Grodzisko w Starej Łomży

Od redakcji:
Treść artykułu została uzupełniona o rozmowę z przedstawicielami Stowarzyszenia Na Rzecz Budowy Grodu Łomżyńskiego, które w 2007 r. wystąpiło do władz miasta Łomży http://www.lomza.pl/bip/index.php?wiad=4137 z ciekawą inicjatywą  rekonstrukcji średniowiecznego grodziska. *

O leżącej przy grodzisku wsi Stara Łomża mamy pierwszą wzmiankę dopiero z 1410 roku, a następną z Metryki Kazachskiej z 1429 roku. Warto zaznaczyć, ze nazwanie wsi Łomża Stara mogło nastąpić dopiero wtedy, gdy powstała miejscowość nowa w stosunku do miejscowości poprzedniej. O rozległości Starej Łomży może świadczyć położenie, lezącej na terenie tej kaplicy pod wezwaniem św. Piotra. Kaplica ta stała około 3 km od grodziska, w dół Narwi. Nie wiemy kiedy została wybudowana i przez kogo, mamy natomiast wzmiankę z 1429 roku o uposażeniu jej przez księcia Janusza I, w 6 morgów gruntu leżącego koło tej kaplicy nad Narwią i przeznaczonego na łąki i ogrody. Miasto Łomża oddalone od wsi Stara Łomża o jakieś 3-4 km, w zachowanych do dziś źródłach pisanych, występuje po raz pierwszy w 1400 roku.
Powstanie Łomży na wysokiej skarpie nadnarwiańskiej w miejscu przeprawy przez Narew nastąpiło w latach 1390-1395, kiedy to miasto miało przejąć rolę Wizny zastawionej Krzyżakom. Miasto zostało lokowane przez Księcia Janusza I w oparciu o prawo chełmińskie.
Łomża powstała na ziemiach kresowych północno-wschodniego Mazowsza, które za pierwszych Piastów były najbardziej narażone na najazdy wrogich Jaćwingów, Prusów i Litwinów. Stąd to wynikała konieczność ciągłego pogotowia obronnego i wznoszenia warownych grodów stojących na straży wschodnio-północnej granicy, która we wczesnym średniowieczu w świetle badań archeologicznych nie miała charakteru linearnego. “Był to pas nie zamieszkały w strefie puszczańskiej mającej przeciętnie 50 km szerokości, wśród której powstawały samorzutnie na skutek dogodnych czynników fizjograficznych szlaki komunikacyjne i handlowe służące dla wzajemnych kontaktów o charakterze pokojowym i wojennym”.
Wizna i Łomża znalazły się w “zasięgu części wschodniej granicy przebiegającej w głównych zarysach zgodnie z danymi historycznymi, to znaczy od łuku górnego Orzyca poprzez Puszczę Kurpiowską“. Należały one do najstarszych i najbardziej wysuniętych punktów obronnych i na tym odcinku, strzegły linii Narwi i stały na straży przepraw przez nią. Grody wiski i łomżyński pilnowały również drogi wodnej na Narwi i Biebrzy. Oprócz grodu w Wiźnie i Łomży broniły tej części wschodniej granicy i inne grody i grodki. Należał do nich gród w Nowym Grodzie (Nowogrodzie) u ujścia Pisy, gród w Małym Płocku, grodek w Samborach nad Biebrzą, Pieńkach-Grodzisku nad rzeczką Gręską i Truszkach Zalesiu. Grody te powstawały między wiekiem XI a XIII, w okresie, kiedy utrwalała się na tych ziemiach władza książąt mazowieckich, której wyrazicielami byli kasztelanowie ze swą drużyną. Kasztelanom podlegał gród i pewien teren. Kasztelania w Wiźnie znana była od XII, a w Świecku od XIII wieku.
Początki Łomży ściśle związane są z grodziskiem położonym 5 km od Łomży w kierunku  wschodnim nad Narwią. Tam też należy szukać pierwszego osadnictwa Łomży, które miało swój początek w IX wieku jako luźna otwarta osada. W przeciągu X wieku osada przekształciła się w ludną i bogatą miejscowość targową. W pierwszej połowie XI wieku powstaje gródek typu cyplowego, który spłonął pod koniec tego wieku. Grodek ten odbudowano w połowie XII wieku z ponowną fortyfikacją terenu i budową wieży pośrodku oraz dwóch wałów podgrodzia. Najazd litewski w 1262 roku  zniszczył Mazowsze. W wyniku tego najazdu gród został zniszczony i nigdy potem nie odbudowywany. Pozostające w  miejscu tego osadnictwa w Starej Łomży dwa wzgórza , otoczone baśnią i legendą, okoliczna ludność nazywa Wzgórzem Królowej Bony i Wzgórzem Świętego Wawrzyńca.
W rzeczywistości Góra Królowej Bony to duże grodzisko, pozostałości wielkiego grodu z okresu wczesnośredniowiecznego. Cypel na którym leży grodzisko otoczony jest od północnego wschodu szeroką i bagnistą doliną Narwi, a od zachodu głębokim wąwozem wyżłobionym przez mały strumień i wody spływające z gór.

Fotogrametryczna dokumentacja z balonu grodziska w Starej Łomży
https://www.youtube.com/watch?v=_1ngWFlZOsA

Grodzisko jest lekko pochylone w stronę Narwi i dobrze widoczne z przeciwległego brzegu. Najbliżej rzeki znajduje się nieduże, okrągłe wzniesienie otoczone własnym wałem, który jest najpotężniejszy od strony północnej, najwyższy zaś od strony południowej. To wzniesienie oddzielone jest od reszty grodu kilkoma innymi wałami, za którymi rozciągaj ą się od strony południowej dwa oddzielne podgrodzia otoczone również własnymi wałami.
Prof. Ludwik Sawicki, były dyrektor Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, tak pisze o tym grodzisku: “Na wyniosłym, urwistym brzegu dolnej Narwi, na południe od wsi Stara Łomża, znajduje się grodzisko wczesnośredniowieczne, ze względu na położenie oraz związany z nim system wałów obronnych zaliczyć je należy do rzędu wyjątkowych obiektów zabytkowych tego rodzaju. Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie zajmie się trwałym zabezpieczeniem tego wspaniałego zabytku, który ściśle łączy się z najdawniejszą historią Łomży, oraz przeprowadzi gruntowne badania naukowe. Odwiedziny terenu grodziska dały w wyniku pokaźną liczbę różnego rodzaj u pozostałości kultury, jak szczątki ceramiki zdobniczej, duże fragmenty polepy, kości zwierzęce, okruchy opalonych belek, które tworzyły konstrukcje drewniane, wyroby krzemienne itd. Zabytki wskazują na wiek X – XI, co nie wyklucza możliwości występowania zabytków starszych.”
Opinię tą potwierdza również wypowiedź dr Krystyny Musianowicz, ówczesnego kustosza Wydziału Wczesnohistorycznego Państwowego Muzeum Archeologicznego, która między innymi pisze, że: “Grodzisko w Starej Łomży, położone na wyniosłym, starym tarasie rzeki Narwi, wyróżnia się systemem obronnych wałów od innych grodzisk pochodzących z tych samych czasów. Obronność grodziska należy wytłumaczyć tym, że leżało ono na szlaku, którym ciągnęli od północy nieprzyjaciele: Jaćwingowie i Prusowie. Grodzisko w Starej Łomży wraz z innymi grodami położonymi nad Narwią (jak Wizna) tworzyło cały szlak obronnych punktów, które broniły linii Narwi. Budowa grodziska, wykorzystanie na wzniesienie jego wyniosłego punktu położonego nad Narwią i małą strugą, która dziś w pewnych okresach roku wysycha zupełnie, wskazywała na dużą umiejętność w wyborze miejsc, które musiały być najbardziej niedostępne. Niedostępność grodziska uzyskano przez ścięcie stromo jego ścian, usypanie pięciu wałów broniących dostępu do grodu i wybranie fosy poza ostatnim, piątym wałem.
W rowach strzeleckich, którymi zbocza wałów grodziska zostały przecięte, widać grubą warstwę popieliska, która wskazuje na długie używanie grodu i na liczne pożary, które musiały niejednokrotnie je nawiedzać. W warstwie popieliska trafiają się skorupy z naczyń glinianych, pobitych naczyń toczonych na kółku garncarskim, ozdobnych zwykłym, charakterystycznym dla Słowian, ornamentem falistym lub ornamentem linii prostych opasujących naczynie dookoła. Na przedpolu wałów znajduje się miejsce wyniosłe, które być może tworzyło punkt strażniczy, obserwacyjny i punkt sygnalizacyjny przy pomocy zapalonych ognisk, za pomocą których porozumiewano się z innymi grodziskami. Grodzisko w Starej Łomży dzięki konstrukcji swej i inwentarzowi skorup, jakie znamy, wymaga bliższego zajęcia się tym obiektem przez stworzenie rezerwatu archeologicznego, dzięki bowiem stworzeniu rezerwatu zachować będzie można ten rzadko spotykany ciekawy okaz grodu.“

Ciekawostka: Grodzisko Łomżyńskie

Jest duża szansa, że już w nieodległym okresie swoją rekonstrukcję grodu będzie posiadała Łomża. W projekcie budżetu miasta na 2007 rok, łomżyńscy radni zapisali kwotę 250 tys. złotych na opracowanie dokumentacji technicznej “Grodziska Łomżyńskiego”. O ujęcie tego zadania w budżecie miasta starało się “Stowarzyszenie Na Rzecz Budowy Grodu Łomżyńskiego”. Organizacja ta będzie również starała się o pozyskanie środków zewnętrznych na powyższą inwestycję.

Skąd pomysł?
Odpowiedź na to pytanie brzmi: ”…nie zastanawiaj się, co Łomża może zrobić dla Ciebie, tylko co Ty dla Łomży..”  Ale na poważnie….
Rekonstrukcja wczesnośredniowiecznego grodu w Łomży to przede wszystkim spełnienie osobistych marzeń i pasji, ale nie tylko….

Co będziemy z tego mieli?
Taki projekt to doskonały pomysł na promocję miasta i dobry sposób na popularyzowanie jego historii. To miejsce gdzie będą organizowane cykliczne festyny archeologiczno – historyczne, warsztaty archeologiczne, turnieje rycerskie czy koncerty muzyki dawnej. To swoista “żywa” lekcja historii – w zrekonstruowanych półziemiankach będzie można zobaczyć jak wyglądało życie mieszkańców średniowiecznej osady – wyrabianie broni, pieczenie podpłomyków, strzelanie z łuku, szycie ubrań i butów czy wyrób broni.
Inwestycja zapewni zainteresowanie nie tylko  pasjonatów historii. Mieszkańcy Łomży i turyści odwiedzający nasz region będą mogli odwiedzić stylizowaną historycznie karczmę, w której będą mogli skosztować średniowiecznego jadła czy napić się miodu pitnego. Do dyspozycji gości będą również stadnina koni i tzw. banie.

Lokalizacja
Gród zostanie wzniesiony nad brzegiem Narwi, w granicach naszego miasta. Taka lokalizacja jest zgodna z wynikami badań archeologicznych i przekazami historycznymi.

Stowarzyszenie
Publikacja informacji w mediach i internecie spowodowała szeroki odzew wśród ludzi i przede wszystkim, poparcie ze strony lokalnych władz. Postanowiliśmy więc powołać organizację posiadającą osobowość prawną, która umożliwiłaby pozyskiwanie środków finansowych. Powstało “Stowarzyszenia Na Rzecz Budowy Grodu Łomżyńskiego”. Wszystkich, którzy chcieliby pomóc w realizacji projektu, zapraszamy do współpracy.

Projekt
Prezentacja przeszłości jest zadaniem niezwykle odpowiedzialnym.
Wygląd grodu będzie bazował na przekazach historycznych oraz na wynikach badań archeologicznych grodzisk z terenów północno – wschodniego Mazowsza. Pierwotny pomysł to rekonstrukcja grodu w Starej Łomży. Jednak ograniczona ilość informacji z badań wykopaliskowych nie pozwala na odtworzenie tego obiektu, dlatego też łomżyński gród wzorowany będzie na XII-XIII – wiecznych, dobrze przebadanych grodziskach z terenu północno- wschodniego Mazowsza. Projekt zakłada budowę grodu typu pierścieniowatego z  podgrodziem o łącznej powierzchni ok.7150 m².

Gród główny, do którego prowadzi drewniana brama,  umieszczony będzie na planie koła o średnicy ok. 60m. W jego centrum usytuowana będzie, na niewielkim stożku, wieża strażnicza (3×3 m). Wzdłuż wału powstaną  półziemianki aranżowane według przeznaczenia. Na terenie grodu właściwego przewidziano także studnię.

Teren podgrodzia będzie miał charakter stricte gospodarczy, co z resztą jest uwarunkowane historycznie. Na jego obszarze znajdzie się karczma, tzw. banie, studnia, scena koncertowa i drewniane wiaty jako punkty wystawiennicze dla rzemieślników.

Zarówno gród, jak i podgrodzie, otoczone będą wałem w konstrukcji przekładkowej, od zewnątrz licowanym kamieniami. Na odcinku ok. 3m (przy bramie wejściowej) odsłonięta zostanie konstrukcja wału w celach edukacyjnych. Wał zwieńczony zostanie palisadą blankową, za którą znajdzie się wymoszczone drewnem przejście dla załogi wojskowej. Przewidziano również fosy: zewnętrzną i wewnętrzną, a u podnóża wału ostrokół z grubych pali zabity pod kątem 45º w kierunku zewnętrznym.

Materiały użyte po realizacji projektu to drewno, ziemia, kamienie i glina.

Artykuł opracowano na podstawie:
Donata Godlewska – Dzieje Łomży od czasów najdawniejszych do rozbiorów Rzeczypospolitej XI w. – 1795r.
www.grod.org

www.glt.pl

* – ostatecznie pomysł rekonstrukcji nie został zrealizowany