Dzieje Łomży. Tysiącletnie. Rozdział XI.

Rozdział XI. WOJNY I POWSTANIA NARODOWE

1. Wojny szwedzkie i moskiewskie

Stosunki szwedzko-polskie napięte były od chwili zatargu o Inflanty i zaostrzyły się przez sprawy dynastyczne Wazów. Konflikt pogłębił się szczególnie w połowie XVII wieku. W 1655 r. nawała szwedzka runęła na Polskę. Do października tego roku prawie cały kraj znalazł się pod panowaniem szwedzkim, również Łomża, która nie miała żadnych umocnień. Szlachta i chłopi przeszli do walki partyzanckiej. W wyniku walk partyzanckich Szwedzi zniszczyli cały szereg miast mazowieckich, między innymi Łomżę. Załoga szwedzka pozostawała w tym mieście do marca 1656 r. Odstępując z Łomży Szwedzi pozostawili po sobie zgliszcza, a miasto zrównali z ziemią. Wojnę zakończył pokój oliwski z dnia 3 maja 1660 r. Po raz drugi Szwedzi weszli do Polski na początku XVIII wieku w okresie walki o tron między Augustem II i Stanisławem Leszczyńskim wspieranym przez Szwedów. W styczniu 1708 r. jedna część armii szła przez Ostrołękę i Łomżę w stronę Grodna. W walkę zbrojną zaangażowali się mieszkańcy Puszczy Kurpiowskiej, pobliskiej dla Łomży. Początkowo popierali Augusta II, a w końcowej fazie walk opowiedzieli się za Stanisławem Leszczyńskim. W 1733 r. pod Łomżą koło Jednaczewa na skraju lasu doszło do rozstrzygającej bitwy pomiędzy wojskami carsko-saskimi a konfederatami Stanisława Leszczyńskiego wspomaganymi przez strzelców kurpiowskich i Szwedów. Podczas krwawej bitwy Szwedzi zdradzili i uderzyli na tyły strzelców kurpiowskich. Większość z nich poległa, część uszła w las lub dostała się do niewoli. W tej bitwie odznaczył się Stach Konwa, bohater kurpiowski. Został ranny i wzięty do niewoli oraz skazany na śmierć przez powieszenie. Postać ta jest ściśle związana z historią regionu kurpiowskiego i samej Łomży. Pamięć o nim przetrwała do dnia dzisiejszego. W miejscu, gdzie został pochowany, na polance w lesie jednaczewskim postawiono pomnik z kilkusetnej barci. Uroczyste odsłonięcie pomnika odbyło się 25 czerwca 1922 r. W czasie ostatniej wojny pomnik został zniszczony. Zrekonstruowano go w latach siedemdziesiątych. W XVIII wieku Łomża bardzo ucierpiała z powodu kontrybucji. W 1706 r. nałożył ją w znacznym wymiarze Karol XII, który maszerując na Litwę w zimę tego roku zatrzymał się w mieście.

Pomnik Stacha Konwy z 1958 r. przy ul. Wojska Polskiego. (2005 r.)W latach 1711-1715 Łomżę grabili na przemian wojska rosyjskie i saskie oraz chorągwie konfederacji tarnogrodzkiej. W czasie wojny sukcesyjnej, szczególnie w latach 1733-1736, mieszczanie nękani byli dużymi kontrybucjami. W 1735 r. na wiosnę wojska saskie, polskie i rosyjskie wymuszamy pobory i dostawy. W 1768 r. Rosjanie i konfederaci barscy zabierali konie i bydło, podwody i żywność. W 1794 r., w czasie powstania kościuszkowskiego powstańcy nałożyli na mieszkańców całej ziemi łomżyńskiej kontyngent żywnościowy. W kwietniu 1794 r. Prusacy zażądali od Łomży olbrzymiej ilości zboża, które pobierali w całej okolicy²⁷⁷.

2. Powstanie Kościuszkowskie

Reformy zapoczątkowane w II połowie XVIII wieku przez króla Stanisława Poniatowskiego zostały zwieńczone uchwałami Sejmu Czteroletniego (1788-1792). Rozbudzone tymi uchwałami nadzieje mieszkańców Łomż nie trwamy długo. W 1794 r. wybuchło powstanie kościuszkowskie jako reakcja Polaków na dwa rozbiory ich kraju (1772 i 1793). Na wezwanie Kościuszki do powstania przystąpiła również ziemia łomżyńska. Terytorialną jednostką administracyjną dla ziemi łomżyńskiej w czasie powstania była Komisja Porządkowa Ziemska mająca swoją siedzibę w Łomży. W insurekcji 11794 r. dużą rolę odegrał front nadnarwiański, w którego zasięgu znalazła się Łomża. W ogóle, wschodnie Mazowsze stanowiła łącznik dla głównych ośrodków powstania Warszawy i Wilna, a zarazem główny teren aprowizacji dla stolicy i rekrutacji żołnierzy. W okresie powstania kościuszkowskiego w całej ziemi łomżyńskiej działały wojska generałów i pułkowników Jelskiego i Zielińskich, Andrzeja Karwowskiego, Walentego Kwaśniewskiego, Opackiego i Wiszowatego. Oprócz tego stała milicja litewska powiatu grodzieńskiego i brygada Madalińskiego. Na rozkaz Kościuszki brygada Madalińskiego w liczbie około 1000 ludzi opuściła linię Narew i udała się do Krakowa. Wojsko powstańcze długi czas broniło swoich pozycji. Narew. Prusakom udało się przekroczyć Narew dopiero 30 października. W samej Łomży walki nie miały miejsca. Jednak władze powstańcze nakładały duże kontyngenty żywnościowe i zbożowe. W wyniku Łomża i ziemia łomżyńska zostały ogołocone z żywności i furażu. Powstanie kościuszkowskie upadło 16 listopada 1794 r.²⁷⁸.

3. Powstanie Listopadowe

W kraju ogólny nastrój społeczeństwa do powstania był dobry. Odbywały się w kościołach nabożeństwa dziękczynne, z ambon ogłaszano rozporządzenia władz powstańczych, zbierano datki na umundurowanie i uzbrojenie oddziale powstańczych. Po wybuchu powstania, Łomżę wyznaczono na punkt zborny dla oddziałów gwardii ruchomej. W ciągu grudnia 1830 r. i stycznia 1831 r. tereny Mazowsza uwolniono od wojsk rosyjskich. W Łomży gromadzono żywność dla wojska. Browar Borucha Perły pod Łomżą zajęty przez władze powstańcze na piekarnię pracował na zwiększonych obrotach przy wypieku sucharów. Niestety, większość tych zapasów dostała się w ręce wojsk rosyjskich z powodu niedostarczenia podwód z Ostrołęki. Brak metalu na wyrób kul zmusił władze powstańcze do wydania nakazu przekazania dzwonów kościelnych na ten cel. W Łomży zabrano dzwony z kościoła farnego i z kościoła popijarskiego oraz plomby ołowiane z kasy miejskiej.

Dnia 5 lutego 1831 r. armia rosyjska przekroczyła granice Królestwa Polskiego i posuwała się w kierunku Warszawy. Łomża i Łomżyńskie od początku wstąpienia wojsk rosyjskich w granice Królestwa miały stanowić silny punkt oporu. Zarządzono specjalną obronę grobli prowadzącej do mostu na Narwi, usypano wały obronne. Jednak już 17 lutego wojsko rosyjskie osiągnęła Łomżę i w dwa potem wojsko pomaszerowało dalej. W pierwszej połowie lutego 1831 r. przez Łomżę przeszło około 15 tys. wojska rosyjskiego. W kolegium popijarskim został założony lazaret wojskowy. Pomieszczenie kolegium był za małe dla wciąż przybywających do lazaretu chorych i zajęto na ten cel także budynki niedoszłej fabryki włókienniczej. Śmiertelność w lazarecie łomżyńskim była bardzo duża, a w początkach maja osiągnęła 150 zgonów dziennie. Główną przyczyną była cholera, która również zaatakowała m mieszkańców Łomży. W Łomży coraz bardziej brakowało żywności.

Dnia 12 maja 1831 r. wojsko opolskie, w sile około 45 tys. żołnierzy, wyruszyło przeciwko oddziałom gwardii cesarskiej, rozlokowanym w rejonie Ostrołęka – Śniadowo – Łomża. 17 maja główna kwatera wojsk polskich znajdowała się niedaleko Łomży. 20 maja wojsko rosyjskie ustąpiły z Łomży i udały się za Narew. Wojsko to spaliło dwa mosty i mnóstwo berlinek naładowanych żywnością i furażem, jako też kilka magazynów w mieście. Do miasta weszły oddziały polskie. 26 maja bitwa pod Ostrołęka była wielką klęską wojsk polskich Rankiem 27 maja dywizja generała Giełguda, po spaleniu mostów pod Łomżą, wyszła z miasta i udała się w kierunku pobojowiska pod Ostrołęką w celu połączenia się z główną armią. Tegoż dnia weszły do miasta wojska rosyjskie. W drugiej dekadzie lipca 1831 r. oddziały rosyjskie, rozrzucone do tej pory w różnych miejscowościach województwa augustowskiego, wyruszyły ku Warszawie, osiągając 22 lipca Wyszków. Łomża była miejscem etapowym dla pozostałych wojsk ściąganych z Litwy i kierowanych do Warszawy. Warszawa poddała się wojskom carskim 8 września 1831 r. Powstanie upadło. W Łomży przez dwa lata po upadku powstania stacjonowały wojska rosyjskie. Po pierwszej wojnie światowej mieszkańcy Łomży wznieśli na miejscowym cmentarzu pomnik ku czci poległych uczestników Postania Listopadowego. Chociaż w samej Łomży nie toczyły się walki, to miasto ucierpiała bardzo. Wyludniło się, a domiar nieszczęść dopełniała dalej zbierająca żniwo epidemia cholery. Panował terror pogłębiony przez wykonywanie wyroków smierci²⁷⁹.

Samo miasto ominęły walki, ale często było zajmowane przez wojska rosyjskie i polskie. Po przekroczeniu granic Królestwa Polskiego Rosjanie posuwali się w kierunku Warszawy. 9 lutego 1831 r. do Łomży wkroczyła awangarda prawego skrzydła armii rosyjskiej, której zadaniem było przygotowanie magazynów wojskowych dla postępującego za nimi korpusu. Tydzień później przybył do miasta korpus gwardyjski pod dowództwem księcia Szchowskiego. W kwietniu dotarła tu gwardia wielkiego księcia Michała, który urządził swoją kwaterę i jednocześnie punkt składowy dla wojsk rosyjskich. Po bitwie pod Jakacią (17 05 1831) część wojsk rosyjskich pod dowództwem Sackena wycofując się stanęła w Łomży. Ścigający go generał Giełgud dotarł tu 20 maja, ale Rosjan już nie było. Polskie oddziały Giełguda Stacjonowały w mieście przez tydzień. Po ich wyjściu ponownie wkroczyli Rosjanie. Jeszcze przez dwa lata po upadku powstania stacjonowało tu wojsko²⁸⁰.

4. Powstanie Styczniowe

Przebieg powstania w Łomży i okolicy wiązał się z ca dokształtem wydarzeń w guberni augustowskiej, a także miał ścisły związek z akcją zbroją w innych regionach Królestwa Polskiego. Sygnałem do wystąpień religijno-patriotycznych były wydarzenia warszawskie z 27 lutego 1861 r., które nastąpiły po salwie wojska rosyjskiego do zebranego tłumu i niewinnie przelanej krwi Polaków. Nabożeństwa połączone ze śpiewami patriotycznymi odbywały się odtąd przez wiele miesięcy także w Łomży. Dnia 28 września 1861 r. nastąpiło uroczyste poświęcenie krzyża wzniesionego obok kościoła ewangelickiego, dla uczczenia zamieci pięciu poległych w Warszawie 27 lutego tego roku.

W chwili wybuchu powstania w powiecie łomżyńskim były cztery kompanie 24 sybirskiego pułku piechoty, część 36 dońskiego pułku kozaków i bateria dział. Zaraz po wybuchu powstania przybyły do Łomży duże oddziały wojsk rosyjskich, co uniemożliwiło prowadzenie tutaj działań wojennych. W mieście obowiązywała godzina policyjna od 18 do 9 rano. Wielką tragedie przeżyła młodzież szkół łomżyńskich 21 lipca 1863 r. w lasach koło Wygody. Na pięćdziesięciu młodych ludzi, którzy szli do oddziałów powstańczych, działających w okolicach Czerwonego Boru, napadli Rosjanie i wymordowali ich w najokrutniejszy sposób.

Powiat łomżyński, zgodnie z przyjętym w powstaniu podziałem organizacyjnym, podzielono na pięć okręgów, a te z kolei dzieliły się na rewiry. Łomża stanowiła samodzielny okręg miejski. Pierwszy naczelnikiem był nauczyciel gimnazjum łomżyńskiego Ludwik Wroński, a jego p0mocnikiem także nauczyciel Leopold Mieczyński. Po odejściu Mieczyńskiego do oddziału powstańczego, stanowisko jego zajął Władysław Trzeszczkowski. W organizacji miejskiej działali: Tytus Wojciechowski, Julian Tomaszewski, Kaliskt Sosnowski, Adam Haberkant, Efraim Edelstein, Moszek Nowiński, Aron Schőnfeld, Antoni Toczewski, Franciszek Lutosławski, Józef Gęmpka i inni. 25 sierpnia 1863 r. gubernia augustowska przeszła pod zarząd generała-gubernatora Michaiła Murawiewa, którego rządy zaznaczyły się okrucieństwem. W Łomżyńskim władzę objął generał Ganecki. Zgromadzonym na Rynku mieszkańcom Łomży zagroził, ze ktokolwiek dostarczy powstańcom choćby Bandamy na rany, tego ukarze jak buntownika. W więzieniu znalazła się prawie cała inteligencja łomżyńska, zniszczono krzyż postawiony przy kościele ewangelickim na pamiątkę tragedii lutowej w Warszawie. Podobnie jak generał postępowali naczelnicy wojenni tzw. uczastków (powiat łomżyński podzielony był na dwanaście uczastków). W uczastku łomżyńskim samej tylko rejestracji podlegało 1310 osób podejrzanych, z których część była nieuchwytna dla władz rosyjskich. Aresztowani około 1000 os ob., a nad 144 osobami rozciągnięto nadzór policyjny lub tzw. sekretny. Na Sybir zesłano 119 osób, a w X pawilonie Cytadeli Warszawskiej osadzono 5 osób. Osądzono ich do rot aresztanckich na karę od jednego roku do dwudziestu lat. Listę rozstrzelanych i powieszonych otwiera Dominik Trzciński, żandarm narodowy, powieszony 7 listopada 1863 r. Egzekucje odbywały się wobec licznie spędzonych przez kozaków mieszkańców Łomży, na podmokłej łączce, tuż za miastem przy szosie zambrowskiej. Wybudowano tam szubienicę i postawiono słupy, do których przywiązywano rozstrzeliwanych. Ofiary egzekucje wrzucano do wcześniej wykopanych w tym miejscu dołów. W miejscu egzekucji przez kilka kolejnych lat łomżanie stawiali drewniane krzyże, które władze rosyjskie natychmiast niszczyły. Pomnik postawiono tu dopiero w czasie I wojny światowej, poświęcenie jego odbyło się 2 listopada 1916 r. przy bardzo licznym udziale zgromadzonych mieszkańców Łomży i okolic. Więzienie łomżyńskie, mogące pomieścić 200 osób, było stale przepełnione. Bardzo wielu zsyłano najpierw do Grodna a następnie na Syberię.

Stosowano wyszukane formy gnębienia Polaków. W Łomży 19 grudnia 1863 r. odbył się „bal”. Pułkownik Mięsojadow porozsyłał w Łomży i powiecie zaproszenia na bal, a to pod groźbą przyaresztowania. Każdy zaproszony, jako uczestnik tej stypy, miał tytułem składki zapłacić 25 rubli. Pułkownik dołożył wszelkich starań, aby ta zabawa jak najwięcej łez kosztować mogła, a szczególnie dotyczyło to kobiet, żon powstańców. Na gospodynię balu została wyznaczona pani Majewska, której mąż siedział w więzieniu łomżyńskim. Przyprowadzono go na czas balu, stał przy drzwiach z konwojem i musiał być widzem żony tańczącej z Mięsojadowem. Odbył się i teatr, rodzaj bałaganu, na którym wystąpił sołdat przebrany w skórę niedźwiedzia. Żądał on od obecnych tam pań ręki do pocałowania, a każdą odmowę kwitował przekleństwem. Wraz z nasilającymi się aresztowaniami, w listopadzie 1863 r. nastąpił upadek organizacji cywilnej w Łomżyńskim. W obawie przed uwięzieniem wyjechał za granicę naczelnik powiatu łomżyńskiego Wyszomirski i wielu czołowych uczestników powstania z tego regionu.

Samo miasto Łomża nie było terenem walk, ale wielu jego mieszkańców włączało się czynne do akcji zbrojnych. Uczniami gimnazjum łomżyńskiego byli m. in. Ludwik Mierosławski, pierwszy dyktator powstania, Rafał Krajewski, minister spraw wewnętrznych w rządzie Romualda Traugutta, Władysław Waga, syn dyrektora gimnazjum łomżyńskiego i wielu innych²⁸¹

5. Pierwsza wojna światowa

Dnia 31 lipca 1914 r. rozklejono na murach miasta manifest o wypowiedzeniu wojny. Łomża położona trzydzieści kilometrów od granicy pruskiej mogła szybko odczuć tego skutki, lecz Prusacy zaatakowali Rosjan od strony Kalisza i Łodzi a stamtąd poszli na Mławę. Stopniowo front przybliżał się. W tygodniu przed Wielkanocą nadleciało nad Łomżę dwanaście samolotów, które zrzuciły bomby wybuchowe i zapalające. Tego dnia zginęło kilku ludzi i spłonęło kilka budynków. Naloty powtarzały się często, w mieście zapanowała panika, mieszkańcy chowali się do piwnic, wielu opuściło miasto. Niemcy przybliżali się do Łomży, w odległości kilka kilometrów od miasta utrwala walka. Przeprawy przez Narew bronił korpus gwardyjski wielkiego księcia Borysa Mikołajewicza. W ciągu kilku miesięcy w dzień i noc grzmiały armaty. Wszystkie szkoły i gmachy publiczne w mieście zajęte były na szpitale, przewinęło się przez nie kilkanaście tysięcy rannych. Na miejscowym cmentarzu złożono do grobów ponad 1200 żołnierzy zmarłych od ran. Pod koniec lipca 1915 r. niemieckie pociski armatni zaczęły padać na miasto, a wojska rosyjskie w panice odstępowały. Dnia 11 sierpnia tego roku Niemcy wkroczyli do Łomży i wkrótce nałożyli na miasto wielką kontrybucję, pobrali dwudziestu zakładników spośród znaczniejszych osobistości i zapowiedzieli, że rozstrzelają ich w przypadku niezapłacenia kontrybucji lub wrogich wystąpień ludności przeciw wojsku. Niemcy ogłosili rekwizycje na artykuły codziennego użytku, ustanowili racje żywnościowe dla ludności na chleb, mąkę, kaszę, cukier i tłuszcze. Przydzielone porcje były bardzo małe i jakiś czas nieregularnie dostarczane po cenie określonej przez urząd rozdzielający. Wzbroniono wypieku chleba białego. W końcu zabrakło nie tylko żywności, ale materiałów na ubranie i skór na obuwie. Niepowodzenia Niemców na froncie były powodem, że na 5 listopada 1916 r. gubernator wojenny zaprosił do siebie około dwustu obywateli Łomży i przedstawicieli ludności powiatów łomżyńskiego, kolneńskiego i wysokomazowieckiego. Gmach gimnazjum żeńskiego, gdzie mieścił się urząd gubernatora, udekorowany był flagą niemiecką Gubernator oznajmił zebranym, że powstanie samodzielne państwo polskie.

Naprzeciw gimnazjum na Placu Kościuszki ustawiono wojsko niemieckie, przed którym gubernator odczytał manifest o przyznaniu Polsce częściowej wolności i przyjął defiladę. Orkiestra zatrzymała się na placu i odegrała wiązankę pieśni polskich. Na gmachach, mieszczących urzędy niemieckie wywieszono także fagi polskie. Zebrani mieszkańcy najbardziej obawiali się, że Niemcy za ten akt zażądają rekruta i jeszcze bardziej wyniszcza kraj rekwizycjami. Prywatne domy zaczęto przyozdabiać dwubarwnymi chorągiewkami. Nastrój w mieście był poważny. Podczas wieczornego wiecu padało dużo uwag krytycznych pod agresje aktu rządowego praz planowanego stosunku niepodległego Królestwa do sąsiednich państw. Najbardziej obawiano się, że Niemcy za ten akt zażądają rekruta i jeszcze bardziej wyniszczą kraj rekwizycjami. Po wiecu urządzono pochód z pochodniami, wznosząc okrzyki na cześć Polski, Piłsudskiego i przyszlej armii.

Niezapomniane chwile radości i podniosłego wzruszenia przeżyła Łomża w dniu 26 listopada 1916 r., witając sztab pierwszej brygady oraz pierwszy pułk legionów pod dowództwem Rydza-Śmigłego. Od samego rana ludność tłumnie zebrała się na stacji kolejowej i na ulicach, którymi miało maszerować wojsko. Gmachy władz wojskowych i cywilnych oraz domy prywatne ozdobiono flagami. Po defiladzie nastąpił odmarsz pułku do koszar a oficerowie stanęli kwaterą w mieście. Wieczorem wydano kolację na cześć oficerów legionu w restauracji Czochańskiego, a dla szeregowych urządzono przyjęcie w koszarach. Z chwila wkroczenia wojsk polskich ludność poczuła się pewniej, ustały dokonywane przez żołnierzy niemieckich dzikie rekwizycje artykułów żywnościowych. Po paru miesiącach pierwszy pułk został przeniesiony do Zambrowa, a na jego miejsce przybył z Zegrza pułk czwarty. W czasie postoju legionistów w Łomży między ludnością i wojskiem wytworzył się serdeczny nastrój, ożywiło się życie społeczne i towarzyskie. Wkrótce zaszły jednak zmiany. Władze niemieckie zażądały od wszystkich legionistów w kraju złożenia przysięgi na braterstwo broni z Niemcami. Większość legionistów przebywających w Łomży nie zgodziła się na to. Pod koniec sierpnia 1917 r. czwarty pułk rozwiązano, legionistów pochodzących z Galicji wysłano do Przemyśla a pozostałych internowano w Szczypiornie i Benjaminowie. Część oficer ów i żołnierzy zbiegła, ukrywając się w Łomży i okolicy. Opuszczone przez czwarty pułk koszary otoczone gęstym kolczatym drutem, na dziedzińcu ustawiono karabiny i zaciągnięto wzmocnione warty. Do tak przysposobionego obozu sprowadzono kilkuset legionistów, jako jeńców. W mieście utworzył się tajny komitet pomocy dla często głodnych, obdartych, bosych i chorych internowanych.

Na początku listopada 1918 r. powszechnie mówiono o przegranej przez Niemców wojnie. Miejscowa ludność poczęła się obawiać, aby wojsko na wypadek ewakuacji nie wywiozło nagromadzonych w mieście zapasów zrywności, broni i amunicji. Dzień rozbrajania Niemców wyznaczono na 11 listopada. Z okolicznych wsi i miasteczek zaczęli napływać do Łomży członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej, utworzono Komitet Obywatelski ze znaczniejszych obywateli miasta. Gubernator niemiecki pod wrażeniem wypadków zgodził się na złożenie broni pod warunkiem, że jedna kompania zachowa karabiny i jako eksportu odprowadzi do Prus urzędników niemieckich i ich rodziny. Opuszczenie Niemców fialo nastąpić na drugi dzień. W czasie, gdy Komitet wychodził z gmachu gubernatora, o godzinie czwartej po południu gruchnęły salwy. To wojsko niemieckie na ulicy Sienkiewicza ostrzeliwało zajęty przez Polską Organizację Wojskową lokal policji; tam zginął Leon paliwoda, mieszkaniec Łomży. Ludność cywilna pomagała rozbrajać Niemców, nie spotykając zresztą większego oporu. Dnia 12 listopada 1918 r. o godzinie piętnastej Niemcy opuścili miasto²⁸².

6. Wojna 1920 r.

Załamanie się frontu pod Kijowem i odwrót armii polskiej wywołany w Łomży ogólne przygnębienie. Nagle wieczorem 27 lipca 1920 r. nadeszła wiadomość, że wojska nieprzyjacielskie znajdują się na drodze do Łomży od strony Szczuczyna. Urzędy i instytucje państwowe z pośpiechem rozpoczęły ewakuację i do godziny trzeciej w nocy dnia 28 lipca opuściły miasto. W Łomży znajdował się zapasowy batalion 33 pułku łomżyńskiego, oddział straży granicznej i ewakuowany z Grodna baon zapasowy pułku grodzieńskiego. Pomimo rozkazu ewakuacji do Wyszogrodu, batalion 33 pułku postanowił bronić Łomży wspólnie ze strażą graniczną; baon grodzieński opuścił miasto. Obroną dowodził kapitan Raganowicz. Dnia 28 lipca pod forty w Piątnicy przybył podjazd bolszewicki. Bitwa o forty w Piątnicy trwała pięć dni. Miasto zajęło się losem walczących żołnierzy, szczególnie odznaczyły się kobiety, pod największym ogniem artylerii pierwsze linii roznosiły ciepłe posiłki i opatrywały rannych. Od pierwszego dnia walki zorganizowała się samorzutnie Obywatelska Straż Bezpieczeństwa i mimo, że policja i żandarmeria opuściły Łomżę, wszędzie był porządek i ład. Przez pięć dni obrony wyżywieniem walczących zajęło się miasto i wsie. Szpitale miejskie opatrzyły ponad trzystu rannych, byli zabici. Dnia 1 sierpnia wieczorem na miasto padło około dwieście pocisków armatnich, które uszkodziły kilkanaście domów. Następnego dnia rano ukazały się pierwsze wojskowe patrole konne i piesze a za nimi wkroczyły oddziały czołowe. Rosjanie byli wynędzniali i głodni, rozpoczęła się dzika rekwizycja obuwia, bielizny i żywności. W miecie zapanował głód i choroby, dyzenteria i tyfus plamisty. Zaczęto nacjonalizować apteki, fabryki i zakłady przemysłowe. Obecność Rosjan nie trwała długo. Po bitwach pod Warszawą armie bolszewickie cofały się na całej linii. Dnia 21 sierpnia polska 15 Dywizja piechoty zajęła wieczorem Zambrów i otrzymała rozkaz uderzenia na Łomżę. Następnego dnia w południe kilka kompanii ruszyło do natarcia i po brawurowym ataku zdobyły most żelazny i zajęły fort nr 1, biorąc całą załogę do niewoli Wkrótce zajęto forty nr i nr 3 a nad wieczór Łomżą była wolna. Ludność miasta też uczestniczyła w walkach, do kompanii forsujących mosty na Narwi przyłączały się grupy uzbrojonych mieszkańców, młodzież szkolna donosiła amunicję. 23 sierpnia przybył do Łomży dowodzący wojskiem polskim Józef Piłsudski W bitwie o Łomże bolszewicy ponieśli następujące straty: około dwa tysiące wziętych do niewoli, dziewięć armat, siedem wagonów amunicji, wielką ilość sprzętu łączności i taboru. Na cmentarzu w Łomż pogrzebano dwudziestu sześciu obrońców miasta, którzy zginęli podczas najścia bolszewików i siedemdziesięciu poległych podczas ich odwrotu. Między poległymi było jedenastu uczniów gimnazjum łomżyńskiego i czterech członków miejscowego towarzystwa wioślarskiego²⁸³.

7. Druga wojna światowa

Były trzy fazy tej wojny: wrzesień 1939 r., odejście Rosjan i klęska Niemiec. Naoczny świadek tamtych dni, siostra benedyktynka podała, że 1 września przeraźliwy głos syreny oznajmił mieszkańcom miasta rozpoczęcie wojny. Na miastem pojawiały się samoloty niemieckie, ale nasilone bombardowanie nastąpiło 7 września. Oprócz tego lotnicy strzelali z karabinów maszynowych. Szczególnie w nocy Widać było łuny pożarów, powietrze przesycał dym i swąd. W dniu następnym tylko nad klasztorem benedyktynek naliczono siedemnaście samolotów, pięć druzgocących bomb padło w różnych punktach klasztoru, prawie cały gmach zawalił się. Dnia 9 września w ogrodzie zakonnym i wokół domu naliczono trzydzieści bomb, kilkanaście drzew w ogrodzie zostało wyrwanych z korzeniami, na miejscu kościoła i klasztoru sterczały nagie ściany. W katedrze były trzy uszkodzenia: duża bomba upadla na zakrystię i zburzyła ją zupełnie; bomba małego kalibru przesila dach w bocznej nawie, złamała gruba belkę i zwaliła cale przęsło sklepienia; duży armatki pocisk przebił ścianę, rozprysnął się w świątyni, narobił dużo dziur w tynkach, wybił wszystkie szyby i witraże. Uległa spaleniu bóżnica znajdująca się na rogu ulic Giełczyńskiej i Senatorskiej i zostało zniszczonych bardzo wiele budynków. Dnia 11 września nad ranem w Łomży byli już Niemcy. Rabowali wszystko co pozostało w zniszczonych sklepach i mieszkaniach, resztę wyrzucali na ulicę i zachęcali ludzi do grabieży. W mieście nie było żadnej lokalnej władzy²⁸⁴.

Niemcy pozostawali w Łomży krótko. Dnia 26 września około południa samolot sowiecki zrzucił na miasto mnóstwo ulotek, w których pisano, że Sowieci zajmują pewną część Polski, ustąpioną przez Niemców. Dnia 29 września do Łomży wkroczyło wojsko radzieckie. Region łomżyński został uznany przez Rosjan za część Zachodniej Białorusi. Niektóre ulicy otrzymały nazwy obce. Rosjanie byli tutaj do 22 czerwca 1941 r. Wczesnym rankiem tego dnia dał się słyszeć nad miastem ryk samolotów i od czasu do czasu huk rozrywających się bomb. Następnego dnia wieczorem do miasta wkroczyli Niemcy. W 1943 r. N Niemcy wysiedlili w Łomży Polaków z kilku ulic przygotowując kwatery dla uciekinierów – Volksdeutschów ze wschodu. Zajmowali także posiadłości, wyrzucając właścicieli bez odszkodowania. Jedyne kino znajdując się na terenie miasta dostępne było tylko dla Niemców. Ulice otrzymany nazwy niemieckie. Pod rygorem utraty życia zabroniono posiadania aparatów radiowych, patefon ów i płyt. Polakom wolno było chodzić tylko brzegiem chodnika i mijając Niemców obowiązkowo pozdrawiać ich, zdejmując nakrycie głowy. Niemcy mieli restauracje tylko dla siebie. Do sklepów, w których mogła zaopatrywać się ludność polska, wchodziło się przez osobne wejście, oddzielne dla Niemców i dla Polaków²⁸⁵.

W czerwcu 1944 r. mieszkańcy Łomży zauważyli oznaki upadku Niemiec. Przez miasto ciągnęły ewakuacyjne wozy Ukraińców, którzy udawali się w kierunku Prus wschodnich. Niemcy zabierali cenniejsze rzeczy, ewakuowali firmy i urzędy. W sierpniu toczyły się pod Łomżą ciężkie boje, na miasto padały pociski artyleryjskie. Tragicznym dniem dla miasta był 12 września 1944 r. Niemcy cofając się wysadzali lepsze i większe budynki, pozostałe domy palili po kolei; ulice stały w płomieniach. Następnego dnia ludzie zobaczyli na ratuszu powiewający czerwony sztandar. Dnia 14 września dowódca wkraczających do Łomży wojsk rosyjskich ze względu na działania wojenne nakazał wysiedlić całą ludność cywilną z miasta na czas, jak mówił, niedługi, może na dziesięć dni. Przerażeni ludzie bez najmniejszego oporu opuścili miasto. Niektórym osobom władzę wydawały pozwolenie na poz ostanie dla ochrony mienia wysiedlonych, stworzono coś w rodzaju cywilnej policji zwanej stróżami. Na początku grudnia generał frontu usunął tych stróżów z miasta. Dopiero w końcu stycznia 1945 r. co bardziej śmiali zaczęli wracać do Łomży, gdyż Niemcy byli daleko odsunięci. W mieście panowała grobowa cisza. Środkiem ul. Dwornej ciągnęły się okopy, pomiędzy nimi sterczały kozły kolczastego drutu. Dnia 1 lutego została odprawiona pierwsza msza święta w katedrze. Tak więc wysiedlenie przeciągnęło się kilka miesięcy, ponieważ front utknął na Narwi²⁸⁶.

Po wojnie zarząd miasta ocenił straty materialne. Miasto zostało zniszczone “w osiemdziesięciu procentach”, szczególnie budynki w śródmieściu. Wyliczono inne zniszczenia: odlewnia żelaza, fabryka waty, fabryka narzędzi rolniczych, browar, pięćdziesiąt pięć zakładów rzemieślniczych, czterdzieści osiem sklepów i placówek handlowych, przedsiębiorstwa miejskie takie jak elektrownia, wodociągi, kanalizacja, rzeźnia, koszary 33 pułku piechoty w 70%, budynki ośrodka saperów w 100%, budynki sądu okręgowego w 100%, państwowe gimnazjum ogólnokształcące w 50%, stacja kolejowa budynki i rozdzielnia w 100%, kościół popijarski w 100%, ratusz w 50%, szkoła na Rybakach w 70% uległy zniszczeniu; hale targowe w 50%, budynek rzeźni miejskiej w 50%, budynek ochotniczej straży pożarnej w 25%, dom dziecka na ul. Senatorskiej w 50%, budynki wydziału powiatowego na Placu Pocztowym i budynek przy ul. Wiejskiej w 100%, szkoła rzemiosł na Rybakach w 100%, synagoga w 100%. Podczas wojny Łomża straciła bardzo wielu mieszkańców. Smutnym świadectwem tego są groby w pobliskim Lesie Giełczyńskim, gdzie pogrzebano około siedem tysięcy Żydów i około pięć tysięcy Polaków. Dnia 15 lipca 1943 r. w niedalekim Jeziorku rozstrzelano dziewięćdziesiąt osób miejscowej inteligencji wraz z rodzinami, w różnym czasie mordowano tam więźniów politycznych z więzienia łomżyńskiego²⁸⁷.

8. Forty Piątnica

W bezpośrednim sąsiedztwie z Łomżą znajduje się dawna twierdza wojskowa o nazwie Forty Piątnica. Projekt budowy twierdzy dla zabezpieczenia przeprawy przez Narew powstał w 1887 r. Początek realizacji umocnień wojskowych dało wybudowanie na lewym brzegu rzeki dwóch redut ziemnych z drewnianymi schronami. W następnym okresie w związku programem rozbudowy twierdz opracowanym na potrzeby nowego planu wojny, przystąpiono do stworzenia projektów dla twierdz mających utworzyć linię obronną przeciw zagrożeniu od Prus Wschodnich. Łomża miała stać się jednym z punktów rozległego rejonu wypadowego zawartego między liniami: Modlin-Warszawa-Dęblin, Dęblin-Wieprz-Płock-Włodawa i Modlin-Zegrze-Pułtusk-Różan-Ostrołęka-Łomża-Osowiec. W związku z tymi zamierzeniami, po 1896 r. przystąpiono do budowy trzech fortów ziemnych na przeciwnym brzegu rzeki. W 1900 r. rozpoczęto przebudowę tych fortów przez wzmocnienie ich budowlami betonowymi w postaci koszar szyjowych dla załogi, kojców i przeciwskarpowych galerii. Promień twierdzy wynosił 2,7 km. W 1914 r. w twierdzy znajdowało się 36 dział średniego i 8 dział ciężkiego kalibru. W działaniach wojennych 1914 r. forty w Łomży właściwie nie brały czynnego udziału. W lutym 1915 r. nacierająca na kierunku Łomża-Wizna armia niemiecka dotarła na odległość 20 km od Łomży. W tym samym miesiącu wyruszyło silne przeciwnatarcie rosyjskie. Jednak prowadzone w tym czasie bitwy nie miały rozstrzygającego znaczenia, a fortyfikacje spełniały głównie rolę zasłon ułatwiających dowództwu rosyjskiemu przerzucanie wojsk z północy na południe. W sierpniu 1915 r. siły rosyjskie opuściły większą część fortyfikacji, w tym w Łomży bez walki. Forty w Piątnicy były wykorzystywane w czasie wojny polsko-sowieckiej 1920 r. Zostały obsadzone przez batalion zapasowy 33 pułku piechoty w sile 900 żołnierzy. Pierwszy atak kawalerii sowieckiej nastąpił 28 lipca, kolejny w nocy. Oba zostały odparte. Uporczywe ataki wojsk sowieckich miały miejsce w okresie 29-31 lipca. Przyczółek Łomża mógł nadal bronić się skutecznie, jednak klęska oddziałów ochotniczych pod Nowogrodem i Miastkowem groziła oblężeniem Łomży. Załoga twierdzy wycofała się w stronę Śniadowa, osłaniając się w odwrocie batalionem zapasowym 33 pułku. W 1939 r. obrona na odcinku Łomży została znów oparta na przestarzałych już i niemodyfikowanych fortach rosyjskich. Uzupełniono je tylko lekkimi schronami. Sieć ogniowa fortów była doskonale zorganizowana. Z przedpola ewakuowano ludność, zabudowania spalono i teren zaminowano oraz ustawiono zapory z drutu kolczastego. Celny ogień baterii fortecznej powstrzymał atak z marszu czołgów niemieckich. W wyniku załamania się linii obrony Narwi, w celu uniknięcia okrążenia, 10 września dowódca fortów otrzymał ze sztabu rozkaz do odwrotu²⁸⁸.

9. Pomniki wojenne

Czasy wojen i powstań narodowych upamiętniają w Łomży pomniki. Jest ich dziesięć. 1) Stacha Konwy, z napisem: „Bohaterowi Kurpiowszczyzny Stachowi Konwie społeczeństwo miasta Łomży w dniach 1000-lecia. Łomża, dnia 29 czerwca 1958 r.”. Pomnik jest usytuowany przy ul. Wojska Polskiego, róg ul. Nowogrodzkiej. Po I wojnie światowej Stacha Konwę uczczono pomnikiem wystawionym w Lesie Jednaczewskim; uroczyste poświęcenie pomnika nastąpiło 25 czerwca 1922 r. Podczas II wojny światowej pomnik został zniszczony, następnie po wielu latach odbudowany. 2) Tadeusza Kościuszki, z napisem: „Tadeuszowi Kościuszce w 100 rocznicę zgonu Ziemia Łomżyńska 15 X 1817 r. – 125 X 1917 r.”.

W dniu odsłonięcia pomnika-głazu odbyła się w Łomży wielka uroczystość patriotyczna, na co wyraziły zgodę okupacyjne władze niemieckie. W tym samym dniu Nowy Rynek otrzymał nowa nazwę – Plac Tadeusza Kościuszki, która to nazwa obowiązuje do dzisiaj. 3) Powstańców 1863 r., z napisem: „1863. Bojownikom za wolność Ojczyzny Rodacy. Tu spoczywają powstańcy straceni w 1863 – 1864, ś. p. rozstrzelani: Kulesza Konstanty, Jewreinow Sylwester, ś. p. powieszeni: Trzciński Dominik, Banach Stanisław, Stoduba Franciszek, Bruliński Ignacy, Brzóska Antoni, Michalski Józef, Januszczyk Cyprian, Konopka Fabian”. Pomnik odsłonięto 2 listopada 1916 r. Znajduje się on przy Szosie Zambrowskiej. 4) Powstańców 1831 r., z napisem: „ 1831 – 1931 S.T.P. Bojownikom Nieznanym straconym przez najeźdźców-Rosjan w 1831 r. Za walkę o wolność Ojczyzny wdzięczni Rodacy w setną rocznicę Ich bohaterskiego zgonu tą skromną tablicą Ich pamięć uczcili prosząc o Zdrowaś Maria”. Pomnik znajduje się na cmentarzu parafialnym. 5) Żołnierzom 33 Pułku, z napisem: „ 1939 w hołdzie żołnierzom 33 p. p. obrońcom ziemi łomżyńskiej przed najeźdźcą hitlerowskim. 06. 1983 r. T-wo Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej”. Pomnik-głaz znajduje się na Placu Jana Pawła II. 6) Żołnierzom 33 Pułku, z napisem: „Żołnierzom 33 p. p. walczącym i poległym w obronie Ojczyzny”. Ten pomnik to fragment bunkra z linii obronnej III batalionu 33 p. p. w Nowogrodzie, stanowiącej najważniejszą część umocnień w obronie linii środkowej Narwi między Łomżą i Nowogrodem we wrześniu 1939 r. Pomnik odsłonięto 15 sierpnia 1998 r. Znajduje się w koszarach. 7) Harcerzom, z napisem: „ Harcerzom ziemi łomżyńskiej poległym i walczącym o niepodległą Polskę w latach 1914 – 1945. Łomża 11 XI 1996 Społeczeństwo. Wybudowano z inicjatywy Drużyny Weteranów – Harcerzy ziemi łomżyńskiej im. Leona Kaliwody”. Pomnik znajduje się przy ul. Polowej. 8) Żołnierzom Armii Krajowej, z napisem: „1939 – 1945. Pamięci Żołnierzy Armii Krajowej Obwodu Łomżyńskiego poległym w walce, pomordowanym w łagrach sowieckich, obozach niemieckich, katowanym przez UB”.

Pomnik znajduje się przy Al. Legionów 36 . Represjonowanym w czasach stalinowskich. Na tablicy z krzyżem jest napis: „Powiadam wam, jeśli ci umilkną, kamienie wołać będą. Miłosierny Boże ! Ofiarom represji stalinowskich z lat 1939 -1 956 pomordowanym lub zamęczonym w więzieniach, łagrach i na zesłaniu wieczna pamięć. Umęczonych nagródź, a od nas przyjmij wolę życia w przyjaźni, pokoju, wolności i sprawiedliwości. Listopad 1994 Sybiracy”. Na pozostałych tablicach są daty i miejsca zsyłek mieszkańców ziemi łomżyńskiej. Pomnik znajduje się w pobliżu kościoła pod wezwaniem Miłosierdzia Bożego. 10) Bohaterów z lata 1939 – 1956, z napisem: „Pamięci bohaterów walk o wolność i niepodległość Polski w latach 1939 – 1956, pamięci więźniów politycznych zamęczonych i pomordowanych w latach 1939 -1956. Związek Więźniów Politycznych Okresu Stalinowskiego Zarząd Oddziału w Łomży 2002”. Pomnik znajduje się przy ul. Szosie Zambrowskiej, róg ul. Zawadzkiej. W 1986 r. na ścianie domu przy ul. Senatorskiej nr 6 umieszczono tablicę w 44 rocznicę zagłady getta łomżyńskiego. W 1989 r. prezydent miasta przekazał radzie miejskiej wniosek grupy mieszkańców Łomży w sprawie usunięcia z frontowej ściany Urzędu Wojewódzkiego tablicy upamiętniającej pobyt w 1920 r. w Łomży Feliksa Dzierżyńskiego i Juliana Marchlewskiego, którzy przybyli tutaj z wojskiem bolszewickim i zaprowadzali nowe rządy²⁸⁹.

277 D. Godlewska, Łomża, s. 101, 109.  

289 Kalendarz Łomżyński na rok 2004, Łomża 2003. s. 58-61.