SONDERBEZIRK
15 lipca1941 roku Adolf Hitler podpisał dekret na mocy którego utworzony został „Sonderbezirk Bialystok” obejmujący siedem Kreiskommissariatów (powiatów) – Białystok, Grodno, Sokółkę, Wołkowysk, Bielsk Podlaski, Łomżę i Grajewo. Okręg Białystok był istotnie okręgiem specjalnym (Sonderbezirk). Od tzw. Generalnego Gubernatorstwa, w którym Polacy cieszyli się pewnego rodzaju pseudowolnością, oddzielała go granica administracyjna. Taka sama granica istniała między okręgiem a Prusami Wschodnimi, co jednak nie przeszkodziło aby szefem zarządu cywilnego mianowany został gauleiter i nadprezydent Prus Wschodnich osławiony Erich Koch*. Podlegały mu władze Bezirk Bialystok i dlatego to ludność polska była traktowana na tym terenie prawie jak niewolnicy, nie wiele lepiej od skazanych na zagładę w pierwszej kolejności Żydów i Cyganów. Zamknięto wszystkie szkoły i wprowadzono obowiązek pracy nawet dla młodzieży. Ustalono głodowe racje żywnościowe wydawane na kartki. Okupant przejął wszystkie zakłady przemysłowe, firmy, a także większe sklepy. Nawet niewielkie wykroczenia jak np wypiek białego pieczywa, nadmierne zużycie energii elektrycznej, opóźnienie w dostawach obowiązkowego kontyngentu płodów rolnych itp. były zagrożone karą śmierci.
Z zagrożeń tych władze hitlerowskie już od początku okupacji skwapliwie korzystały. W końcu czerwca 1941 roku rozstrzelano na łomżyńskim cmentarzu pierwszych skazanych. Na przełomie czerwca i lipca tegoż roku rozpoczęło się rozstrzeliwanie mieszkańców Łomży w lesie giełczyńskim. Ilość rozstrzeliwanych pod byle pozorem rosła z dnia na dzień. Oprócz rozstrzeliwania pojedynczych osób Gestapo i żandarmeria dokonywały też jawnych jak i tajnych egzekucji masowych obejmujących od kilkunastu do kilkuset nawet osób. Egzekucje te miały zastraszyć ludność miejscową i zniechęcić do współpracy z ruchem oporu. Ale były też realizacją hitlerowskiej polityki eksterminacyjnej, której celem, oprócz całkowitej zagłady Żydów i Cyganów, była także likwidacja jak największej ilości ludności polskiej.
Według Rejestru Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce na Ziemi Łomżyńskiej (za którą przyjęto obszar ówczesnego województwa łomżyńskiego) hitlerowcy w roku 1939 i latach 1941 – 1945 dokonali około 988 aktów zbrodni w 486 miejscach, w tym 57 egzekucji masowych w 40 miejscowościach. Zginęło ok. 36.790 mieszkańców:
24.955 Żydów
11.683 Polaków
152 Cyganów
Władze Polskiego Państwa Podziemnego starały się rejestrować zbrodnie okupanta. Okręgowe i powiatowe Delegatury Rządu na Kraj zbierały wszelkie informacje o ofiarach egzekucji, a listy zbiorcze straconych przekazywane były do Londynu. To dzięki nim, obok zeznań świadków i zebranych tuż po zakończeniu wojny ankiet sądowych, mamy w wielu przypadkach wiarygodne listy ofiar egzekucji, szczególnie tych popełnianych potajemnie.
Świadkiem takich trzech masowych egzekucji była polana w lesie koło wsi Jeziorko.
* Aresztowany przez władze brytyjskie w Hamburgu w 1949 roku, pod zmienionym nazwiskiem, został przekazany władzom polskim. Skazany 9 V 1959 roku za zbrodnie wojenne na karę śmierci przez powieszenie. Wyrok wskutek (symulowanej?) choroby nie został wykonany i Koch zmarł śmiercią naturalną w więzieniu w Barczewie 12 listopada 1986 roku w wieku 90 lat.
Jerzy Smurzyński
Spis treści książki można znaleźć tutaj