Rozdział VIII. OŚWIATA I KULTURA

V. Prasa

1. Po powstaniu styczniowym

W styczniu 1882 r. zaczął wychodzić, co wtorek, tygodnik „Echo Łomżyńskie”. Na łamach tego pierwszego w regionie tygodnika zamieszczano serwis informacyjny z kraju i świata, korespondencje z miast guberni łomżyńskiej, kronikę miejscową, ogłoszenia, fragmenty prozy. Pod koniec 1883 r. pismo przestało się ukazywać. Wznowiono je w połowie 1884 r., miało ukazywać się w piątki, znów trwało krótko, do jesieni tego roku. Następcą pozycją na rynku wydawniczym był „Narew. Kalendarz Ilustrowany na rok zwyczajny 1885”. W „Narwi” znalazły się: kalendarz, dział informacyjny z nazwiskami osób urzędowych, wykazem instytucji i firm przemysłowych, rozkładem kursowania poczt, datami jarmarków. Po długiej przerwie, 1 kwietnia 1899 r. pojawił się pierwszy numer „Ech Płockich i Łomżyńskich”. Redakcja pisma wydawanego dwa razy w tygodniu mieściła się w Płocku. Gazeta składała się zasadniczo z czterech stron, powieszonych o dwie dodatkowe wyjątkowych okazjach. Były w niej podstawowe informacje bieżące, wykaz zmian w służbie, kronika kościelna, opowiadania lub powieść w odcinkach. Po sześciu latach trwania spółki redakcja „Ech” zerwała kontakt z Łomżą, od 5 marca 1904 r. gazeta nosiła już nazwę „Echa Płockie i Włocławskie”. W 1902 r. ukazała się jednodniówka „Z nad brzegów Narwi”. Przeważały w niej wiersze i opowiadania. „Kalendarz Łomżyński” na 1903 i 1904 r. zawierał przyczynki historyczne, dane aktualne o regionie, informacje o życiu społecznym Łomży, próbki poezji, prozy i humoru. Nowy etap w dziejach prasy polskiej rozpoczął się po 1905r., chociaż Łomża dosyć późno wykorzystała swoją szansę. Dopiero 3 kwietnia 1910 r. ukazał się tygodnik „Wspólna Praca”. Przeważały egzemplarze ośmiu- i dwunastostronicowe, a w porze letniej niekiedy łączono je, z podwójną wówczas numeracja. Podawano kronikę wydarzeń z miasta i okolicy, sprawozdania z działalności towarzystw, recenzje występów teatralnych, ogłoszenia, cenniki, nowinki. Czasopismo przestało wychodzić w 1913 r. W opozycji do „Wspólnej Pracy” stanął „Głos Łomżyński”, pismo „poświęcone zagadnieniom życia narodowego w zakresie politycznym, społecznym, naukowym i literackim”. „Głos” zaczął się ukazywać w końcu 1913 r. i przetrwał do wojny. Najdłużej, od początku istnienia guberni łomżyńskiej wydawano w jej stolicy urzędowe czasopismo „Łomżińskije Gubiernskije Wiedomosti”. Tu drukowano przede wszystkim rozporządzenia władz centralnych i miejscowych, kronikę urzędową, sprawozdania z działalności charytatywnej, statystykę wyborów do Dumy, sporadycznie i wiadomości nieoficjalne²²³

2. Okres międzywojenny

Oto tytuły czasopism łomżyńskich; podawane daty mogą być nie w pełni dokładne. Akcja Katolicka Diecezji Łomżyńskiej wychodziła w latach 1934-1939 jajo miesięcznik adresowany do członków tego stowarzyszenia o tej samej nazwie. Drogowiec ukazywał się w latach 1933-1939 jako miesięcznik poświęcony sprawom dróg kołowych w Polsce. Dróżnik Szosowy wydawano w latach 1931-1933. Gazeta Łomżyńska ukazywała siew latach 1919-1924, tygodnik endecki poświęcony zagadnieniom politycznym, społecznym i gospodarczym. Myśl Polska wychodziła w latach 1925-1929, było to pismo państwowego gimnazjum żeńskiego im. Marii Konopnickiej. Młodość ukazywało się jeden rok – 1925. Przegląd Łomżyński wychodził w latach 1923-1926, jako ilustrowany tygodnik dla powiatów łomżyńskiego, ostrołęckiego, ostrowskiego, szczuczyńskiego i wysokomazowieckiego. Rozporządzenia Urzędowe Łomżyńskiej Kurii Diecezjalnej drukowano w latach 1926-1929, miesięcznik adresowany do duchowieństwa. Sprawa Katolicka wychodziła w latach 1935-1939 i była kontynuacją Życia i Pracy, ale zajmowana się bardziej sprawami kościelnymi. Tygodnik Ziemi Łomżyńskiej pismo społeczno-gospodarcze ukazywało się w latach 1938-1939. Wspólna Praca tygodnik poświecony sprawom lokalnym, pismo w duchu socjalistycznym wychodziło w latach 1910-1932, Życie i Praca drukowano w latach 1924-1935, wychodziło ono dwa razy w tygodniu, we czwartki i niedziele, zasięgiem swym obejmowało teren diecezji łomżyńskiej. Było rozprowadzane po parafiach, osiągało duży nakład. Omawiało zagadnienia kościelne z terenu własnej diecezji, z kraju i zza granicy, podawało wiadomości polityczne, wydarzenia życia codziennego w Łomży, Ostrołęce, Suwałk i innych miejscowości oraz pouczenia rolnicze. Był w nim także kącik dziecinny, drukowano wiersze i drobne ogłoszenia. Wiadomości Parafii Łomżyńskiej wychodziły tylko w 1919 r. i jasko cel miało informować miejscowych parafian o życiu Kościoła katolickiego i o bieżących sprawach tej wspólnoty. Pismo żydowskie Lomżer Sztyme (Głos Łomżyński) istniało w latach 1915-1939 a miesięcznik Lomżer Wort w latach 1928-1930.

Była też łomżyńska prasa szkolna i harcerska. Czuwaj ukazywało się w latach 1916-1933; harcerska gazeta. Echo wychodziło w latach 1928-1929; pismo uczniów gimnazjum męskiego im. T. Kościuszki. Głos Ucznia drukowano w latach 1919-1924; miesięczni uczniów gimnazjum męskiego im. T. Kościuszki. Młoda Myśl wychodziła w roku 1929 (a może dłużej); pismo gimnazjum żeńskiego im. M. Konopnickiej w Łomży. Okólnik ukazywał się w latach 1925-1930; miesięcznik związku stowarzyszeń młodzieży. Seminarzysta drukowano w latach 1925-1926; miesięcznik uczniów państwowego seminarium nauczycielskiego. U Proguwychodziło w latach 1925-1926; pismo szkół średnich łomżyńskich. W latach 1939-1941 ukazywała się gazeta sowiecka Wolna Łomża, o charakterze politycznym²²⁴.

3. Po 1945 r.

Wydawaniem prasy zajmowało się kilka instytucji kulturalnych. Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej. Można ją podzielić na dwie części: okres siedziby Związku Głównego w Warszawie od powstania Towarzystwa Ziemi Łomżyńskiej w 1958 r. i na okres łomżyński od czerwca 1983 r., kiedy to siedzibę Związku Głównego przeniesiono do Łomży. W pierwszym okresie wychodziło czasopismo „Wiadomości Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej” o formacie A4, w kartonowych okładkach, stron 20-24, drukowane małą poligrafią. Wydano pięć numerów: w 1960, 1962, 1963/64, 1964/65 i też 1964/65 r. Podawano informacje o pracach Zarządu Głównego, jego inicjatywach i kontaktach, zjazdach wychowanków i nauczycieli w Łomży oraz o problemach społeczno-gospodarczych Łomży i okolicy. W okresie łomżyńskim kilkakrotnie podejmowano próbę wydawania czasopisma i można wyróżnić kilka okresów. W czerwcu 1983 r. wydano z okazji 25-lecia działalności Towarzystwa jednodniówkę „Powroty”, która zawierała 6 stron A4. W październiku 1985 r. wydano „Wiadomości Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej” z dodatkiem „Preteksty, Wydanie Specjalne”, a okazją było zorganizowanie sesji popularno-naukowej poświęconej Adamowi Czetnikowi. W 1986 r. Zarząd Oddziału Łomżyńskiego rozpoczął wydawanie miesięcznika „Wiadomości Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej”. W tym roku wydano dziesięć numerów, podobnie po dziesięć w 1987 r., 1988 r., dziewięć w 1989 r.; niektóre łączono dla dwóch lub trzech miesięcy. Omawiano uchwały walnego zgromadzenia Towarzystwa, przedstawiano sprawy szkolnictwa w Łomży, pisano o cmentarzu łomżyńskim, o zjeździe wychowanków miejscowych szkół, o ochronie przyrody, o rewaloryzacji budowli miejskich; o wszystkim skrótowo. Miesięcznik drukowano w małej poligrafii, w formacie A4, stron 8 do 16, wyjątkowo więcej stron. W 1991 r. dotychczasowa nazwę czasopisma zmieniono na „Wiadomości Łomżyńskie”, została też całkowicie zmieniona szata graficzna przez wprowadzenie pełnego koloru oraz dobrego papieru dla całości wydawnictwa. W tym roku ukazały się trzy numery, w 1992 r. tylko jeden numer o formacie A4, stron 40. Potem ukazał się kilkustronicowy dodatek: „Wiadomości ratuszowe. Informacje rady miejskiej i prezydenta miasta”, po czym nastąpiła sześcioletnia przerwa w jego ukazywaniu się. W 1998 r. zaczęto wydawanie periodyku pod nowym tytułem „Komunikat” z podtytułem „Informacje zarządu głównego Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej”. W tym roku ukazały się trzy numery, w kolejnym roku cztery numery, w 2000 r. cztery numery. W „Komunikatach było „słowo od prezesa”, wybory władz Towarzystwa, wspomnienia o zmarłych członkach Towarzystwa, kronika wydarzeń w Łomży, wieści z oddziałów w Białymstoku, Gdańsku, Koszalinie, Krakowie, Łomży, Warszawie, Olsztynie. Miesięcznik wychodził w formacie A4, zawierał od 8 do 20 stron tekstu. W 1999 r. zaistniała dwutorowość czasopism, mianowicie Zarząd główny kontynuował wydawanie „Komunikatu”, a Oddział Łomżyński wydawał „Zeszyty Łomżyńskie; w 1999. wyszły cztery numery, w 2000 r. też cztery numery o formacie A4, na dobrym papierze, od 32 do 56 stron tekstu. Przedstawiano wybitne postacie z własnego regionu, omawiano pierwsza i druga wojen światową w okręgu łomżyńskim, zajmowano się szkolnictwem, były nawet recenzje książek, a więc czasopismo reprezentowało dosyć wysoki poziom. Oddział Łomżyński wydawał też miesięcznik „Wiadomości Łomżyńskie”, ale ten ze względu na brak funduszy wkrótce przestał wychodzić. Należy tutaj dodać, że Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej wydało siedem roczników „Ziemi Łomżyńskiej” i ponad dwadzieścia pozycji książkowych.

“Kontakty. Łomżyński Tygodnik Społeczny. Pismo Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej”, pierwsze po latach pismo Ziemi Łomżyńskiej, jak zaznaczono we wstępie, zaczęło wychodzić 29 czerwca 1980 r. Od 1990 r. tytuł brzmiał “Kontakty. Tygodnik Łomżyński”, od 1991 tylko “Kontakty'”, od 1999 r. “Kontakty. Tygodnik Regionalny”. Czasopismo ma format 30 cm na 40 cm i 16 stron, od 1999 r. format A4 i również 16 stron, podaje wiadomości bieżące z regionu łomżyńskiego i z terenu kraju.

W lipcu 1990 r. zarejestrowano Stowarzyszenie Przyjaciół “Gazety Łomżyńskiej”, w czerwcu tego roku zawarto umowę z zakładami offsetowymi o druk tej gazety. Wychodziła ona około jednego roku, reprezentowała poglądy Socjaldemokracji Rzeczypospolitej Polskiej.

“Kolekcjoner Łomżyński” zaczął ukazywać się w 1991 r. W kwartalniku propagowano szeroko pojęte kolekcjonerstwo (numizmatykę, modelarstwo), archeologię i ochronę zabytków ze szczególnym uwzględnieniem regionu łomżyńskiego. Czasopismo to wychodziło przynajmniej do końca 1997 r. W kwietniu 1996 r. zarząd miasta przeznaczył pewną sumę na wydawanie czasopisma, w drugiej połowie tego roku już nie wymieniano jego tytułu.

Od 1993 r. i przynajmniej do końca 1996 r. zarząd miasta wspomagał finansowo czasopismo “Kresowiak”, które od nr 8 przyjęło nazwę “Panorama Kresowa”; było to pismo Wojewódzkiego Oddziału Towarzystwa Przyjaciół Grodna i Wilna, przeznaczone dla tamtych społeczności.

W czerwcu 1993 r. zarząd miasta rozpatrywał sprawę wydawania gazety “Goniec Łomżyński”, w miesiąc potem podpisano umowę na przygotowanie dla gazety pomieszczenia przy ul. Dwornej 23. W kwietniu następnego roku Rada Miasta poleciła m. in. rozplakatować treść pewnej uchwały na tablicy ogłoszeń oraz wydrukować w “Gońcu Łomżyńskim”; czasopismo to istniało krótko²²⁵.

“Biuletyn Informacyjny Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej” (do użytku wewnętrznego) wychodził od czerwca 1981 r. do końca 1989 r. Zawierał informacje z życia PZPR, komentarze do wydarzeń politycznych i zjawisk społecznych. W latach 1982 – 1984 (a może i dłużej) wydawano “Biuletyn” Komitetu Miejskiego PZPR.W latach 1982 – 1986 r. (a może i dłużej) ukazywał się “Biuletyn Zakładowy” Łomżyńskich Zakładów Przedsiębiorstwa Bawełnianego “Narew”. W 1981 r. (a zapewne i potem) ukazywał się Biuletyn Informacyjny NSZZ Solidarność – Region Mazowsze. W tych czasopismach można spotkać wiele odniesień do życia całego miasta.

W 1983 r. ukazało się czasopismo “Bibliotekarz Łomżyński”; istniało bardzo krótko. Omawiano w nim historię bibliotek, szkolenie kadry, prezentowano książki, odnoszono się do wydarzeń partyjnych. W latach 1980 – 1984 (a może dłużej) wychodziły Łomżyńskie Zeszyty Literackie”. W 1997 r. zaczęto wydawać “Kwartalnik Łomżyński Kulturalny”.

Prasa kościelna. Ukazywały się “Rozporządzenia Urzędowe Łomżyńskiej Kurii Diecezjalnej” w latach 1973 – 1985 i “Łomżyńskie Wiadomości Diecezjalne” w latach 1986 – 2000; pod pierwszym tytułem jako miesięcznik, potem jako kwartalnik. Czasopismo było przeznaczone dla duchowieństwa diecezji łomżyńskiej. Zawierało dokumenty Stolicy Apostolskiej, odezwy konferencji episkopatu polskiego, listy i rozporządzenia miejscowego biskupa, zmiany miejsc pracy proboszczów i wikariuszy, dekrety biskupa o utworzeniu nowych parafii, powiadomienia o mających nastąpić wizytacjach biskupich i datach udzielania w poszczególnych parafiach sakramentu bierzmowania, nekrologi zmarłych księży, niekiedy i artykuły naukowe.

“Wspólna Sprawa. Katolicki Magazyn Społeczny”. Wydawcą było Katolickie Stowarzyszenie “Pokój i Dobro”. Czasopismo wychodziło od maja 1992 r. do grudnia 1993 r., przez pierwszy rok co miesiąc, w drugim roku nieco rzadziej; miało format A4, stron 32, drukowano je na dobrym papierze, z kolorowymi zdjęciami. Przedstawiano w nim działalność organizacji i stowarzyszeń społecznych oraz prace samorządów i administracji państwowej, wspominano wydarzenia historyczne, drukowano niektóre listy biskupa łomżyńskiego do diecezjan, omawiano obyczaje i obrzędy, pojawiały się też rysunki i opisy humorystyczne. Dnia 3 stycznia 1994 r. Zarząd Główny Katolickiego Stowarzyszenia “Pokój i Dobro” podjął decyzję o likwidacji “Wspólnej Sprawy” ze względu na wzrost cen papieru i kosztów bez możliwości podniesienia ceny miesięcznika.

“Głos Katolicki. Tygodnik Diecezji Łomżyńskiej”. Pierwszy numer ukazał się 28 listopada 1993, ostatni numer 25 maja 1997 r.; pismo o formacie 25 na 35 cm, stron 1 – 12 , od 1996 r. stron 1 – 16; dużo zdjęć. W każdym numerze były wyjątki pisma świętego do czytania na zbliżającą się niedzielę. Istniała stała rubryka zatytułowana: Kościół, świat, kraj, gdzie podawano wiadomości bieżące z tych kręgów. Ponadto były orędzia papieża, listy pasterskie i wypowiedzi biskupa łomżyńskiego, listy z konferencji episkopatu polskiego, powiadomienia o budowie nowych kościołów we własnej diecezji, o konsekracji świątyń, wspomnienia o zmarłych księżach z diecezji łomżyńskiej, dane o sytuacji Kościoła katolickiego w Polsce i na świecie, wydarzenia z bieżącego życia na terenie diecezji, krzyżówki, kącik humoru. Po 25 maja 1997 r. wprawdzie pozostał tytuł “Głos Katolicki”, ale była to jedynie wkładka do “Niedzieli” – tygodnika wydawanego przez Kurię Metropolitarną w Częstochowie. W tym niejako nowym “Głosie Katolickim” poruszano zagadnienia odnoszące się tylko do terenu diecezji łomżyńskiej.

“Studia Teologiczne” – czasopismo naukowe wydawane corocznie od 1983 r. do 2000 r. wspólnie przez diecezje białostocką, drohiczyńską i łomżyńską. Są w nim opracowania głównie z zakresu teologii i historii Kościoła.

VI. Muzea

Na początku 1915 r. Łomżyński Oddział Towarzystwa Krajoznawczego apelował o dostarczanie do muzeum pamiątek związanych z wojną. Zgromadzono około tysiąc pięćset eksponatów, ale podczas wojny uległy one rozproszeniu a placówkę muzealna zamknięto. Wznowiono ją w 1917 r., mieściła się w kilku salach biblioteki i czytelni Niziołowskiego przy ul. Sienkiewicza. Po wojnie placówka znów upadła. Dopiero w latach dwudziestych rozpoczęto tworzenie zbioru w środowisku nauczycielskim. Inspektor szkoły Rzędowski zgromadził około 200 eksponatów z zakresu wytwórczości i sztuki ludowej regionu łomżyńskiego. Po jego wyjeździe w 1928 r. zbiory te uległy rozproszeniu, natomiast w seminarium nauczycielskim powstał zbiór sztuki kurpiowskiej. Znajdowały się tam stare krzyże żelazne, rzeźby, pająki papierowe, świątki z kamienia polnego i obrazy malowane przez wiejskich malarzy. Z powodu braku miejsca na te zbiory zamierzano przekazać je do muzeum w Nowogrodzie, ale nie zdążono tego uczynić przed wybuchem wojny, w czasie której zostały one zniszczone. W gimnazjum żeńskich i innych szkołach średnich przechowywano głównie eksponaty przyrodnicze, które podczas wojny podzieliły los poprzednich. Ostatecznie miasto nie utworzyło własnego muzeum. Tę lukę wypełniło zapewne otwarcie w 1927 r. Muzeum Kurpiowskiego w Nowogrodzie. W Łomży było zapoczątkowane w 1928 r. Muzeum Diecezjalne. Posiadało ono około 2200 eksponatów z dziedziny ikonografii, dawnej sztuki kościelnej, oraz numizmatyki i bursztyniarskiej. Pochodziły one z kościołów i parafii całej diecezji. W czasie wojny wszystko spłonęło.

Zalążkiem tworzonego od 1946 r. Muzeum stały się eksponaty gromadzone już po wojnie przez Adama Chętnika oraz niewielka ilość, rozproszonych w czasie wojny, muzealiów pochodzących z Muzeum Kurpiowskiego w Nowogrodzie. Muzeum zostało otwarte w dniu 14 marca 1948 r. jako „Muzeum Północno-Mazowieckie” Towarzystwa Naukowego Płockiego, w budynku przy Al. Legionów 15. Na przełomie lat 1956-1957 Muzeum zostało przeniesione do budynku Domu Kultury przy ul. Sadowej, a pod koniec lat siedemdziesiątych do budynku przy ul. Krzywe Koło 1. W 1950 r. Muzeum upaństwowiono, w latach 1975-1998 było Muzeum Okręgowym. W 1998 r. przywrócono instytucji pierwotną nazwę: Muzeum Północno-Mazowieckie. W 1992 r. w strukturę placówki zostało włączone Biuro Wystaw Artystycznych jako Galeria sztuki Współczesnej, mieszcząca się od 1997 r. w budynku przy ul. Długiej 13. Oddziałem Muzeum jest Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie. W latach 1984-1995 oddziałem Muzeum było także Muzeum Przyrodnicze w Drozdowie. Teren działania Muzeum Północno-Mazowieckiego obejmuje obszar województwa podlaskiego i mazowieckiego. W placówce obecnie funkcjonują następujące działy: etnograficzny, historyczny, archeologiczny, numizmatyczny, sztuki, bursztynu i dział oświatowy²²⁶.

Źródła:

223 A. Dobroński, Łomża, s. 98.