ZAKOŃCZENIE
Początki budowy pierwszych grodów na ziemi łomżyńskiej należy odnieść do X wieku, gdy Piastowie opanowali Mazowsze. Z tego czasu pochodzi gród w Starej Łomży, usytuowany na południowym brzegu Narwi. Gród ten pod koniec XI wieku lub na początku XII wieku został spalony, co nie spowodowało zaniku osadnictwa w tym atrakcyjnym terenie. Wokół grodu powstała osada, która, wykorzystując wzrastające znaczenie wodnego szlaku narwiańskiego i sprzyjające warunki przyrodnicze, rozrastała się szybko. Od przełomu X/XI wieku zaczynają funkcjonować okoliczne osady, dla których gród stanowił centrum i schronienie. W połowie XII wieku przystąpiono do budowy następnego, bardziej ufortyfikowanego grodu. Pod koniec XIII wieku również ten gród został zdobyty i spalony. Niemal całe osadnictwo wiejskie uległo zniszczeniu w czasie najazdów jaćwieskich i litewskich w XIII i XIV wieku. Po zawarciu pokoju z Litwą grody straciły swój charakter obronny, a podgrodzia nabierały większego znaczenia. Około roku 1390-1395 rozpoczęto zakładanie Łomży, w odległości kilka kilometrów od grodziska. Miasto rozwinęło się drogą ewolucji z targu i już przed lokacją stanowiła centrum gospodarczohandlowe. Od 1403 r. Łomża występuje jako siedziba sądu i jako miejsce wystawiania dokumentów książęcych. Dnia 15 czerwca 1418 r. książę Janusz I nadał Łomży prawa miejskie. Nazwa Łomża oznacza przypuszczalnie miejsce, gdzie był jakiś łom, jakieś pokruszone bloki kamiennie bądź połamane przez wiatr drzewa. Nazwa jest topograficzna, urobiona za pomocą przyrostka „ża” od tego samego rdzenia, co staropolskie łomić, łomać. W materiałach źródłowych z XV i XVI wieku występuje Lomza, Lompza, Lomscha, Lompsza. Herbem miasta Łomży jest skaczący jeleń przez kamienie. Wyobrażenie to wiążę się z właściwościami terenu.
Nowe miasto obejmowało kwadratowy rynek i osiem wybiegających z niego ulic. Nastąpiło to jeszcze przed końcem XIV wieku, gdyż książę Janusz I, nadając 30 sierpnia 1400 r. Janowi Białkowi, mieszczaninowi warszawskiemu wójtostwo w Łomży, dał mu je już z czterema włókami. Data nadania wójtostwa jest pierwszą wzmianką o Łomży, o której wcześniej źródła w ogóle nie wspominają. Także źródła krzyżackie zaczynają wymieniać Łomżę dopiero od 1400 r. Dnia 15 czerwca 1418 r. książę Janusz I nadał Łomży prawa miejskie. Był to bardzo ważny dokument, ponieważ potwierdzał pod względem prawnym charakter miejski Łomży. Droga przez Łomżę, jako jedna z dróg łączących Koronę z Litwą, zyskała na znaczeniu po włączeniu Mazowsza do Korony. Do Łomży często przybywali kolejni książęta mazowieccy, dla których i dla urzędów postawiono odpowiednie budynki, zwane zamkiem.
Łomża stała się stolicą ziemi łomżyńskiej i siedzibą sądu ziemskiego. W mieście był rządca (prokurator), zwany następnie starostą, zarządzający z ramienia księcia ziemią łomżyńską. Posiadłości książąt mazowieckich stopniowo przechodziły pod władzę króla polskiego. Po przedwczesnej śmierci dwóch ostatnich książąt: Stanisława (zmarły w 1524 r.) i Janusza (w 1526 r.), ich siostra Anna przekazała swoje księstwo królowi Zygmuntowi I. Jego władzę w Łomży reprezentował starosta. Duże znaczenie w życiu miasta miały sejmiki szlacheckie i cechy.
W 1795 r. Łomża znalazła się w zaborze pruskim, w departamencie białostockim, w prowincji Prusy Nowowschodnie. Od 1807 do 1815 r. była w Księstwie Warszawskim, następnie do I wojny światowej w Królestwie Polskim. W 1866 r. z dotychczasowej guberni augustowskiej utworzono dwie nowe: łomżyńską i suwalską. W okresie międzywojennym Łomża była w województwie białostockim, podczas wojny znajdowała się pod okupacją rosyjską a potem niemiecką, po II wojnie światowej nadal była w województwie białostockim. W 1975 r. miasto awansowało do stolicy województwa łomżyńskiego i pełniło tę rolę do 1999 r. Obecnie jest w województwie podlaskim.
Rozwój przestrzenny Łomży od XVII do połowy XIX wieku postępował w kierunku północno-zachodnim. Miasto wchłonęło przedmieścia, które zapewne znajdowały się za bramami miejskimi. Na początku XVII wieku wytyczono Nowe Miasto na terenach dawnego folwarku miejskiego. W okresie gubernialnym obszar Łomży uległ powiększeniu. Przed I wojną światową w granicach administracyjnych miasta znajdowało się 2437 ha. W 1948 r. do miasta włączono wieś Skowronki, w 1954 r. przedmieścia: Łomżyca, Stara Łomża i Zawady, w 1966 r. wieś Kraska.
Liczba mieszkańców zwiększała się w czasach dobrobytu a malała w okresach morów i wojen. W 1564 r. było 3300 ludności, w 1676 r. zaledwie 300, w 1791 r. – 1104, w 1844 r. – 4730. Do gubernialnej Łomży napłynęła fala urzędników i wojskowych z rodzinami. W 1872 r. było już 13900 mieszkańców, w 1897 r. – 26100, w tym 18850 cywilnych, w 1910 r. – 2767. W 1914 r. Polaków było około 46,4%, Żydów około 45,2%, Rosjan około 6,9%, Niemców około 1,5%. Podczas wojny rząd ewakuował w głąb Rosji urzędników z rodzinami, uciekała także ludność cywilna. W 1921 r. Łomża liczyła 22014 osób: katolików 12404, prawosławnych 95, ewangelików 272, wyznania mojżeszowego 9131. W 1939 r. było 27200 mieszkańców, w 1946 r. – 13772, w 1965 r. – 24332. Od lat siedemdziesiątych w mieście następował szybki rozwój przemysłu, a tym samym wzrastała liczba mieszkańców. W 1974 r. było ich 30165, w 1980 r. – 40819, w 1891 r. – 60693, w 2004 r. – 63760. Na jednym kilometrze kwadratowym w 1960 r. mieszkały 552, w 1994 r.
– 1903 osoby.
Początkowo rolnicza, Łomża stopniowo rozwinęła się w miasto o charakterze handlowo-usługowym, a XVI wieku nawet o charakterze handlowo-prze-mysłowym. W końcu XIX wieku wśród 1586 osób czynnych zawodowo w przemyśle, budownictwie i rzemiośle przeważali Żydzi (54,2%), przed Polakami (43,6%), udział innych narodowości był procentowo nikły. W 1975 r. w gospodarce uspołecznionej pracowało: w przemyśle 5,8 tys. osób, w budownictwie 1,8 tys., w rolnictwie 0,6 tys., w handlu 1,6 tys.; w 1981 r. w gospodarce uspołecznionej: w przemyśle 6200, w budownictwie 1747, w rolnictwie 714, w handlu 2315, w gospodarce komunalnej 837, w oświacie i wychowaniu 1400 osób.
Najstarszy szpital, raczej przytułek dla starców i nędzarzy, został założony w XV wieku. Jeszcze w początkach XIX wieku w Łomży nie było właściwego szpitala. Pierwszy szpital powstał w 1841 r., jako drugi w 1857 r. szpital żydowski. Po powstaniu styczniowym własne siedziby zyskały szpitale: św. Ducha, Żydowski i Wojskowy. W okresie międzywojennym były cztery szpitale: św. Ducha, św. Wojciecha, św. Rocha i Żydowski. Po 1945 r. należy rozróżnić: szpitale, przychodnie ogólne i poradnie specjalistyczne. W 1979 r. rozpoczęto budowę dużego szpitala na osiedlu Łomża-Południe, po dziesięciu latach budowy zaczęto oddawać poszczególne obiekty, co trwało do 1996 r. Wzrastała liczba personelu medycznego i łóżek szpitalnych. Dawniej opieka nad zdrowiem mieszkańców była utrudniona z powodu prymitywnych warunków sanitarnych w mieście. Jeszcze w 1926 r. miasto nie posiadało kanalizacji, wszelkie płynne ścieki i nieczystości wylewały się do rynsztoków i spływały w czterech miejscach do Narwi. Do budowy sieci wodociągowej i kanalizacyjnej na większą skalę przystąpiono w 1934 r. Zmieniały się też warunki mieszkaniowe. W 1564 r. w Łomży było 548 domów, w 1810 r. – 312, w 1827 r.
– 340, w 1925 r. – 1044 budynków, w tym 840 mieszkalnych. W czasie
II wojny światowej wiele budynków uległo zniszczeniu. Do 1956 r. wybudowano zaledwie dwa domy mieszkalne. Zmiana na lepsze w budownictwie nastąpiła w latach siedemdziesiątych.
Szkoła parafialna w Łomży została założona prawdopodobnie wraz z przeniesieniem parafii ze Starej Łomży w 1410 r. Do szkoły uczęszczali tylko chłopcy, w XVI wielu było ich około stu. W początkach XIX wieku do szkoły elementarnej w Łomży uczęszczało zaledwie kilkadziesiąt dzieci. W 1844 r. w Królestwie Polskim było 79,2% zupełnych analfabetów a 18,7% umiało zaledwie czytać; wykształcenie mieszkańców Łomży zapewne niewiele odbiegało od tej normy. Znacznie lepiej było w okresie międzywojennym, gdyż istniał obowiązek posyłania dzieci do szkoły, a istotna zmiana nastąpiła po II wojnie światowej. W szkołach podstawowych było uczniów: w 1951 r. – 2025, w 19170 r. _ 4344, w 1989 r. – 9238 i 880 w klasie „0″; a nauczycieli: w 1952 r. – 65, w 1978 r. – 193, w 1898 r. – 459 osób. W 1999 r. utworzono sześcioletnie szkoły podstawowe i trzyletnie gimnazja.
Pierwszą szkołę średnią w Łomży założyli w 1614 r. Jezuici. W „kolegium” było do 500 chłopców a nauczaniem trudniło się około 20 zakonników. W 1773 r. papież rozwiązał zakon jezuitów. W 1774 r. nauczanie przejęli Pijarzy i byli tutaj do 1807 r. Za ich pobytu łomżyńska szkoła w okresie pełnego rozkwitu liczyła ponad 400 uczniów. Od 1807 r. do powstania styczniowego następowały liczne zmiany w organizacji szkolnictwa. W Łomży kolejno były: Szkoła Wojewódzka, Gimnazjum Wojewódzkie, Gimnazjum Gubernialne, Szkoła Powiatowa, Gimnazjum Męskie. Po powstaniu styczniowym dobrze rozwijało się Łomżyńskie Klasyczne Gimnazjum Męskie oraz Gimnazjum Żeńskie, a od 1906 r. także Szkoła Handlowa Męska i Szkoła Handlowa Żeńska. W okresie międzywojennym w Łomży rozwijało się szkolnictwo średnie i zawodowe, państwowe i prywatne. Po II wojnie światowej było jedynie szkolnictwo publiczne, dopiero w latach dziewięćdziesiątych zaczęło powstawać i szkolnictwo niepubliczne. Łomża od dawna jest miastem szkół, miastem młodzieży. Wśród uczelni wyższych w Łomży najstarszą jest Wyższe Seminarium Duchowne, które istnieje w 1919 r. W 1976 r. nastąpiła inauguracja pierwszego roku akademickiego Zawodowego Studium Administracyjnego Uniwersytetu Warszawskiego w Łomży., Uczelnia ta istniała kilka lat. W 1988 r. powołano w Łomży Oddział Zamiejscowy Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie, który przetrwał do 1994 r. Od 1996 r. istnieje Wyższa Szkoła Agrobiznesu w Łomży, od 1997 r. Wyższa Szkoła Zarządzania i Przedsiębiorczości, od 2004 r. Państwowa Wyższa Szkoła Informatyki i Przedsiębiorczości.
W oświacie i kulturze łomżyńskiej duże zasługi posiadają: Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej (od 1958 r.), Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów (jest od 1974 r.), Łomżyńskie Towarzystwo Wioślarskie (od 1976 r.), Oddział Polskiego Towarzystwa Archeologicznego i Numizmatycznego (od 1976 r.), Społeczne Towarzystwo Prasoznawcze STOPKA (od 1981 r.), Wspólnota Polska (od 1994 r.).
Za pierwszą bibliotekę w Łomży można uznać księgozbiór w kolegium jezuitów. W końcu XIX wieku i przez okres międzywojenny w Łomży istniała Polska Biblioteka Publiczna, od 1946 r. Biblioteka Publiczna, od 1955 r. Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna. Do II wojny światowej były w Łomży małe drukarnie a dopiero w ostatnich latach są większe zakłady. W okresie międzywojennym w Łomży wychodziło kilka czasopism. W 1946 r. zaczęto tworzyć miejscowe Muzeum Północno-Mazowieckie. Dawniej w archiwum łomżyńskim przechowywano bogate zbiory sądowe i inne. Archiwum Państwowe w Łomży istniało do 1930 r. i ponownie jest od 1952 r. Regionalny Ośrodek Kultury istnieje od 1953 r. a Miejski Dom Kultury Środowisk Twórczych od 1979 r. W mieście znajdują radia: Radio Plus od 1991 r., Radio Białystok Studio Łomża od 1992 r., Radio BAB od 1997 r. i Radio Nadzieja od 2001 r. Są też telewizje prywatne: Telewizja Łomża od 1993 r. i Studio Skorpion od 1998 r. oraz gazety: Gazeta Współczesna od 1978 r., Kontakty od 1980 r., Kurier Poranny od 1990 r. W mieście jest kilkanaście pomników upamiętniających ważne dla miasta postacie oraz wydarzenia wojenne.
Pod względem kościelnym, Łomża do 1818 r. była w diecezji płockiej, do I wojny światowej w diecezji sejneńskiej, od 1925 r. jest stolicą diecezji łomżyńskiej. Parafia św. Michała Archanioła w Łomży powstała w 1410 r. i pozostawała do 1972 r. jako jedyna dla miasta i okolicznych wiosek. Następnie utworzono parafie: przy kościele Ojców Kapucynów w 1972 r., św. Brunona z Kwerfurtu w 1977 r., Miłosierdzia Bożego w 1981 r., Bożego Ciała w 1989 r., Krzyża Świętego w 1997 r., Najświętszej Maryi Panny Częstochowskiej w 1997 r., św. Andrzeja Boboli w 2003 r. W Łomży są dwa klasztory: Panien Benedyktynek od 1628 r. i Ojców Kapucynów od 1764 r. Do II wojny światowej w Łomży mieszkała znaczna grupa ewangelików augsburskich. Od 1839 r. mieli tutaj własną parafię, od 1853 r. modlili się w dawnym kościele pojezuic-kim. Prawosławni przybyli do Łomży po powstaniu styczniowym a odeszli z miasta w wyniku I wojny światowej. W 1877 r. zbudowali cerkiew, która dzisiaj służy katolikom. Przez stulecia katolików Łomży grzebano wewnątrz i wokół kościoła parafialnego. Wyznawcy mojżeszowi przybyli do Łomży w początkach XIX wieku, szybko rosła ich liczba. W latach 1878-1889 wznieśli Wielką Synagogę, która uległa zniszczeniu na początku II wojny światowej. Cmentarz grzebalny z dala od świątyni założono w 1801 r. W latach 1983-1986 powstał Cmentarz Komunalny, a w 2001 r. cmentarz parafii św. Brunona z Kwerfurtu. Cmentarze ewangelicki i prawosławny znajdowały się obok cmentarza katolickiego. Pierwszy cmentarz żydowski znajdował się w pobliżu ulicy Rybaki, w 1892 r. otwarto cmentarz przy drodze do Zambrowa.
Orientacje polityczne mieszkańców Łomży ujawniły się szczególnie w okresie międzywojennym. Do 1928 r. dominującą formacją polityczną była Narodowa Demokracja (endecja). W latach 1928-1939 duże znaczenie miało Stronnictwo Narodowe (sanacja). Zaraz po wojnie istniały trzy partie polityczne: Polska Partia Robotnicza, Polska Partia Socjalistyczna i Polska Partia Ludowa. W 1948 r. utworzono Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą i ona do lat osiemdziesiątych zarządzała miastem. W 1980 r. powstał Niezależny Samorządowy Związek Zawodowy „Solidarność”, który włączył się do formowania życia publicznego w mieście.
Łomża przeżyła kilka wojen i powstań narodowych. W 1655 r. miasto zajęli Szwedzi, a odstępując pozostawili po sobie zgliszcza. W 1706 r. król Szwecji Karol XII maszerując na Litwę zatrzymał się w Łomży. W czasie wojny sukcesyjnej, szczególnie w latach 1733-1736, mieszczanie nękani byli dużymi kontrybucjami. Podczas powstania kościuszkowskiego w ziemi łomżyńskiej stała milicja litewska powiatu grodzieńskiego i brygada Madalińskiego. W powstaniu listopadowym przez Łomżę przeszło około 15 tysięcy wojska rosyjskiego. W 1863 r. przybyły do Łomży duże oddziały wojska rosyjskiego, co uniemożliwiło prowadzenie tutaj powstańczych działań wojennych. W 1914 r. w ciągu kilku miesięcy Rosjanie bronili przeprawy przez Narew. Do miasta weszli Niemcy, a opuścili je w listopadzie 1918 r. W 1920 r. bitwa z bolszewikami o forty w Piątnicy trwała pięć dni. Były trzy fazy II wojny światowej: wrzesień 1939 r., odejście Rosjan i klęska Niemiec. Miasto zostało zniszczone w osiemdziesięciu procentach. Świadectwem po wojnach i powstaniach są liczne pomniki rozmieszczone na terenie miasta. Tysiącletnia Łomża posiada bogatą historię.
KONIEC
Autor opracowania. Ks. prof. Witold Jemielity
Wstawienie na Serwis Historyczny Ziemi Łomżyńskiej
Redakcja Serwisu