GAWĘDA BRACKA cz.2
Królewskie Miasto Łomża
Łomżyńskie Bractwo Historyczne w ostatni czwartek lutego miało zaszczyt zaprosić znakomitych gości oraz mieszkańców Łomży na swoje kolejne otwarte spotkanie z cyklu Gawęda Historyczna. Spotkanie Brackie odbyło się jak zwykle w gościnnych progach znanej łomżyńskiej Restauracji „Na Farnej”.
Tematem wiodącym Gawędy było wspomnienie wybitnej w dziejach Łomży postaci drugiego Biskupa Diecezji Łomżyńskiej Stanisława Kostki Łukomskiego. W drugiej części spotkania zebrani zapoznali się z opracowaniem Bractwa nt. „Łomża – miasto Jego Królewskiej Mości” – w zestawieniu dokumentów i zdarzeń historycznych dokumentujących na przestrzeni dziejów państwowości polskiej, ciągłość przynależności od 1526r miasta Łomży do rejestru miast królewskich. Poniżej przedstawiamy skrót prelekcji.
Historyczne Mazowsze to kraina rozciągająca się po obu brzegach środkowej Wisły, dolnej i środkowej Narwi i dolnego Bugu. Już we wczesnym średniowieczu były to tereny zamieszkałe przez grupę plemienną Mazowszan, ulokowanych głównie na prawym brzegu Wisły.
Do średniowiecznego państwa polskiego Mazowsze zostało przyłączone już za panowania Mieszka I. W XI wieku jego stolicą stał się Płock, a około roku 1075 utworzono tam diecezję – diecezję płocką, która nie objęła jednak południowej części Mazowsza, należącej jeszcze do diecezji poznańskiej. W roku 1138, skutkiem podziału dzielnicowego Polski (na mocy testamentu Bolesława III Krzywoustego, dzielącego państwo pomiędzy swoich synów) powstało jako domena Bolesława Kędzierzawego Księstwo Mazowieckie, które od połowy wieku XIII, ulegało kolejnym podziałom.
Mazowsze jako dzielnica Bolesława Kędzierzawego – ok. 1150r.
Inkorporacje ziem Mazowsza do Korony były procesem dziejowym rozciągniętym w czasie. Niektóre księstwa wchodzące w skład Mazowsza były od początku w zależności lennej od Króla Polskiego, inne pozostawały niezależne – występując czasami nawet zbrojnie1,2 przeciw Koronie. Jednak stopniowo wraz z bezpotomnym wymieraniem kolejnych linii książąt mazowieckich ich ziemie wcielano do Korony. I tak:
– w roku 1462 po śmierci książąt mazowieckich Ziemowita VI i Władysława II, ziemia rawska, gostynińska3 i sochaczewska /1476r/4 inkorporowane zostały przez Króla Kazimierza Jagiellończyka do Korony tworząc województwo Rawskie;
– w roku 1495 po śmierci ostatniego księcia płockiego Janusza II, król Jan Olbracht inkorporował5 do Korony terytorium księstwa płockiego oraz ziemi zawkrzeńskiej. Z ziem tych utworzono następnie województwo Płockie;
Księstwo Czersko-Mazowieckie inkorporowane do Korony /ok.1526r./
Ostatnim niezależnym od Korony księstwem z dziedziny historycznego Mazowsza pozostało księstwo Czersko-Mazowieckie, którego książę Konrad III Rudy wroku 1496 na Sejmie Koronnym w Piotrkowie został lennikiem6 Króla Jana Olbrachta. Lenno w postaci ziemi warszawskiej, wyszogrodzkiej, zakroczymskiej, ciechanowskiej i łomżyńskiej zostaje objęte przez Konrada w dożywocie, a ziemia czerska i liwska stają się jego dziedzicznymi dobrami.
Konrad III Rudy /1448-1503/
W roku 1503 po śmierci Konrada dzięki zabiegom dyplomatycznym krewnych Piastów mazowieckich, Król Aleksander Jagiellończyk w roku 1504 złagodził warunki lenna7 wobec nieletnich synów Konrada: Janusza III i Stanisława – książąt Czersko-Mazowieckich. Król nadał im warunkowo wszystkie ziemie, które w chwili śmierci Konrada miały wejść w skład Korony w dziedziczne lenno. Zastrzeżono przy tym, że prawo dziedziczenia po sobie przysługuje tylko synom Konrada i nie obejmuje ich potomstwa. Sukcesja miała odbywać się wyłącznie w linii męskiej. W wypadku, gdyby w rodzie założonym przez każdego z książąt zabrakło męskiego dziedzica, posiadane przezeń księstwo nie mogło przejść pod rządy drugiej linii władców mazowieckich, lecz miało zostać wcielone do Królestwa Polskiego. Ostatecznie po krótkim wspólnym panowaniu ostatnich książąt Czersko-Mazowieckich w 1524 r. zmarł Stanisław, a w nocy z 9 na 10 marca 1526r umiera ostatni męski przedstawiciel dynastii – jego brat Janusz III. Po śmierci Stanisława i Janusza III, Mazowsze czersko-warszawskie – wobec braku potomków męskich – winno było wrócić do Korony. Jednak ich siostra Anna, poparta przez znaczną część szlachty mazowieckiej, przeciwstawiła się realizacji prawa lennego, próbując objąć władzę jako „Jedyna Księżna Dziedziczka Mazowsza”.
Janusz III (1502-1526) Stanisław (1500-1524) Anna(1498-1557)
Król Zygmunt Stary decyduje się jednak na wypełnienie warunków lenna doprowadzając do włączenia ziem Mazowsza czersko-mazowieckiego jako domeny królewskiej do Korony. W sierpniu 1526r król Zygmunt Stary odbywa uroczysty wjazd na Zamek Warszawski, 10 września 1526r sejm mazowiecki składa przysięgę8 na wierność królowi polskiemu, a 24 grudnia 1529r Sejm Walny w Piotrkowie ostatecznie zatwierdza9 inkorporację Mazowsza czersko-mazowieckiego do Królestwa Polskiego.
Królowa Bona Sforza Król Zygmunt Stary
Po ostatecznym przyłączeniu wszystkich ziem historycznego Mazowsza do Korony, zachowano w stosunku do tego terytorium Królestwa Polskiego podział na trzy regiony: województwo rawskie, województwo płockie i województwo mazowieckie. Województwo Mazowieckie dzieliło się z kolei na 10 ziem – ciechanowską, czerską, liwską, łomżyńską, nurską, różańską, warszawską, wiską, wyszogrodzką i zakroczymską. Miało w senacie 8 senatorów. Kształt swoich granic zachowało ostatecznie aż do 1793r. Pierwszym Namiestnikiem Królewskim (vicesgerentem)10 został Feliks z Brzezia. Odrębny królewski urząd namiestniczy na Mazowszu czersko-mazowieckim zwanym w Koronie województwem Mazowieckim, zlikwidowano ostatecznie dopiero na Sejmie Koronnym w 1576 roku.
Do 1540r Mazowsze Czersko-Mazowieckie utrzymało11 własny Sejm / przekształcony w Sejmik Generalny/, a do 1577 roku utrzymało odrębne prawo – Statut Mazowiecki /w 1540r opublikowane jako tzw. Zwód Goryńskiego12/.
Królewskie Miasto Łomża
Starostwo łomżyńskie, po włączeniu Mazowsza Czersko-Mazowieckiego do Korony, wzorem innych dotychczasowych dóbr książąt czersko -mazowieckich, stało się domeną królewską. Łomża z kolei, podobnie jak Warszawa stała się Miastem Królewskim, dla którego przywilejem królewskim Król Zygmunt Stary w roku 152813 uroczyście potwierdził przywilej lokacyjny Księcia Janusza I z 15 czerwca 1418r. Łomża stała się także królewskim centrum administracyjno-sądowym Ziemi Łomżyńskiej oraz siedzibą grodowego Starosty Królewskiego. Do starostwa łomżyńskiego należało 16 królewskich wsi i 4 królewskie miasta: Łomża, Nowogród, Zambrów i Kolno14 . W roku 1545 Królowa Bona przeprowadziła zamianę swej pierwotnej oprawy /z 1518r/ na wybrane przez nią ziemie w woj. Mazowieckim.
Nowa oprawa obejmowała w woj. mazowieckim 12 starostw grodowych, w tym także starostwo łomżyńskie, obok ciechanowskiego, czerskiego, kamieńczykowskiego, liwskiego, makowskiego, nurskiego, różańskiego, warszawskiego, wiskiego, wyszogrodzkiego i zakroczymskiego.
Złoty XVI Wiek był okresem rozkwitu Łomży, która stała się centrum handlowym wschodniego Mazowsza. Przyczynił się do tego opłacalny eksport zboża i drewna do krajów Europy Zachodniej. Rozwój miejscowego rzemiosła wpływał na wzbogacenie mieszczaństwa łomżyńskiego. Wznoszono murowane kamienice, instalowano wodociągi, brukowano ulice. Mieszczanie posyłali dzieci do szkół, a nawet do Akademii Krakowskiej. Do miasta przybywali lekarze i aptekarze. Przebywające w dworze łomżyńskim królowe – Bona i Anna Jagiellonka – nadawały miastu charakter rezydencji królewskiej, a liczba mieszkańców Łomży w XVI w. szacowana jest na ok. 3 tys. Miastu nadawano liczne przywileje królewskie m.innymi:
W 1556 r. Łomża otrzymała od Zygmunta Augusta przywilej na organizowanie trzech jarmarków rocznie, a w 1558 r. prawo budowy wodociągu;
W 1578 r. Stefan Batory nadał rybakom łomżyńskim specjalny przywilej na połów ryb w Narwi;
Sprawa handlu zbożem i drzewem została uregulowana w 1598 r. przez Zygmunta III Wazę, który nakazał pobieranie odpowiednich cen oraz skupowanie zboża i drzewa w wyznaczonych miejscach.
Wolne miasta Królewskie
Kilka wieków później, 24 listopada 1789r. z inicjatywy magistratu Starej Warszawy i pod przewodnictwem prezydenta Warszawy Jana Dekerta, Królewskie Miasta Korony podjęły udaną próbę skonfederowania się w celu poprawy bytu mieszczan. Uchwalono „Akt zjednoczenia miast”, który w dniu 27 listopada 1789r. podpisało 294 delegatów ze stu czterdziestu jeden miast królewskich (koronnych i litewskich). Pod „Aktem zjednoczenia miast” widnieją także podpisy ówczesnego Burmistrza Łomży oraz 2 rajców miejskich. Opracowano także Memoriał dotyczący poprawy oraz uregulowania statusu prawnego miast i mieszczaństwa. Memoriał ten przekazany został Królowi oraz do Sejmu i doczekał się częściowej realizacji w postaci szeregu ustaw, a w szczególności: uchwalonej w dniu 18 kwietnia 1791 r. „Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej”, która została uznana za część składową Ustawy Rządowej – Konstytucji 3 Maja oraz uchwalonych później ustaw: „Urządzenie wewnętrzne miast wolnych Rzeczypospolitej w Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim” i „Urządzenie sądów miejskich i asesorii”. Wymownym przykładem potwierdzenia królewskiej własności miasta Łomży była obecność podczas opisywanych wyżej zdarzeń reprezentacji władz Łomży.
Król Stanisław August Poniatowski
Kalendarium wydarzeń związanych z uchwaleniem przez Sejm Czteroletni ustaw polepszających byt mieszczan królewskich miast Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
24 XI 1789r – Delegaci miast królewskich uchwalili, a 27 listopada podpisali “Akt zjednoczenia miast”, w którym zapowiedzieli solidarną walkę o odzyskanie utraconych praw i przywilejów.
7 XII 1789, Warszawa – została opracowana trzecia redakcja Memoriału Miast skierowanego do Króla i Sejmu. Delegaci miast królewskich przyjęli też, ułożony przy pomocy Hugo Kołłątaja, 12 – punktowy Memoriał miast skierowany do króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i sejmu. Mieszczanie upominali się o udział swoich posłów w Sejmie (utworzenie dla nich oddzielnej izby mieszczańskiej) oraz przedstawicieli w Komisji Policji, w sądownictwie dla miast, w komisjach porządkowych cywilno-wojskowych. Domagali się prawa do awansu na stopnie oficerskie w wojsku, dostępu do godności duchownych, dostępu do pełnienia funkcji w adwokaturze i administracji skarbowej, prawa do nabywania dóbr ziemskich. Z praw osobistych żądali przyznania im szlacheckiego dotychczas przywileju neminm captivabimus nisi iure victum (zakaz uwięzienia bez wyroku sądu). Opis zewnętrzny: Oryginał, jęz. polski, wymiary: 245×360 mm, 99 podpisy delegatów miast królewskich z Korony i W. Ks. Litewskiego. Miejsce przechowywania: Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Sejmu Czteroletniego, t. 11, k. 590-600v.
18 IV 1791, Warszawa – uchwalona zostaje przez Sejm ustawa „Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej” określająca organizację miast królewskich. Opis zewnętrzny: Oryginał, jęz. polski, 5 papierowych kart o wymiarach ok. 400×250 mm, wszyte w księgę, stron zapisanych 9, podpisy marszałków sejmowych: Stanisława Nałęcz Małachowskiego, Kazimierza Sapiehy oraz członków Deputacji Konstytucyjnej: Symeona Kazimierza Szydłowskiego, Kazimierza Konstantego Platera, Waleriana Stroynowskiego, Stanisława Kostki Potockiego, Jana Nepomucena Zboińskiego, Józefa Radzickiego, Józefa Zabiełło, Jacka Puttkamera. Miejsce przechowywania: Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Publiczne Potockich, sygn. 100, t. 2, s. 60-68.
Niektóre dokumenty dla Królewskiego Miasta Łomży wydane z Kancelarii Królewskiej:
7 II 1545, Kraków – Zygmunt Stary, król polski, potwierdza przywilej księcia Janusza II mazowieckiego wydany w Łomży feria 3 vigilia Conversionis Pauli, 1478 roku, w którym książę ustanawia cech kuśnierzy w Łomży.
Opis zewnętrzny: Oryginał, jęz. łaciński, rękopiśmienna, papierowa księga, oprawna w ciemnobrązową skórę, licząca 331 kart, k. 91 – 92v. Miejsce przechowywania: Archiwum Główne Akt Dawnych, Metryka Koronna 67, k. 91 – 92v.
3 II 1549, Piotrków – Król Zygmunt August na prośbę Jana Wojsławskiego, kanonika warszawskiego i płockiego, zezwala na założenie mansjonarii przy kościele parafialnym w Łomży, ofiarowuje mansjonarzom trzy włóki ziemi we wsi Łomżycy oraz poddaje ich immunitetowi kościelnemu.
Opis zewnętrzny: Oryginał, jęz. łaciński, księga oprawna w skórę o wymiarach 335 x 220 mm. Miejsce przechowywania: Archiwum Główne Akt Dawnych, Metryka Koronna sygn. 76 k. 299v –300v
1556, Wilno – Zygmunt August, król polski, ustanawia trzeci jarmark w mieście Łomży.
Opis zewnętrzny: Oryginał, jęz. łaciński, papierowa, rękopiśmienna księga, oprawna w ciemnobrązową skórę, licząca 544 karty. Miejsce przechowywania: Archiwum Główne Akt Dawnych, Metryka Koronna nr 87, k. 254v-256.
11 XI 1585, Warszawa – Królowa Anna Jagiellonka zwraca się do podstarościego zambrowskiego, ekonoma łomżyńskiego Tomasza Suskiego w sprawie skargi mieszkańców szpitala przy farze, głoszącej, iż ksiądz Sylwester Roguski nie oddaje 15 korców żyta rocznie na jego utrzymanie jak to wynikało z dzierżawy włók szpitalnych i młyna w Łomży.
Opis zewnętrzny: Kopia, jęz. łaciński i polski, akta luźne, karty papierowe o wymiarach 360 x 215 mm. Miejsce przechowywania: Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór Ignacego Kapicy Milewskiego p. 60 dok. 54 s. 276-279
1636, Łomża – Szczegółowe opisanie miasta Jego Królewskiej Mości – Władysława IV – Łomży, ze szczególnym uwzględnieniem dworu łomżyńskiego wraz z całym jego wyposażeniem. Zabudowania zamkowe zajmowały teren od skarpy aż do klasztoru benedyktynek. Obszerny dwór książęcy, powstały w XV w., był stopniowo rozbudowywany o kolejne budynki. Dwór łomżyński składał się z tzw. górnego zamku z okresu książąt mazowieckich oraz tzw. dworu, czyli budynków wzniesionych w trzeciej ćwierci XVI w., głównie przy wsparciu finansowym królowej Bony i Zygmunta Augusta. Sama królowa Bona bardzo chętnie przebywała na zamku łomżyńskim, który był wówczas okazałą rezydencją. Zburzony ostatecznie w XIX w. wskutek przedłużenia ul. Senatorskiej, przeprowadzonej przez środek zamku. Na miejscu dawnego zamku stoi obecnie szkoła i domy mieszkalne. Resztki dawnego dworu łomżyńskiego znajdują się także pod ulicą, po obu jej stronach, i ciągną się aż po skarpę…
Opis zewnętrzny: Oryginał, jęz. polski, księga oprawna, 340 x 230 mm, k. 18v-21. Miejsce przechowywania: Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Skarbu Koronnego, dział LVI – Inwentarze starostw nr Ł3/IV.
1588.02.23 Król potwierdza nadanie Anny Jagiellonki, dane w Krakowie 13 lutego 1588. Okazany został dokument, w którym królowa wydzierżawia starostwo łomżyńskie Andrzejowi Modliszowskiemu, staroście łomżyńskiemu w dożywocie…
Datum: Kraków. MK 134, k. 199v-201v. [SMK III, nr 201]
1588.02.22 Król zatwierdza nadanie królowej Anny Jagiellonki dla Andrzeja Modliszowskiego, starosty łomżyńskiego i kolneńskiego i jego żony Elżbiety z Dembna. Królowa nadała małżeństwu wieś Krupiski w starostwie łomżyńskim w dożywocie …
Datum: Kraków. MK 134, k. 201v-202. [SMK III, nr 202]
1588.03.14 Król wyraża zgodę na nadanie dóbr przez Annę Jagiellonkę. Królowa nadała w dożywocie Hieronimowi Dembińskiemu, na mocy swojego prawa do przysługującego jej posagu, wieś Giełczyn w powiecie łomżyńskim i wójtostwo tamże.
Datum: Kraków. MK 134, k. 284-285 [SMK III, nr 276]
6 VII 1700, Łomża August II, król polski, potwierdza wszystkie wcześniejsze przywileje królewskie dla miasta Łomży, zaczynając od przywileju ks. mazowieckiego Janusza I z 1418 r.
Opis zewnętrzny: Kopia, jęz. łaciński, akta luźne, karty papierowe o wymiarach 360×215 mm. Miejsce przechowywania: Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór Ignacego Kapicy Milewskiego p. 61 dok. 168 s. 511-517.
Bibliografia
1. Supruniuk Anna, Siemowit IV”, w: Polski Słownik Biograficzny, t.37
2. Umowa_lenna_Jana_Luksemburskiego z księciem płockim Wacławem – Iura Masoviae Terrestria, t. 1, oprac. J. Sawicki, Warszawa 1972, s. 6-7
3. Wyrok sądu królewskiego w sprawie inkorporacji ziemi rawskiej i gostynińskiej z dnia 15 XI 1462 roku – Iura Masoviae Terrestria (Pomniki dawnego prawa mazowieckiego ziemskiego), wyd. J. Sawicki, Warszawa 1972, t. 1, nr 108.
4. P. Węcowski, „Mazowsze w Koronie. Propaganda i legitymizacja władzy Kazimierza Jagiellończyka na Mazowszu”, Kraków 2004, s. 65-78
Swieżawski A., Wcielenie ziemi rawskiej, gostynińskiej i sochaczewskiej do Korony (1462) – Mazowsze i Ruś Czerwona w średniowieczu. Wybór pism, Częstochowa 1997, s. 7-16.
5. F. Papee, Jan Olbracht, Kraków 1936 s.95
6. Jura Masoviae Terrestria t.II s.155
7. Hołd lenny książąt mazowieckich złożony królowi Aleksandrowi Jagiellończykowi dnia 14 III 1504 roku – Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór Dokumentów Pergaminowych, sygn. 156.
8. Jura Masoviae Terrestria t.III s.1
9. AGAD, MK 43 k.275-281 i 45 k.309
10. Encyklopedia Staropolska, hasło: vicesgerent, Zygmunt Gloger 1900-1903
11. Sejm mazowiecki pod rządem koronnym 1526 – 1540r, Balzer, Oswald Marian, Lwów 1900, s.23-25
12. Russocki S., Z dziejów prac przygotowawczych do ostatecznej redakcji zwodu prawa mazowieckiego z 1540 r., “Czasopismo Prawno-Historyczne”, t. 9, 1957, z. 1, s. 9-43;
13. AGAD, MK 43 k.380, Czesław Brodzicki, „Kościoły i Parafie w ziemi wiskiej i łomżyńskiej do 1529r” s.58
14. „Inwentarz wszystkich pospolitych dochodów starostwa łomżyńskiego z 1575r”, Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Skarbu Koronnego dz. LVI, Ł3, cz. II, k. 215–227; Brodzicki Cz., „Łomża w latach 1529–1794”, Łomża 2000, s. 101–109Konrad III Rudy
Lileyko Jerzy (1980) – Vademecum Zamku Warszawskiego
/Wikimedia Commons/Zygmunt I Stary
en.wikipedia – Zygmunt I Stary de Poland
/Wikimedia Commons/Stanisław August Poniatowski
Jan Matejko – rysunek ołówkiem
/Wikimedia Commons//oprac. Wojciech Winko/
