Harcerstwo Łomżyńskie Wczoraj i Dziś R.II.1-7

HM. LUDWIK ŻELECHOWSKI

ROZDZIAŁ II
„Z DZIEJÓW HARCERSTWA ŁOMŻYŃSKIEGO”

hm. Ludwik Żelechowski
POCZĄTKI RUCHU SKAUTOWEGO NA ZIEMI ŁOMŻYŃSKIEJ

Wiadomości o tworzonym w pierwszych latach naszego stulecia systemie wychowawczym zwanym skautingiem docierają do Polski w roku 1909. W kraju podzielonym przez trzech zaborców, działają tajne stowarzyszenia, których celem jest wolność Polski. Metody pracy skautowej, atrakcyjne formy organizacyjne, stopnie, musztra, obozowiska na łonie natury: w lasach, nad jeziorami, w górach, gry i zabawy, chęć osiągnięcia sukcesu trafiają na podatny grunt.

W 1911 roku we Lwowie tworzą się pierwsze drużyny skautowe. W dwa lata później, w 1913 roku, następują próby orga­nizowania działalności skautowej w Łomży. Kilkuosobowe grupy zarówno chłopców, jak i dziewcząt, uczniów i uczennic Męskiej i Żeńskiej Szkoły Handlowej w Łomży, tworzą pierwsze tajne ko­mórki skautowe. Organizatorami są Teodor Kleindienst i Julia Szczęsna.

W latach 1914 – 1915 ze względu na działania wojenne na naszych ziemiach  nie było warunków do dalszego rozwoju ruchu skautowego.

W styczniu 1916 roku następuje odbudowa struktur organi­zacji skautowych. Teodor Kleindienst tworzy pierwszy zastęp (póź­niej – pluton skautowy), który dał początek I Drużynie Harcerskiej im. Tadeusza Kościuszki w Łomży. W marcu 1916 roku przy gim­nazjum żeńskim powstaje także zastęp skautowy, który jest   począt­kiem działalności I Żeńskiej Drużyny im. Emilii Platerówny, z Ma­rylą Żbikowską na czele.

Fot. Maryla Żbikowska  – pierwsza drużynowa I Żeńskiej Drużyny  im. Emilii Platerówny. Urodzona w 1900 roku, uczennica pensji p. Ireny Korzeniowskiej w Łomży. Opiekunką drużyny była młodziutka nauczycielka jęz. polskiego – Zofia Grzymkowska.

Na zdjęciu Maryla ma 15 lat.

Zbiórki skautów najczęściej odbywają się w prywatnych mieszkaniach i ogrodach miejskich. W dni świąteczne organizowa­ne są wycieczki do lasu Jednaczewskiego i pobliskich miejscowo­ści. Wzrasta zainteresowanie organizacją, tworzone są nowe zastępy i plutony. Drużyny rozrastają się, młodzież coraz liczniej napływa do szeregów skautowych. W lipcu 1916 roku osiemnastu skautów przebywa na dziesięciodniowym obozie w lasach koło Sokół. 1 sierp­nia skauting łomżyński przystępuje do Polskiej Organizacji Skau­towej w Warszawie. Formalne nominacje na drużynowych otrzy­mują Teodor Kleindienst i Zofia Grzymkowska.

W dniach 1 i 2 listopada 1916 roku w Warszawie obraduje Zjazd Zjednoczeniowy Organizacji Skautowych, na którym Łomżę reprezentowali: Zofia Grzymkowska, Maryla Żbikowska i Teodor Kleindienst. Powstaje Związek Harcerstwa Polskiego.

I Męska Drużyna Harcerzy im. Tadeusza Kościuszki liczy już ponad 100 członków.

W roku 1917 w Łomży przy ul. Sienkiewicza tworzy się Izba Harcerska. Ukazują się pierwsze numery pisanego odręcznie pisma harcerskiego „Czuwaj”.

HARCERSTWO ŁOMŻYŃSKIE W WALKACH O NIEPODLEGŁOŚĆ POLSKI

Początek roku 1917 przyniósł wzmocnienie organizacyjne łomżyńskiego harcerstwa. Zjazd Zjednoczeniowy Organizacji Skautowych w Kongresówce tworząc Związek  Harcerstwa Polskiego uporządkował system organizacyjny z podziałem na huf­ce i drużyny, a w układzie terytorialnym podział na Okręgi Harcer­skie.

Okręg Łomżyński obejmował wszystkie mniejsze ośrodki harcerskie organizujące się w Kolnie, Szczuczynie i Zambrowie. Komendantem Męskiego Okręgu XIV A został nauczyciel Juliusz Kleindienst (starszy brat Teodora), a Komendantką Żeńskiego Okręgu XIV B – Zofia Grzymkowska.

W kwietniu 1917 roku do Łomży przybywa z Warszawy Leon Kaliwoda, który obejmuje funkcję zastępcy Komendanta Obwodu Polskiej Organizacji Wojskowej w miejsce aresztowanego Jana Kraszewskiego. Aktywnie włącza się w działalność harcerską. Ze względów konspiracyjnych posługuje się pseudonimem Lewiński, później Luczyński. Jedynie starszyzna harcerska i najbliżsi wiedzą jakie nosił prawdziwe nazwisko i jaką pełnił funkcję.

W styczniu 1918 roku Teodor Kleindienst tworzy młodzie­żową bojówkę harcerską,  do której należy kilkunastu starszych har­cerzy w wieku 15 – 20 lat. Młodzi chłopcy uczą się posługiwania bronią i przeciwstawiają się zarządzeniom władz niemieckich. Ich zadaniem było prowadzenie działalności wywiadowczej i zbieranie informacji o rozlokowaniu oddziałów niemieckich na terenie Łom­ży, o stanie ich uzbrojenia i możliwościach zablokowania dróg wy­jazdowych z miasta, z uwzględnieniem uszkodzenia torów kolejo­wy, łączących Łomżę z Warszawą. Harcerze ci byli także łączni­kami pomiędzy dowództwem POW w Łomży a jego oddziałami w pobliskich miejscowościach: przenosili meldunki, rozkazy, zbierali informacje etc.

W marcu 1918 roku bojówka ta otrzymała m.in. zadanie wybicia szyb w niemieckich urzędach na terenie miasta Łomży na znak protestu przeciwko postanowieniom Traktatu w Brześciu.

Po wakacjach 1918 roku na wyższe studia do Warszawy wyjeżdżają działacze harcerscy, którzy dotychczas prowadzili pracę w drużynach na terenie miasta Łomży: Teodor Kleindienst, Stani­sław Dębowski, Jan Grzymkowski, Maryla Żbikowska  i Zofia Grzymkowska. Harcerstwo miasta Łomży pozbawione zostaje kie­rownictwa.

Działający w harcerstwie pod pseudonimem „druh Grzmot”, Leon Kaliwoda obejmuje komendę I Męskiej Drużyny Harcerskiej w Łomży. Rozpoczyna się aktywna działalność, której przyświeca tylko jeden cel – wolność i niepodległość Polski. Młody i energicz­ny Leon Kaliwoda umiejętnie łączy działalność w harcerstwie  z dzia­łalnością POW.

10 listopada 1918 roku w Warszawie, a następnego dnia w innych miastach na terenie Kongresówki, w tym i w Łomży, docho­dzi do zatrzymywania patroli niemieckich i rozbrajania nie orientu­jących się dobrze w sytuacji Niemców.

W czasie takiej akcji w dniu 11 listopada 1918 roku na ulicy Sienkiewicza w Łomży ginie dziewiętnastoletni wówczas Kaliwo­da.

Stanisław Dębowski ps. ,,Młot” tak napisze w 2 numerze „Czuwaj” z 1921 roku o jego śmierci: „padłeś o zmierzchu ostat­niego dnia niewoli. Przed pierwszym wschodem słońca w wolnej Ojczyźnie. Hardym czynem buntu pchnąłeś żelazne wierzeje JU­TRA – i zostałeś na progu. Pokazałeś jak się za Polskę umiera…”. Leon Kaliwoda pośmiertnie został odznaczony Orderem Virtuti Militari. Zrywający się do lotu na jego pomniku orzeł jest symbo­lem zrywającej się do wolności Polski po 123 latach niewoli. Pol­ski, za którą oddało swoje młode życic wielu Polaków, w tym wielu młodych ludzi z harcerskim krzyżem na piersi.

HARCERSTWO   ŁOMŻYŃSKIE   W  LATACH  1918 – 1919

Po odzyskaniu niepodległości w listopadzie 1918 roku komen­dantem Męskiego Okręgu Harcerskiego zostaje Czesław Jankowski, adwokat z Warszawy. Dwie drużyny męskie dzia­łające na terenie Łomży zostają połączone, a prowadzenie ich obejmuje Stefan Wądołowski. Organizuje się także wspólna Rada Żeńskich Drużyn Harcerskich. Przewodniczącą Rady zostaje Ma­ryla Żbikowska. W tym czasie na terenie Grajewa Maria Szarejko, nauczycielka Gimnazjum z Grodna organizuje pierwsze zastępy harcerskie.

Od grudnia 1918 roku działa Koło Patronackie Harcer­stwa w Łomży, któremu przewodniczy ks. J. Roszkowski. Koło funduje sztandar I Męskiej Drużynie Harcerskiej im. Tadeusza Ko­ściuszki, którego wręczenie i poświęcenie następuje w dniu 8 grudnia 1918 roku.

Pisane ręcznie od 1916 roku pismo „Czuwaj”, wg pomysłu Stanisława „Młota” Dębowskiego (pierwszym redaktorem był po­noć Tadeusz Antoni Schmidt), z początkiem 1919 roku wydawane jest drukiem jako miesięcznik w nakładzie około 250 egzemplarzy.

Wiosną 1919 roku drużyny z powiatów: łomżyńskiego, kolneńskiego, szczuczyńskiego i wysoko mazowieckiego zostają włączo­ne do Okręgu Warszawskiego.

W dniach 2 – 4 maja 1919 roku harcerze I MDH w Łomży biorą udział w Ogólnopolskim Zlocie Harcerskim w Warszawie. Rozwija się turystyka, organizowane są wycieczki po kraju, obozy i kolonie.

We wrześniu 1919 roku Czesław Jankowski rezygnuje z funkcji Komendanta Okręgu z powodu wyjazdu do Warszawy.

Z inicjatywy plutonowych i zastępowych powstaje w Łomży Komenda Miejscowa. Następuje podział na trzy drużyny: 1 MDH im. T. Kościuszki – drużynowy Edward Kleindienst, II MDH im. F. Grudzińskiego – drużynowy Jerzy Jarnuszkiewicz, III MDH im. S Czarneckiego – drużynowy Zygmunt Selens. Na czele Komendy Miejscowej staje Edward Kleindienst.

W październiku 1919 roku w Łomży utworzony zostaje Harcerski Hufiec Żeński składający się z czterech drużyn: I ŻDH im. Wandy – drużynowa Halina Iwanicka, II ŻDH im. E. Platerówny – drużynowa Kazimiera Wąsowska, III ŻDH    im. M. Konopnickiej – drużynowa Seweryna Chełchowska, IV ŻDH im. Królowej Jadwigi – drużynowa Jadwiga Ramotowska. Na czele Hufca Żeńskiego staje Janina Ramotowska.

Wszyscy drużynowi i zastępowi drużyn męskich i żeńskich tworzą tzw. Kierownictwo Ideowe zajmujące się szeroko pojętymi sprawami wychowania w drużynach.

Od grudnia 1919 roku w Łomży tworzą się dwa hufce: męski i żeński. Z nominacji komendy warszawskiej funkcje komendantów obejmują: Stanisława Dziewanowska w Hufcu Żeńskim i Hipolit Jankowski w Hufcu Męskim.

W tym czasie w Grajewie działają dwie drużyny: I DH im. H. Dąbrowskiego – drużynowy Zdzisław Dziekoński, II DH im. M. Konopnickiej (żeńska) – drużynowa Apolonia Zalewska. Drużyny skupiają 79 harcerek i harcerzy.

Rozpoczyna się intensywny okres działalności łomżyńskie­go harcerstwa.

UDZIAŁ HARCERZY ŁOMŻYŃSKICH W OBRONIE OJCZYZNY W ROKU 1920

W pierwszych dniach lipca 1920 roku do Łomży napływają alarmujące wieści, że silne oddziały wojsk sowieckich przesuwają się bardzo szybko na zachód.

Harcerze łomżyńscy na zbiórce w Ogrodzie Ludowym w Łomży wyrażają chęć zbiorowego, ochotniczego wstąpienia do wojska. Za kilka dni w gmachu miejscowego gimnazjum odbyło się drugie zebranie, na którym powołano komitet przyjmujący zapisy ochotników. 63 starszych har­cerzy z Łomży zgłosiło się do wojska. W szeregach ochotników są także nauczyciele szkół powszech­nych miasta Łomży: Kurpiewski, Butler, Wiś­niewski, Szepietowski i inni.

12 lipca przy kościele garnizonowym w Łomży odbyła się przysięga pierwszego zastępu ochot­ników, wśród których znajdowało się wielu z har­cerskimi krzyżami na piersiach. W koszarach za miastem rozpoczęły się intensywne ćwiczenia.

27 lipca 1920 roku oddziały XV armii sowieckiej przeszły przez Białystok i w tym samym dniu III korpus kawalerii zajął czołowymi oddziałami Stawiski i Jedwabne i przygotowywał się do natarcia na Łomżę. Z ran otrzymanych w Białymstoku umiera 19-letni har­cerz Władysław Śledziewski, maturzysta Państ­wowego Gimnazjum w Łomży, a w walkach pod Wilnem zginął Ludwik Kleindienst — 19-letni plutonowy I Męskiej Drużyny Harcerskiej im. T. Kościuszki w Łomży.

Dowódca baonu zapasowego 33 pułku piecho­ty w Łomży Stanisław Raganowicz postanawia zorganizować obronę przejść przez rzekę Narew w rejonie miasta. 28 lipca zajmuje forty znajdujące się na północnym brzegu rzeki, obsadzając je trzema kompaniami i kompanią karabinów ma­szynowych. Czwarta kompania pozostaje częś­ciowo w Łomży, później nocą przechodzi do Piątnicy. Rozpoczyna się obrona Łomży. Podczas walk żołnierzom spieszy z pomocą całe społeczeń­stwo. Kobiety zaopatrują walczące oddziały w ży­wność i środki opatrunkowe, opatrują rannych, opiekują się rodzinami żołnierzy walczących z wrogiem, podtrzymują  na duchu bliskich i znajo­mych. Kapitan Raganowicz w swoim szkicu wymienia nazwiska tych, które ze szczególnym po­święceniem śpieszyły żołnierzom podczas walk: Adela Jarnuszkiewicz – Surawska, Jadwiga Szczęs­na, Wanda Hermanowska, Hipolita Stypułkowska, Zofia Dębowska, dr Peltynowa, Zofia Wnorowska, Cecylia Ostrowska, Maria Nowacka-Jakubowska, Janina Głowińska i wiele innych. Wśród nich jest wiele harcerek[i].

Po pięciodniowych zaciętych walkach w nocy z 1 na 2 sierpnia polskie oddziały zmuszone są do wycofania się z Łomży. Straty baonu zapasowego i 101 ochotniczego pułku piechoty wynoszą 33 zabitych i ponad 70 rannych. Na fortach koło Łomży giną śmiercią walecznych: 18-letni harcerz Franciszek Penkala i 15-letni Piotr Pokropowicz. Całą noc z 2 na 3 sierpnia trwają jeszcze walki w rejonie Mężenina. Polskie oddziały wycofują się w kierunku Zambrowa. 3 sierpnia we wsi Wróble k. Zambrowa ginie Kazimierz Burzyński, 18-letni harcerz I MDH im. Tadeusza Kościuszki w Łom­ży. W bitwie pod Paprocią dostaje się do niewoli Jan Żbikowski, ochotnik, także harcerz I MDH. Umiera 20 sierpnia w Pęchratce.

W godzinach rannych 2 sierpnia wojska sowiec­kie wkraczają do Łomży. Wiele łomżyńskich harcerek pełni służbę w szpitalach, do których codziennie przywożą rannych żołnierzy. Tak wspomina te dni jedna z nich:

„Trzeba więc było teraz kraść chłopców. Przede wszystkim po każdej komisji lekarskiej (złożonej z bolszewickich doktorów), wiedziałyśmy, kogo przeznaczają na wywiezienie w głąb Rosji. Jeśli byli to bolszewicy — to szczęśliwej podróży, jeśli nasi żołnierze — to trzeba ich było zaraz następnej nocy usunąć poza obręb szpitala. Czekaliśmy aż „dyżur­ny” z bronią usnął lub zabawiał się z kolegami i wtedy uciekający wymykali się do drzwi, na podwórze i dalej, albo gramolili się przez okno, co było bezpieczniejsze, ale mniej wygodne albo z po­dwórza, omijając bolszewików, przekradali się już według instrukcji do jakiegoś domu, gdzie ich przyjmowano. Tu dostawali paszporty z fotografia­mi i ubrania cywilne. Tylko ostatnia partia, która pomaszerowała aż do Jednaczewa, przez cały dzień siedziała w stogu, póki ich nie zabrali dalej. My, pospolite pielęgniarki, nie miałyśmy ani czasu, ani możliwości wystarać się o to wszystko. My tylko spełniałyśmy, co nam kazano, prowadziłyśmy, gdzie było trzeba, odwracałyśmy uwagę dyżurnego, na opróż­nione w nocy łóżka przenosiłyśmy kogoś z koryta­rza, z podłogi – jednym słowem spełniałyśmy wszel­kie podrzędniejsze czynności przygotowawcze i uła­twiające. O dalsze ich losy zabiegał już kto inny.”[ii]

Wśród tych innych było także wielu harcerzy, którzy pozostali w Łomży. Tymczasem wycofujące się wojska polskie do­cierają do Różana. Tam chorzy i ranni żołnierze zostają odesłani do miejsc daleko położonych od linii frontu. Wycofując się dalej, w kierunku zachodnim, toczą ciągłe potyczki z oddziałami wroga. Pod Nasielskiem do pułku przyjeżdża generał Józef Haller. Kiedy dowiedział się, że wśród żołnierzy są ochotnicy-harcerze z Łomży, spotkał się z nimi, dał znaczek ochotniczy An­toniemu Śledziewskiemu, uczniowi VIII klasy gimnazjum w Łomży, harcerzowi I MDH.

W boju pod Nasielskiem 17 sierpnia 1920 roku giną śmiercią walecznych: Stefan Wądołowski — komendant I MDH im. T. Kościuszki w Łom­ży, Antoni Śledziewski i Tomasz Kulągowski — harcerze, ochotnicy I MDH. 19-letni Edward Pusz, przyboczny III Drużyny Harcerskiej im. Stefana Czarneckiego zostaje ciężko ranny i wkró­tce także umiera.

Kompania Lidzkiego Pułku Piechoty, w której walczą harcerze łomżyńscy, po trzech tygodniach zostaje odesłana do Wołynia do 33 pułku piecho­ty. W obronie Lwowa, w bitwie pod Pasiekami, zostaje ranny plutonowy I MDH w Łomży Jan Grzymkowski. Umarł w Nowym Sączu w kwietniu 1919 roku.

Odeszli na wieczną wartę harcerze ochotnicy. Do końca życia wierni słowom harcerskiego przy­rzeczenia. Krzyże harcerskie na ich grobach są świadectwem pamięci o ich bohaterstwie.

Taki właśnie krzyż jest także na grobie Reny Żyłko — organizatorki, przybocznej, a później drużynowej III Drużyny Harcerek w Łomży, do której należały dziewczęta z różnych szkół miasta w latach 1917 – 1918. Była żołnierzem Polskiej Organizacji Wojskowej i Legii Ochotniczej Ko­biet. Jako kapral podchorąży brała udział w wal­kach na froncie w 1920 roku. Wróciła do Łomży z gruźlicą, której nabawiła się w okopach. Nie wyleczyła choroby — zmarła 13 stycznia 1921 roku, mając 25 lat. Jej imię nosiła później II Drużyna Harcerek działająca w Łomży w okresie międzywojennym.

Nie wszyscy harcerze – ochotnicy wrócili do Łomży 22 sierpnia 1920 roku, w dniu, w którym radośnie witano żołnierzy 59 Pułku Piechoty niosących tak upragnioną i krwawo okupioną wolność

---

[i] Stanisław Raganowicz: Krótki szkic historii obrony Łomży w roku 1920, maszynopis, 10 stron, w zbio­rach Komisji Historycznej Łomżyńskiej Chorągwi ZHP im. SGO „Narew”.

[ii] Rd-a: Bolszewicy w Łomży. Ze wspomnień harce­rki, „Czuwaj” z 1921 r., numer 2.

„…Pierwsze oddziały (nasi żołnierze) przebiegły jak huragan przez miasto! Jaki piękny, słoneczny dzień! Jak cudnie wyglądają wiel­kie, białe astry, lekko padając     pod kopyta koni! Jakie drogie są te zniszczone mundury! Więc znów żyjemy!”[1]

„ Witaj Ojczyzno!
Pozdrawiają Ciebie, którzy polegną…
Walczyć idziem o nasze ojczyste chaty i pola
o zbóż naszych złoto…
Kochamy Ciebie – my którzy polegniem…”[2]

 

 

CI, KTÓRZY ODESZLI NA WIECZNĄ WARTĘ

 

Ś.P. KAZIMIERZ BURZYŃSKI

były uczeń klasy IV Gimnazjum Państwowego im. Tadeusza Kościuszki, były harcerz I Dru­żyny im. T. Kościuszki, marynarz 9 p. Mors­kiego Kadry Marynarki Wojennej. Ginie od kuli w piersi we wsi Wróble pod Zambrowem dnia 3 sierpnia 1920 roku i zostaje tam po­chowany w bratniej mogile. Skończył 18 lat.

Ś.P. JAN GRZYMKOWSKI

plutonowy I Drużyny Harcerskiej im. Tadeu­sza Kościuszki, student Uniwersytetu War­szawskiego, członek POW, ochotnik 5 p.p. Legionów. Zmarł przeżywszy lat 19 w Nowym Sączu dnia 1 kwietnia 1919 roku z ran otrzy­manych w obronie Lwowa w bitwie pod Pasiekami.

Ś.P. LUDWIK KLEINDIENST

plutonowy I Drużyny Harcerskiej im. T. Koś­ciuszki, członek POW, podporucznik, dowód­ca kompanii k.m. Białostockiego Pułku Strzel­ców. Zginął pod Wilnem w lipcu 1920 roku przeżywszy lal 19.

Ś.P. TOMASZ KULĄGOWSKI

uczeń klasy VIII Gimnazjum Państwowego, były harcerz I Drużyny Harcerskiej im. Tadeusza Kościuszki, ochotnik 233 p.p. Został zabity dnia 17 sierpnia 1920 roku pod Nasielskiem koło wsi Głodowa. Pochowany w Nasielsku na cmentarzu. Skończył lat 19.

Ś.P PIOTR POKROPOWICZ

uczeń klasy IV Państwowego Gimnazjum ochotnik 233 p.p. Ginie na fortach pod Łomżą przeżywszy lat 15

Ś.P. PENKALA FRANCISZEK

harcerz z I MDH, uczeń VI klasy łomżyńskiego gimnazjum. Zginął na fortach  pod Łomżą mając 18 lat.

ŚP. PUSZ EDWARD

przyboczny III MDH, ochotnik 233 pp. Zmarł 28 sierpnia 1920 r. w Kazaniu od rany w głowę odniesionej w bitwie pod Nasielskiem. Miał 19 lat.

ŚP. ŚLEDZIEWSKI ANTONI

z I MDH, uczeń VIII klasy łomżyńskiego gimnazjum. Zginał 17 sierpnia 1920 roku k/ wsi Głodowa pod Nasielskiem mając 20 lat.

ŚP. WĄDOŁOWSKI STEFAN

drużynowy I MDH, uczeń VIII klasy łomżyńskiego gimnazjum, ochotnik 233 pp. (potem Lidzkiego). Zginał k. wsi Głodowa pod Nasielskiem w wieku 20 lat.

ŚP. ŻBIKOWSKI JAN

z I MDH, maturzysta łomżyńskiego gimnazjum, ochotnik 201 pp. kompanii km. Dwukrotnie ranny w bitwie pod Paprocią Wielką. Zmarł w wieku 18 lat w niewoli bolszewickiej w obozie dla jeńców we wsi Pęchratka w dniu 9 sierpnia 1920 roku.

---

[1] W. Majewski: Ze wspomnień kompanii ochotni­czej, „Czuwaj” z 1921 r., numer 2.

[2] Młot-Dębowski, „Czuwaj” nr 2 z   maja  1921 roku.

 

HARCERSTWO ŁOMŻYŃSKIE W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM

 

 

 

Lata międzywojenne, to okres intensywnej pracy i służby każ­dego harcerza, harcerki i instruktora dla dobra swojego mia­sta, kraju i najbliższych – zgodnie z Rotą Przyrzeczenia. To okres prężnego rozwoju i działalności męskich i żeńskich drużyn harcerskich na terenie miasta Łomży i okolic. Zbiórki odbywają się w mieszkaniach prywatnych i szkołach. Zajęcia z terenoznawstwa, poznawanie prawa harcerskiego, gry i zabawy, prace społeczne na rzecz najbliższego środowiska i inne przyjęte przez harcerzy zadania stają się treścią codziennych dni.

W 1921 roku w Szablaku nad Narwią zostaje zorganizowany 21 dniowy kurs dla zastępowych drużyn miasta. Dwadzieścia harce­rek z drużyn żeńskich uczestniczy w tym czasie w obozie w Kownatach.

Powstaje Koło Patronatu Harcerstwa w Łomży, któremu przewodniczy ks. J. Roszkowski.

Harcerstwo rozwija się nie tylko w Łomży. „Jak grzyby po deszczu” powstają drużyny w Grajewie, Kolnie, Zambrowie, Pień­kach Borowych i innych miejscowościach.

Z Kutna do Łomży przyjeżdża dh. Stefan Woyczyński, który we wrześniu    1921 roku przejmuje obowiązki Komendanta Hufca Męskiego i pracuje na tym stanowisku ponad 8 lat.

Przy drużynach łomżyńskich tworzą się drużyny wilczków (późniejszych zuchów). Organizuje się obozy dla przybocznych i zastępowych oraz kolonie letnie   dla wilcząt w Morgownikach koło Nowogrodu.

W 1923 roku ppor. Erwin Dąbrowski organizuje w Łomży Harcerski Klub Sportowy. Rok później 40 osobowa grupa łomżyńskich harcerzy bierze udział w Zlocie Narodowym ZHP w Warszawie.

Hufiec Męski liczy ponad 300 członków. Działa przy nim Wydział Prowincjonalny mający na celu nawiązanie ścisłych kon¬taktów z drużynami poza Łomżą. Śle im instrukcje, rozkazy, orga¬nizuje inspekcje.

Powstaje także Koło Przyjaciół Harcerstwa liczące ponad 105 członków, z których każdy posiada przydział do drużyny, a miesięczna składka l zł, w poważnym stopniu zasila kasę hufca.

Rok 1926, to okres uroczystych obchodów dziesięcioletniej pracy łomżyńskich drużyn.

W Warszawie powstaje I Harcerskie Koło Łomżan.

W latach międzywojennych aktywnie działa Adam Chętnik – twórca junactwa, prekursor harcerstwa na wsi. Junactwo objęło swoimi wpływami przeważnie młodzież wiejską i robotniczą; wła¬śnie tej młodzieży Adam Chętnik niósł pomoc, jej poświęcił swą działalność. Był bacznym obserwatorem pracy harcerskiej w pobli-skiej Łomży. Dążył on do swoistego przekształcenia skautingu dla potrzeb wsi i przeciwstawiał się wiernemu kopiowaniu wzorców angielskich na polskiej ziemi. Swoją działalność i treść piśmien¬nictwa dla dzieci, młodzieży i junaków podporządkował dewizie: „Jaka młodzież-jakie wychowanie – taka będzie Polska”.

Pismem propagującym ideały junackie była „Drużyna”, któ¬ra zamieszczała wiele opracowań metodycznych ułatwiających pra¬cę w terenie. Sam Chętnik opublikował na łamach tego pisma po¬nad sto artykułów o różnorodnej tematyce, w tym przedstawił 10 punktów prawa harcerskiego (skautowego) i inne materiały o har¬cerstwie.

Harcerstwo Łomżyńskie do roku 1935 działa w Chorągwi Mazowieckiej, jednak rozkazem Naczelnika ZHP z dnia 15 listopada 1935 roku hufiec łomżyński przechodzi do Chorągwi Biało¬stockiej.

Przedstawiciele wszystkich środowisk harcerskich z Łomży biorą udział w Jubileuszowym Zlocie w Spale. Drużyny męskie i żeńskie organizują wycieczki po najbliższej oko¬licy i obozy wędrowne po kraju, obozy i biwaki oraz kolonie dla zuchów, a także różnorodne imprezy dla młodzieży i starszego społeczeństwa.

W Zambrowie przy Centralnej Szkole Podchorążych Piechoty powstaje drużyna harcerska podchorążych; organizowane są Zloty w Grajewie, „Tygodnie Harcerskie” w Łomży, przedstawienia dla mieszkańców Zambrowa. Uzyskane z tych imprez fundusze prze¬znaczane są przede wszystkim na organizację wakacyjnych obo¬zów.

Dzień 8 grudnia każdego roku staje się świętem łomżyń¬skiego Hufca.

Reprezentacje łomżyńskich harcerzy biorą udział w Zlocie w Poznaniu i Ogólnosłowiańskim Zlocie w Pradze czeskiej pre¬zentując tam historię, tradycje, zwyczaje i stroje regionu kurpiow¬skiego.

Do najbardziej prężnych drużyn harcerskich można zaliczyć druży¬ny z Jankowa Srebrowa, Rutek Kossak, Wygody, Bronowa, Nowogrodu, Stawisk.

Bezpośrednio przed wybuchem II wojny światowej harcerstwo łomżyńskie bierze udział w intensywnych szkoleniach z zakresu samarytanki i wyszkolenia wojskowego.

LATA WOJNY I OKUPACJI

Harcerstwo łomżyńskie do września 1939 roku podlegało strukturalnie pod Chorągiew Białostocką. Już kilka lat przed wojną wprowadzono w drużynach i hufcach przysposobienie do obrony kraju. Harcerze brali udział w obozach i kursach organizowanych przez Główną Kwaterę ZHP i Komendę Chorągwi w Białymstoku. W roku szkolnym 1938/1939 zwrócono szczególną uwagę na zdobywanie sprawności przydatnych społecznie: samarytańskich, opiekuńczych, kulturalno – oświatowych itp. Podczas wakacji letnich Komenda Chorągwi ZHP w Białymstoku zorganizowała w Augustowie obóz przysposobienia do obrony kraju, na którym sprawdzono stan przygotowania drużyn do służby na wypadek wojny. Wcześniej, w marcu 1938 roku grupa starszych harcerek brała udział w trzymiesięcznym kursie telegrafistek. Młodsi harcerze pilnie zdobywali odznaki sprawnościowe z terenoznawstwa.

Od pierwszego dnia wojny harcerki i harcerze oraz instruktorzy podjęli nowe obowiązki społeczne, przystępując do realizacji nie zawsze zaplanowanych zadań. Organizowane były dworcowe punkty żywnościowe i sanitarne dla przemieszczającego się wojska, dla uciekinierów i ewakuowanej ludności cywilnej. Podjęta została służba łącznościowa, w szpitalach i punktach opatrunkowych. Pomagano w gaszeniu pożarów po nalotach. Od pierwszych dni wojny, harcerki-telegrafistki pełniły całodobowe dyżury, przekazując informacje o zbliżających się nalotach. Harcerze pracowali w punktach informacji, które przejmowały grupy uciekinierów z terenów przygranicznych. Wszyscy potrzebowali leków, ciepłego posiłku i snu. Młodzieży zrzeszonej w harcerstwie zlecono przeprowadzanie poszczególnych grup do odpowiednich punktów oraz pełnienie służb w szpitalach. Na terenie szkół organizowano noclegownie i punkty wypoczynkowe. Grupy harcerzy dawały tam programy artystyczne będące powtórkami z niedawnych ognisk i wieczornic – wszystko to miało łagodzić atmosferę grozy i niepewności o jutro… Młodsze grupy harcerzy z wielką odpowiedzialnością pełniły funkcję gońców, listonoszy i porządkowych, pomagały rodzinom zmobilizowanych, pracowały przy ewakuacji urzędów i ludności cywilnej.

W dniu 17 września 1939 roku na Ziemię Łomżyńską wkroczyła armia sowiecka. W kraju rozpoczęły działalność Szare Szeregi i Organizacja Harcerek. Harcerstwo łomżyńskie organizacyjnie podlegało chorągwi białostockiej – „Ul Biały” i „Ul Żubr”. Jeszcze w maju i czerwcu 1939 roku do łomżyńskich hufców napływały instrukcje z chorągwi, jednak od sierpnia nie było już żadnych kontaktów – trzeba było wszystko organizować i wykonywać samodzielnie. Na czele łomżyńskiej młodzieży harcerskiej stanął hm. Jan Majewski. W grudniu 1939 roku udaje się nawiązać kontakty z harcerstwem warszawskim. Przez pilnie strzeżoną granicę wyruszyli pierwsi łącznicy z tajną korespondencją i pierwszymi egzemplarzami konspiracyjnej gazetki harcerskiej redagowanej i powielanej w mieszkaniach prywatnych.

Harcerze podjęli akcję rozklejania afiszy wzywających naród do bojkotu zarządzeń władz okupacyjnych, rozrzucając jednocześnie ulotki o tej samej treści. Na przełomie grudnia 1939 i stycznia 1940 harcerze byli organizatorami strajku szkolnego. W lutym 1940 roku NKWD aresztowało najaktywniejszych działaczy i po dwóch rozprawach skazało 6 osób na długoletnią pracę w obozach na terenie ZSRR. W dniu 22 czerwca 1941 roku wojska sowieckie wycofały się z Łomży. Skazana na wywózkę do sowieckich łagrów młodzież wyszła na wolność.

Rozpoczęła się okupacja hitlerowska. Nie udało się w pełni nawiązać kontaktów z chorągwią białostocką i warszawską. Nie odtworzono także sieci organizacyjnej. Wcale nie oznaczało to całkowitego zastoju służby harcerskiej – harcerze, jacy zostali na łomżyńskiej ziemi, pracowali w dalszym ciągu w małych grupach lub indywidualnie. Pomagali nauczycielom tajnego nauczania, sprawowali opiekę nad rodzinami więzionych i straconych. Wielu harcerzy i instruktorów podjęło służbę w Armii Krajowej, brało udział w Powstaniu Warszawskim i w akcjach zbrojnych przeciwko okupantom na wszystkich frontach drugiej wojny światowej. Z harcerskim krzyżem na piersi ginęli w sowieckich łagrach, niemieckich obozach zagłady i innych zbiorowych miejscach straceń.

W metalowym pojemniku w kształcie kuli karabinowej wmurowanym w pomniku głazie ku czci Harcerzy Ziemi Łomżyńskiej usytuowanym na Skwerze im. Leona Kaliwody przy ul. Polowej w Łomży znajduje się imienna lista harcerek, harcerzy i instruktorów zamordowanych, straconych w obozach i poległych w walkach w latach 1939-1945.