Jana Wejmera. Drukarnia Wejmera pracowała dla miasta od 1916 do 1939 r. Zajmowała trzypokojowy lokal, wyposażona była w płaskie maszyny drukarskie i maszynę ręczna tzw. pedałówkę. Obok znajdował się pokój introligatorski. U Wejmera drukowano w latach 1917-1918 „Kraisblett” w języku polskim i niemieckim, od 1917 r. „Wspólną Pracę” i „Pisemko”- ilustrowany dodatek dla dzieci, od 1929 r. „Ziemię Łomżyńską”. Jako ojciec gimnazjalisty, Jan Wejmer bardzo aktywnie włączał się w problemy młodzieży łomżyńskiej drukując w swojej oficynie pisma młodzieżowe i szkolne m. in. „Echo Szkolne”, „Głos Ucznia”, „U Progu”, „Seminarzysta” i harcerską gazetę „Czuwaj”. Z Drukarni Diecezjalnej wychodziło m. in. pismo „Życie i Praca” oraz „Rozporządzenia Urzędowe Łomżyńskiej Kurii Diecezjalnej”. W 1936 r. rozpoczęto druk książek, co miesiąc wychodził jeden tom, autorami byli przeważnie dawni pisarze polscy, a tematyka dostępna dla ludzi prostych i średnio wykształconych. To przedsięwzięcie nosiło nazwę „Biblioteki Dobrych Książek”. Podczas wojny budynek drukarni uległ zniszczeniu. Drukarnia Czerwińskiego istniała na pewno w latach 1919-1924, była też w jakimś czasie drukarnia M. Szera222.
2. Po 1945 r.
Po 1945 roku nie zaobserwowano w Łomży większej drukarni państwowej. Od lat dziewiećdziesiątych powstawały drukarnie prywatne, istniały nadal lub zmieniały właścicieli
Źródła:
210 J. Babicz, Ważniejsze wydarzenia i dokonania ŁTN im. Wagów w latach 1975 – 1986, Studia Łomżyńskie, t. 1, Łomża 1989, s. 267 – 285; Oddziały Towarzystw, s. 242 – 248. 20-lecie ŁTN im. Wagów, Studia Łomżyńskie, t. 7, Łomża 1996, s. 393 – 400. J. Wądołowska, Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów, Warszawa 1995, praca magisterska w maszynopisie.
211 M. Kleczkowski, Geneza i dorobek Zakładu Higieny Weterynaryjnej w Łomży, Ziemia Łomżyńska, t. 1, Łomża 1985, s. 40 – 44.
212 M. Mieszkowski, Działalność wydawnicza TPZŁ, Zeszyty Łomżyńskie 2000 nr 2, s. 18; nr 3, s. 16.
213 Cz. Rybicki, Działalność kulturalna Łomżyńskiego Towarzystwa Wioślarskiego, Studia Łomżyńskie 5(1995)15-44; tenże, Działalność turystyczno-rekreacyjna Łomżyńskiego Towarzystwa Wioślarskiego, Studia Łomżyńskie 6(1996)27-39; tenże, Działalność sportowa Łomżyńskiego Towarzystwa Wioślarskiego po 1945 r., Studia Łomżyńskie 11(2000)47-74.
214 J. Deptuła, Piętnaście lat Oddziału Towarzystwa Numizmatycznego w Łomży, Studia Łomżyńskie, 5(1995) 289 – 290.
215 Zeszyty Łomżyńskie 2001 nr 2/10, s. 42. Głos Katolicki 20 03 1994; 17 11 1996.
216 L. Piechnik, Jezuickie kolegium, s. 34.
217 A. Dobroński, Łomża, s. 108.
218 K. Nadratowsaka, Dzieje książki i bibliotek Łomży do 1939 r. Ziemia Łomżyńska 4(1990), s. 141 n.
219 B. Wadowska, Miejska Biblioteka Publiczna – próba nowej formuły organizacyjnej 1999 – 2000, Warszawa 2001, praca magisterska w maszynopisie. 10-lecie Państwowego Teatru Lalek w Łomży 1987 – 1997, Łomża 1997. ArPł, Zarząd Miejski, sygn. 12 k. 8; sygn. 13 k. 47.
220 K. Nadratowska, Dzieje książki, s. 141 n. J. Rymoid-Mickiewicz, Jan Wejmer drukarz – introligator – społecznik, Ziemia Łomżyńska 4(1990)223-225. Wspólna Praca 01 08 1917. Życie i Praca 30 08 `1925, 10 04 1927.
221 Cz. Brodzicki, D. Godlewska, Łomża, s. 67, 215.
222 K. Nadratowska, Dzieje książki, s. 141 n.
1 comments
Pamiętam, że po II wojnie światowej, chyba do wczesnych lat pięćdziesiątych działały dwie drukarnie. Jedna zaraz po wojnie przy ulicy Stefana Okrzei (Wiejska), i druga zaś na parterze w domu Zygmunta i Modesty małż. Czerwińskich przy ul. Dwornej nr 15 (obecnie nr 37). Pamiętam ją dobrze gdyż w latach 1947 – 1951 mieszkaliśmy na poddaszu w tym domu.. Na bocznej ścianie od strony ulicy Gałczyńskiej była wymalowana dużym literami reklama tej drukarni. Przy okazji. Mam zdjęcie tego budynku, ale od ulicy Dwornej, zmienionej w końcu grudnia na ulicę Józefa Stalina, a po ” odwilży październikowej w 1956″ na ulicę 22 Lipca.. Żartowaliśmy, że trzeba było dodać – dawniej E. Wedel.