Podział administracyjny Królestwa Polskiego w Cesarstwie Rosyjskim zmieniał się kilkakrotnie. Pierwsza zmiana miała miejsce, gdy dekretem Namiestnika Królestwa Polskiego gen Józefa Zajączka z dnia 16 stycznia 1816 roku zlikwidowano zachowany do tej pory podział administracyjny Księstwa Warszawskiego[1]. Tym samym powstały województwa: augustowskie, kaliskie, krakowskie, lubelskie, mazowieckie, płockie, podlaskie i sandomierskie. Dotychczasowy departament łomżyński przemianowano na województwo augustowskie, a Łomża do 1818 roku pełniła w nim funkcję stolicy. Województwa podzielone zostały na obwody, przy czym obwód łomżyński obejmował dawne powiaty łomżyński i tykociński i był najbardziej zaludnionym w całym województwie augustowskim[2]. Następne zmiany miały miejsce w 1837 roku, gdy województwa przemianowano na gubernie[3], a w roku 1845 ich liczbę zredukowano z ośmiu do pięciu[4]. Pozostały gubernie: augustowska, lubelska, płocka, radomska i warszawska. Kolejna reforma, przeprowadzona na podstawie ustawy cara Aleksandra II z dnia 19 (31) grudnia 1866 r. ponownie zwiększyła ilość guberni. Z guberni augustowskiej wydzielono gubernię łomżyńską, a pozostałą część przemianowano na gubernię suwalską. Z guberni radomskiej wydzielono nową gubernię – kielecką. Wydzielono też gubernię piotrkowską kosztem warszawskiej i radomskiej. W ten sposób liczba guberni wzrosła do 10[5].
Powstała przy tej okazji gubernia łomżyńska obejmowała początkowo osiem powiatów: kolneński, łomżyński, makowski, mazowiecki, ostrołęcki, ostrowski, szczuczyński oraz pułtuski. Do wybuchu I wojny granice guberni zmieniały się jeszcze dwukrotnie. W 1893 r. przeniesiono do guberni warszawskiej powiat pułtuski, a w 1913 roku po zlikwidowanej guberni siedleckiej przyłączono powiat węgrowski. Od 1893 roku gubernia łomżyńska zajmowała obszar około 10 560 km2, a jeśli nie liczyć jezior to 10 545 km2, czyli 6,3% powierzchni Królestwa Polskiego[6].
Tabela 1 Skład terytorialny guberni łomżyńskiej w momencie jej utworzenia (1866 r.)
Powiat |
Powierzchnia w km2 |
Miasta |
Gminy wiejskie |
Kolneński |
1529 |
Kolno, Stawiski | Czerwone, Gawrychy, Jedwabne, Kubra, Łyse, Mały Płock, Rogienice, stawiski, Turośń |
Łomżyński |
1809 |
Łomża, Nowogród, Śniadowo, Wizna, Zambrów | Bożejewo, Chlebiotki, Drozdowo, Kossaki, Kuliski, Lubotyń, Miastkowo, Pruszki, Puchały, Szczepankowo, Szumowo, Śniadowo, Zambrów |
Makowski |
1153 |
Krasnosielc, Maków, Różan | Karniewo, Peronowo, Płoniawy, Sielc I, Sielc II, Sieluń, Smrock, Sypniewo |
Mazowiecki |
1418 |
Ciechanowiec, Mazowieck, Sokoły, Tykocin | Chojany, Dzięgiel, Jabłonka, Klukowo, Kowalewszczyzna, Piekuty, Piszczaty, Poświętne, Stelmachowi, Szepietowo, Truskolasy |
Ostrołęcki |
1621 |
Myszyniec, Ostrołęka | Czerwin, Goworowo, Nakły, Nasiadka, Ostrołęka, Piski, Rzekuń Stary Myszyniec, Szczawin, Wach, Troszyn |
Ostrowski |
1565 |
Andrzejewo, Brok, Czyżew, Nur, Ostrów | Brańszczyk, Długosiodło, Dmochy-Glinki, Jasienica, Kamieńczyk Welki, Komorowo, Naruszewo, Szulborze Koty, Warchoły, Zaręby Kościelne |
Pułtuski |
1526 |
Nasielsk, Pułtusk, Serock, Wyszków | Zajki, Gołębie, Gzowo, Kleszczewo, Kozłowo, Leszczyd Lubel, Nasielsk, Obryte, Somianka, Winnica, Zatory, Zegrze |
Szczuczyński |
1467 |
Grajewo, Rajgród, Radziłów, Szczuczyn, Wąsosz | Białaszewo, Bogusze, Grabowo, Lachowo, Mścichy, Przestrzele, Pruska, Ruda, Szczuczyn |
Źródło: Dziennik Praw Królestwa Polskiego, Warszawa 1866, t. 66, s. 301 Obzory i pamiatnyje zniżki guberni łomżyńskiej…, A. Dobroński, Łomża w latach 1866-1918, Łomża-Białystok 1993, s.9 [za:] B. Szczerbińska, Ziemiaństwo w guberni łomżyńskiej na przełomie XIX i XX wieku, Łomża 2007, s. 18-19.
W latach 1869-1870 przeprowadzona została w całym Królestwie Polskim reforma miast. W jej wyniku 338 miast (z 452 istniejących) utraciło prawa miejskie, zostając przemianowanymi na osady. Osada była stosowaną w Rosji jednostką administracyjną nieposiadającą praw miejskich, ale także niezaliczaną do wsi. Od 1870 r. przyznawanie praw miejskich bądź tworzenie osad oparte było na zasadach rosyjskich i o tego typu „awansie” decydowała liczba ludności[7]. W guberni łomżyńskiej prawa miejskie zachowały: Kolno, Łomża, Maków, Ostrołęka, Ostrów, Szczuczyn i Tykocin. W powiecie mazoweckim władze powiatowe umiejscowiono w osadzie Mazowieck.
Powstanie guberni z siedzibą w Łomży wydaje się nie być przypadkowe. Miasto już w okresie przedrozbiorowym pełniło funkcję centrum administracyjnego, politycznego i gospodarczego regionu. W okresie Księstwa Warszawskiego była stolicą departamentu. W późniejszym okresie w Łomży organy administracji rządowej również miały swoje miejsce. W pierwszej połowie XIX wieku miasto szybko zwiększało liczbę ludności oraz przeżywało ożywienie gospodarcze. We wspomnianym okresie czasu Łomża była najbardziej dynamicznie rozwijającym się ośrodkiem miejskim w tej części kraju. Nalazło to swoje odbicie decyzji carskiej i wyniesieniem miasta do rangi stolicy guberni.
Opracował:
Wojciech Piętka
[1]Dziennik Praw Królestwa Polskiego T.1, s. 115.
[2] C. Brodzicki, D. Godlewska, Łomża w latach 1794-1866, s.44; W. Trzebiński, Podział administracyjny Królestwa Polskiego z roku 1816. [w:] „Dokumentacja geograficzna”, Warszawa 1957, s. 7; L. Rzeczniowski, Dawna i teraźniejsza Łomża, Warszawa 1861, s. 29.
[3] Dziennik Praw… T.20, s. 413.
[4] Dziennik Praw… T.34, s. 453.
[5] Dziennik Praw… T.66, s. 119.
[6] A. Dobroński: Infrastruktura społeczna i ekonomiczna Guberni Łomżyńskiej i Obwodu Białostockiego (1866-1914). Sekcja Wydawnicza Filii UW w Białymstoku , Białystok 1979, s. 13.
[7] A. Jezierski, C. Leszczyńska: Historia Gospodarcza Polski. Wydawnictwo Key Text, Warszawa 1997, s.150. A. Drumała: Przemiany przestrzenne miast i rozwój osiedli przemysłowych w Królestwie Polskim w latach 1831-1869. Wrocław 1974, s. 178, 180.
12 comments
Zwróćcie uwagę na herb Łomży w czasach kiedy była siedzibą guberni. Tzw. łódka “berlinka” – zmiany historycznych herbów były jednym z przejawów rusyfikacji, zaborca chciał wymazać jak najwięcej śladów polskości naszych ziem.
Michał, zwróć uwagę, że za czasów gubernialnych Łomża pozyskał najwięcej budynków użyteczności publicznej, które stoją do dnia dzisiejszego (zobacz w temacie Łomża w okresie zaborów)
To tak jak z dziecmi, czasem się buntują, czasem uciekną z domu, ale przeciez zaden rodzic nie wysle ich na ulice/do szkoly w samych gaciach, nawet gdyby to mialybyc pasiaki
Rosja to była raczej macochą. Macocha, jednak nie jest kochającym rodzicem. Dlaczego współcześnie budynki użyteczności publicznej buduje się z wielkim trudem, chociaż potrzeby są jednak ogromne. I to w swoim kraju, swoim mieście i dla na samych. Skąd takie trudności? Zawsze jest wina braku pieniędzy, czy nieudolne rządzenie?
Witam !! Gdzie mogę w Łomży dowiedzieć się na temat osób zesłanych na Syberię z tamtych terenów w latach 1860 -1880
Napewno w Związku Sybiraków.
To nie takie proste. Tak na prawdę nie ma kompletnego zestawienia, a większość dokumentów i archiwów uległa zniszczeniu lub rozproszeniu. Aresztanci i osoby zsyłane bardzo często mogą figurować w dokumentach innych miast i guberni, np. Warszawy, Siedlec, Suwałk lub Wilna.
Jednym z zachowanych źródeł jest: “Spis wszystkich „przestępców” politycznych powiatu łomżyńskiego z 1863 roku” dostępny na stronie AP http://www.bialystok.ap.gov.pl/lomza/.
Poza tym jest wiele monografii wspomnień i pamiętników.
Poza tym polecam przeglądanie bibliografii i wykazu źródeł prac poświęconych zesłańcom.
Pewne informacje na ten temat mozesz znależć w książce Władyslawa Świderskiego o historii Łomży , jest tam kilka stron samych nazwisk osób zesłanych na Syberię
książka dostępna w bibliotece cyfrowej
http://pbc.biaman.pl/dlibra/docmetadata?id=27135&from=publication&tab=1
kolank0 , a może widziałeś gdzieś ksiązkę B.Winiarskiego “nad Pissą, Wissą i Narwią” , szukam jej cześci dotyczącej Łomży i Gimnazjum Męskiego _
Wspomniana książka była kiedyś w sprzedażny na Długiej w ŁTN im. Wagi. Tam w ogóle jest sporo książek regionalnych do kupienia. Poza tym pozostaje allegro i przeglądanie ofert antykwariatow on-line.
Dzień dobry,
w gazecie Wspólna Sprawa z 1910 r. (wydawana w Łomży) znalazłem list do redakcji podpisany nazwiskiem gruzińskiego księcia Wacznadze. Chciałbym dotrzeć do akt Wacznadze, który twierdził, że jest zesłany z Kaukazu a jego sprawa jest prowadzona przez łomżyńskiego policmajstra. Czy wiedzą Państwo, czy znajdują się archiwa carskiej policji z tego czasu z guberni łomżyńskiej?
Pozdrawiam