Dzieje Łomży.Tysiącletnie. Rozdział VIII. (VII-XII)

ROZDZIAŁ VIII. OŚWIATA I KULTURA

VII. Teatry

1. Do I wojny światowej

Pierwszy przedstawienia teatralne Łomży w Łomży wiążą się z kolegium jezuickim. W życiu szkoły humanistycznej ważnym elementem były wystąpienia publiczne młodzieży: popisy uczniów, przestawienia, udział w uroczystościach kościelnych i szkolnych. Występy takie były nie tylko skutecznym czynnikiem propagandowym szkoły, ale także przygotowywały do przyszłych wystąpień publicznych oraz oddziaływały wychowawczo na młodzież. Sztuki sceniczne lub dialogi wystawiano obowiązkowo w zapusty i na zakończenie roku szkolnego. Nadto różne ważne wydarzenia dawały okazję do wystąpień młodzieży. Kronikarz kolegium łomżyńskiego podał niektóre z nich. Już w drugim roku istnienia kolegium (1616) uczniowie wystąpili przed publicznością z trzema sztukami scenicznymi tragi-komicznymi. 25 marca 1637 r. starostę Stanisława Radziejowskiego młodzież przyjęła „świetnym występem, a mianowicie dialogiem na scenie urządzonej na drodze publicznej”. W 1638 r., gdy do miasta wkraczał nowy starosta Hieronim Radziejowski, przy najbliższej bramie Witala go młodzież. Na cześć przyszłego rządcy uczniowie z wystawionej sceny wygłaszali wiersze i przemówienia. Wielkim wydarzeniem dla szkoły było ogłoszenie w 1670 r. Stanisława Kostki błogosławionym. Urządzono specjalne nabożeństwo, w czasie którego po procesji z kościoła parafialnego do jezuickiego z obrazem błogosławionego kilku z uczniów wygłosiło ku jego czci wiersze oraz modlitwy w intencji papieża Klemensa X i króla Michała. 13 listopada po południu, a potem w następną niedzielę wystawiono dramat na cześć błogosławionego. Wśród dostojnikowi kościelnych i świeckich, którzy zwiedzali kolegium i których przyjmowała młodzież, znalazł się król polski August II. W 1700 r. w drodze do Rygi zatrzymał się w kolegium, gdzie został powitany przez nauczycieli i uczniów. W 1744 r. chór kolegium jezuickiego wzbogacił się o nowe instrumenty muzyczne, używając ich do uświetnienia uroczystości szkolnych i nabożeństw. Kronikarz w wielu miejscach opowiadał o uroczystościach, w których występowała orkiestra szkolna i chór. Oto w 1754 r. odbyło się niezwykle uroczyście zaprowadzenie bractwa Opatrzności Bożej i Dobrej Śmierci. Uczniowie podzieleni według klas, z rozwiniętymi sztandarami i przy dźwięku muzyki wyszli naprzeciw pielgrzymom nadchodzącym z Myszyńca, Nowogrodu i Miastkowa²²⁷.

Również w okresie pijarów, przy szkole znajdować się teatr szkolny. W 1777 r. na zakończenie roku szkolnego wystawiono tragedie „Joas” i komedię „Junak”, w 1778 r. „Alzyrę” Woltera i „Paryżanina Polskiego” Franciszka Bohomolca, w 1779 r. tragedię „Epaminondas” i komedię „Czary”. Były to prawdopodobnie ostatnie sztuki grane w teatrze kolegium łomżyńskiego. W tym czasie w kraju obserwuje się upadek teatrów szkolnych. Zastępują je teatry prywatne, które zaczynają się rozpowszechniać. W 1781 r. Komisja Edukacji Narodowej wprowadziła do szkół nowy program wychowawczy, w którym już nie było miejsca na teatr szkolny. Na uroczystości szkolne, podczas których były wystawiane sztuki, zapraszani byli liczni goście. Do łomżyńskiego kolegium na przedstawienia szkolne zjeżdżała się okoliczna szlachta²²⁸.

Około 1840 r. przybyła do Łomży objazdowa trupa teatralna Izabeli Górskiej. Kolejny zespół, Jana Okońskiego, przyjeżdżał na występy do Łomży w latach 1843, 1846 i 1854 r. Od 1853 r. do 1867 r. występowali także Barański i Paweł Ratajewicz, ciesząc się dużym powodzeniem. Występy tych dwóch panów i ich zespołów trwały wiele tygodni. Wystawiano m. in. sztukę Jana Korzeniowskiego „Majtek albo imię”, Stanisława Bogusławskiego „Lwy i lwice”, „Stara Romantyczka”, Aleksandra Fredry „Nocleg w Apeninach”²²⁹. W drugiej połowie stulecia Łomża nie miała stałego teatru, ale powszechnie wyrażano opinię, że teatr jest bardzo potrzebny jako jeden z atrybutów wielkomiejskości i to nawet, jeśli nie miał stałej obsady. Teofil Czochański, nabywca w 1883 r. budynku dawnego zajazdu „Pod koniem”, przerobił stajnie na salę teatralną, potem ją jeszcze rozbudował. Tu występowali amatorzy, zachwycamy sławy: Bolesław Leszczyński, Ludwik Solski, Gabriela Zapolska z zespołem. Z urzędowych raportów z lat 1897-1910 wynika, że rocznie grano w Łomży od trzydziestu do ponad stu spektakli , z czego większość w wykonaniu kilkuosobowych trup przyjezdnych, kilka lub kilkanaście wystawiano silami miejscowych amatorów, a niekiedy prezentowanych przez teatry zawodowe z prawdziwego zdarzenia. Na wzór „Lutni”, zespołu wokalno-instrumentalnego założonego w 1888 r. w Warszawie, podobne stowarzyszenia powstawały w większych miastach, również w Łomży. W latach 1996-1998 „Lutnia” dała kilkanaście przedstawień amatorskich i koncertów. Z braku środków odłożono projekt budowy własnego gmachu. Wydarzeniem kulturalnym była wystawa sztuk pięknych we wrześniu 1889 r. Urządzono wówczas wiele działów (sekcji): malarstwo i rzeźba, meble, przedmioty sztuki stosowanej, przedmioty kościelne, srebra i kosztowności, ceramika, militaria, ubiory, hafty, koronki, osobliwości²³⁰.

2. Okres międzywojenny

Swoją działalność kontynuowała „Lutnia”. Towarzystwo to borykało się z trudnościami materialnymi, brakowali sali, instrumentów muzycznych, nie było wystarczającej ilości ludzi szkolących chórzystów. Wielkie zasługi położył dyrektor kasy przemysłowców łomżyńskich Cabert, który zakupił fortepian i większość instrumentów. Adwokat Śmiarowski, pierwszy dyrektor „Lutni”, w swoim domu oddał sale na koncerty i próby. „Lutnia” obok wystąpień chóru przygotowywała i wystawiała sztuki teatralne, głównie utwory ze śpiewem i tańcem takie jak „Wiara, Nadzieja i Miłość”, „Chata za wsią” itp. W przedstawieniach brali udział członkowie „Lutni” oraz inni amatorzy spośród inteligencji łomżyńskiej. Również młodzież akademicka studiująca w Warszawie, zorganizowana w Akademickim Kole Łomżan sięgała do tradycji teatru amatorskiego. Teatry szkolne gimnazjum męskiego i żeńskiego wykonywały śpiew chóralny i solowy, deklamacje, tak zwane żywe obrazy związane z rodzimą literaturą, oraz przygotowywały jasełka i sztuki z repertuaru polskiego i światowego. W okresie wakacji działały amatorskie teatry na obozach harcerskich. Do Łomży przybywały teatry zawodowe i niektórzy powszechnie znani artyści np. Juliusz Osterwa, który przyjeżdżał ze swoim objazdowym teatrem „Reduta”. Prasa łomżyńska zapowiadała mające nastąpić występy teatralne swoje i obce a potem komentowała ich przebieg. Dzikie prasie można by w miarę dokładnie odtworzyć tytuły przedstawień, czas i miejsce ich grania²³¹.

3. Po 1945 r.

Dnia 22 grudnia 1987 r. odbyło się pierwsze widowisko Państwowego Teatru Lalek. Wojewódzki Dom Kultury udostępnił teatrowi lalek salę widowiskową, salę prób i niezbędne pomieszczenia magazynowe. W 1994 r. teatr ten otrzymał od wojewody nową siedzibę w dawnym budynku straży pożarne przy Placu Niepodległości. Modernizacja budynku trwała pięć lat, od 27 marca 2002 r. Teatr Lalki i Aktora ma własną siedzibę przy Placu Niepodległości. W 1987 r. na inaugurację wybrano „Bajki Pana Brzechwy”, a więc autora, który tworzył dla dzieci. W roku następnym najmłodsi widzowie, i nie tylko, otrzymali prezent od łomżyńskiego teatru – Festiwal „Teatru w Walizce”, dzięki któremu Łomża gościła najlepszych „lalkarzy” z Polski i z zagranicy. W 2003 r. odbyło się 69 spotkań edukacyjnych na temat: jak powstaje spektakl teatralny, recytacja poezji i prozy, ABC Teatru i Lalek, teatr jako spotkanie – teatr jako rozwój, zabawy teatralno-muzyczne-rytmiczne z wykorzystaniem lalek i masek²³².

VIII. Kina

Z teatrem zaczynało zwolna konkurować kino, bardziej fascynujące młodych, niekoniecznie uczących się. W okresie do II wojny światowej w Łomży można doliczycie czterech kin, w tym dwóch w ścisłym znaczeniu: „Miraże” (Miraż) i „Reduta”. W 1911 doktor Rudolf Beber wybudował na placu miejskim gmach kinoteatru „Miraże” i zobowiązał się, że po piętnastu latach przejdzie on na własność miasta.

Budynek o kubaturze 1200 m³ znajdował się na Placu Pocztowym (w pobliżu dzisiejszego PKO); został zniszczony w 1945 r. Kino „Reduta” częściej było określane jako kino Czochańskiego od nazwiska właściciela prowadzącego jednocześnie w drugim skrzydle budynku restaurację „Pod koniem”; dzisiaj w tym miejscu jest kino Milenium. Funkcjonowały również kina w Domu Żołnierza i w Domu Katolickim. Dom Żołnierza wzniesiono w 1930 r. na miejscu po zrujnowanej cerkwi pułku ołonieckiego na ul. Polowej (dzisiaj gmach banku). Od 1 października 1933 r. zaprzestano tam (może czasowo) wyświetlać filmy. W styczniu 1932 r. władze państwowe udzieliły zezwolenia na otwarcie kina w Domu Katolickim; nosiło ono nazwę „Zdrój”²³³.

Kino i telewizja. W mieście były dwa kina: “Październik” do lat osiemdziesiątych i “Millenium”. W latach 1968 – 1974 w kinach było 634 miejsc, w 1975 r. – 680, w 1990 r. – 590, w 1997 r. – 200 miejsc²³⁴. W 1963 r. na terenie miasta było zarejestrowanych 48 telewizorów, 1912 radioodbiorników i 2400 głośników podłączonych do sieci. W dwa lata potem ilość telewizorów wzrosła do 1261, ilość radiowych odbiorników lampowych do 2940, natomiast ilość głośników zmalała do 1200. W 1969 r. było już 2999 telewizorów i ciągle rosła ich liczba. W 1995 r. Zarząd Miasta poparł inicjatywę uruchomienia na terenie miasta stacji radiowej, z którą wystąpiło “Radio BAB”. W lutym 1997 r. w prasie podano, że za około trzy miesiące planuje się wejście na antenę Radia Łomża – rozgłośni typowo lokalnej²³⁵

 Kina. W mieście były dwa kina: “Październik” do lat osiemdziesiątych i “Millenium”. W latach 1968 – 1974 w kinach było 634 miejsc, w 1975 r. – 680, w 1990 r. – 590, w 1997 r. – 200 miejsc²³⁶.

IX. Archiwum

W początkach XVII wieku było w Łomży Archiwum Aktów Dawnych Ziemi Łomżyńskiej, Wiskiej i Bielskiej i dla czternastu miast, w którym przechowywano akta sądowe, grodzkie, podkomorskie, wójtowskie, miejskie, zbiory praw i uniwersałów dawnej Polski.

W latach 1883-1888 wchodzące w skład zasobu akta staropolskie przewieziono do Warszawy i włączono do zasobu Archiwum Głównego. Przetrwały tutaj do II wojny światowej. Część akt Niemcy wywieźli w głąb Rzeszy, pozostałe uległy zniszczeniu w 1944 r. Ocalała jedynie część akt ziemskich i grodzkich ostrołęckich. Obecnie są przechowywane w Archiwum Głównym Akt Dawnych. Częściowe przemieszczenie zasobu w latach 1883-1888 nie oznaczało kresu istnienia Archiwum w Łomży. Działało nadal jako Łomżyńskie Archiwum Gubernialne. Po uzyskaniu niepodległości istniało w Łomży Archiwum Państwowe do 1930 r., kiedy uległo likwidacji, zasób aktowy przewieziono do Warszawy.

 Zarządzeniem z 28 lipca 1952 r. zostało powołane Powiatowe Archiwum Państwowe w Łomży. Terenem jego działania stały się ówczesne powiaty: łomżyński, kolneński, wysokomazowiecki i zambrowski, a po 1975 r. dodatkowo teren powiatu grajewskiego. W 1955 r. przekazano w zarząd i użytkowanie Archiwum jeden z budynków byłego więzienia²³⁷.

X. Wianki

Każdego roku w przeddzień św. Jana, czyli w końcu czerwca ludność miasta uczestniczyła w tradycyjnych „Wiankach”. Oprócz różnych zabaw rozrywkowych, takich jak wyścigi łodzi rybackich, wspinanie się na słup (wysmarowany tłuszczem, z bardzo gładką powierzchnią, zwieńczony u góry odpowiednim kołem, na którym leżała jakaś nagroda), odbywało się puszczanie na wodę wianków z zapalonymi świeczkami. Strażacy budowali wielkie rusztowanie, które po zapadnięciu zmroku oświetlali barwnymi, głównie czerwonymi, rakietami imitującymi pożar. Następnie naśladowali gaszenie ognia, lejąc wódę i wydając odpowiednie komendy. Odbywały się zawody pań i panów, tłumy ludzi obserwowały sunące po Narwi liczne łodzie, przygrywała orkiestra strażacka i wojskowa. Wianki trwały długo w noc, gromadziły gapiów, ale i wysoko postawione persony, w tym przed I wojną światową gubernatora, który wręczał zwycięzcom nagrody²³⁸

XI. Orkiestra

W Łomży były zasadniczo trzy orkiestry: wojskowa, straży ogniowej i gimnazjum męskiego; inne szkoły też pragnęły i próbowały je posiadać. O silnej więzi wojska i mieszkańców świadczył bogaty wykaz imprez teatralnych urządzanych przez żołnierzy, często ze wstępem dla cywilów. Od 1919 r. istniał chór żołnierskimi, który uczestniczył w obchodach rocznic narodowych i państwowych. W rok potem w 33 pułku piechoty powstała sekcja teatralna. Bliskie związki łączyły chór z orkiestrą obecną nie tylko na uroczystościach o charakterze oficjalnym, ale także w czasie spotkań towarzyskich i charytatywnych. Orkiestra dorobiła się zespołu symfonicznego a do programu występów wprowadzała arcydzieła muzyki polskie i światowej. Pułk z orkiestrą reprezentował się społeczeństwu łomżyńskiemu 3 Maja, 11 Listopada, podczas przysięgi żołnierskiej i podczas wielu innych świąt, w tym Bożego Ciała. W 1933 r. w dniu Wszystkich Świętych o godzinie trzeciej po południu cały 33 pułk procesjonalnie przybył na cmentarz parafialny z krzyżem i orkiestrą a ksiądz kapelan wygłosił mowę. O godzinie piątej po południu przybyli strażacy i harcerze również ze swoimi orkiestrami. Taka sceneria powtarzała się od 1920 r. Wojsko gromadziło się przy grobie pułkownika, byłego dowódcy 33 pułku, a harcerze i strażacy przy grobie powstańców²³⁹. Gdy 3 lipca 1917 r. poświęcono dawną cerkiew przy Placu Sienkiewicza na kościół garnizonowy, wojsko maszerowało tutaj przez całe miasto na mszę świętą niedzielną. Prawdopodobnie starsza od wojskowej była orkiestra straży ogniowej, gdyż Straż Ogniowa w Łomży 2 i 3 września 1929 r. obchodziła 50-lecie swego istnienia. W tych dniach na cmentarzu złożono wieniec na mogile prezesa straży Śmiarowskiego i na grobie pierwszego naczelnika, K. Tocka. Wieczorem odegrano hejnał z wieży alarmowej, następnego dnia odbyła się msza w katedrze. Orkiestra strażacka towarzyszyła wszystkim ważnym wydarzeniom w mieście. Dobrą orkiestrę miało gimnazjum męskie im. T. Kościuszki, orkiestrę posiadało również seminarium nauczycielskie męskie. Udzielały się one w życiu miasta. Dnia 6 czerwca 1977 r. powstało Łomżyńskie Towarzystwo Muzyczne oraz Łomżyńska Orkiestra Kameralna. Trzydziestoosobowy zespół łomżyńskich kameralistów daje rocznie ponad sto koncertów, a wiele z nich uświetnia obecność znakomitych solistów²⁴⁰.

Radio

1. Radio. W Łomży są cztery stacje radiowe; jedna stacja publiczna i pozostałe prywatne. Regionalna Rozgłośnia Polskiego Radia w Białymstoku miała od 1975 r. swojego stałego korespondenta w Łomży. W 1992 r. Rozgłośnia uległa przekształceniu w Spółkę Akcyjną Skarbu Państwa. Wówczas powstało w Łomży „Radio Białystok Studio Łomża ” z kilkoma pracownikami i mieściło się przy ul. Sadowej 8. Zasięg Radia obejmuje województwo podlaskie i obrzeża terenów sąsiednich. W Radio poruszane są szczególnie zagadnienia dotyczące własnego terenu m. in. mniejszości narodowych, rolnictwa, podatków, przemysłu. Na terenie województwa podlaskiego jest podobne radio terenowe w Suwałkach. Radia prywatne: Radio PLUS ul. Piłsudskiego lla Sławomira Borowego zostało założone 1 marca 1991 r. W 2005 r. została zmieniona jego nazwa na Radio Eska Łomża. Posiada ono zasięg na teren powiatów: Łomża, Kolno i Zambrów. Radio BAB ul. Dmowskiego lla zaczęło nadawać w 1997 r. Posiada ono zasięg do 30 km. W radio poruszane są sprawy lokalne. Nazwa BAB wiąże się z pierwotnym ukierunkowaniem rozgłośni na odbiorców płci pięknej. Dnia 2 grudnia 2001 r. zapoczątkowało nadawanie wiadomości Diecezjalne Radio Nadzieja. Mieści się ono w Centrum Katolickim przy parafii Świętego Krzyża. Z tego radia słychać codziennie modlitwy poranne i wieczorne, często jest nadawany przebieg uroczystości religijnych z katedry łomżyńskiej i z różnych kościołów, ponadto są wiadomości bieżące miejscowe i krajowe.

XII. Miejski Dom Kultury

Miejski Dom Kultury – Dom Środowisk Twórczych został powołany 4 grudnia 1979 r. w celu integracji działalności istniejących na terenie miasta związków i stowarzyszeń twórczych i naukowych: plastyków, muzyków, literatów, dziennikarzy, architektów. Pierwszą siedzibą instytucji był pokoik w miejskiej hali targowej. W rok potem przekazano na potrzeby domu kultury dwa pomieszczenia w budynku „klubu Bonar” oraz oddano w użytkowanie galerię ZPAP przy Starym Rynku, nazwaną później klubem-galerią „Pod Arkadami”. Ostatnim etapem tworzenia infrastruktury okresu pionierskiego było otwarcie w listopadzie 1981 r. kawiarni tzw. „dołka” w piwnicy Galerii. Od początku działały dwie galerie: Pod Arkadami i galeria w klubie „Stałe zajęcia”, a od 1994 r. w klubie Bonaru rozpoczęła działalność galeria sztuki współczesnej, która w 2002 r. została przekształcona w galerię sztuki dziecięcej. 24 czerwca 1994 r. nastąpiło uroczyste otwarcie, odbudowanej po pożarze z 7 maja 1987 r., siedziby Miejskiego Domu Kultury – Domu Środowisk twórczych przy ul. Wojska Polskiego 3. W tym czasie bazę instytucji stanowiły: Klub Bonar, Klub Odek, kino Millenium, klub-galeria Pod Arkadami, pracownia plastyczna i bary (Kacaraba, Dołek, Bonar). W 2003 r. MDK-DŚT tworzyły: Galeria Pod Arkadami z Klubem Fotografików Łomżyńskich i Galerią Jednej Fotografii, Pracownia Plastyczna przy ul. Dmowskiego oraz główna siedziba przy ul. Wojska Polskiego 3 z galerią Bonar i klubem muzycznym Pop Art. W Domu Kultury często koncertowały znane zespoły. Dom ten nadal jest miejscem spotkań artystów i ludzi poszukujących, chociaż funkcja ośrodka integrującego twórców i środowiska ustąpiła miejsca edukacji kulturalnej dzieci i młodzieży oraz upowszechnianiu wartościowej kultury wśród mieszkańców Łomży. Imprezami i przedsięwzięciami Domu Kultury są m. in.: Dni Łomży, Letnie Warsztaty Artystyczne, Łomżyńska Jesień Kulturalna, Ogólnopolski Festiwal Teatrów Młodzieżowych. Edukacja kulturalna realizowana jest głównie poprzez zajęcia z dzieci i młodzieżą. Działania na rzecz promocji kultury lokalnej, to przede wszystkim koncerty i przeglądy muzyczne²⁴¹.

227 L. Piechnik, Jezuickie kolegium, s.14, 27