Kościół pw. św. Michała cz. VIII

Najstarsze zabytki złotnictwa datują się z przełomu w. XV i XVI. Tworzy je grupa trzech kielichów: jeden zachowany w Drozdowie, dwa pozostałe w Łomży, pochodzące jednak z innych miejscowości: kielich katedralny, wyjątkowo pięknie zdobiony filigranem dostał się tu z Zambrowa, natomiast przechowywany w klasztorze benedyktynek, wyróżniający się dekoracją figuralną, należał pierwotnie do wyposażenia kościoła benedyktynek w Sierpcu i do Łomży trafił dopiero po kasacie w r. 1896 tamtejszego klasztoru.

Do dzieł klasy europejskiej należy manierystyczna puszka z ostatniej ćwierci w. XVI, przechowywana w skarbcu katedry łomżyńskiej. Jest to połowa podwójnego pucharu (tzw. kubek w kubek wedle nomenklatury staropolskiej). Brak punc utrudnia określenie proweniencji tego dzieła sztuki złotniczej, jednakże klasa wykonania wskazuje na doskonałego mistrza, może norymberskiego. Do takiego przypuszczenia skłania bardzo daleko idące podobieństwo do analogicznego pucharu sygnowanego przez Josta Heberle, notowanego w Norymberdze w latach 1575—86. Wytworne zdobnictwo i wirtuozerska technika wykonania stawia ten obiekt na pierwszym miejscu wśród zachowanych na tym terenie zabytków złotnictwa, natomiast kielich w skarbcu katedralnym w Łomży z ok. r. 1640 należy do grupy występującej na terenie Wielkopolski i Małopolski; cechą charakteryzującą tę grupę kielichów jest wybitnie dekoracyjne rozwiązanie ażurowego nodusa, skomponowanego z herm kobiecych. Z uwagi na bogaty program przedstawień figuralnych zwraca uwagę barokowa puszka z ok. r. 1640 w katedrze łomżyńskiej. Plastycznym odbiciem treści ideowych szerzącego się w w. XVIII kultu Cordis Iesu są dwie monstrancje z reservaculum w kształcie serca: regencyjna z ok. r. 1720 w katedrze łomżyńskiej i rokokowa w tutejszym kościele kapucynów; pierwszą z nich można zaliczyć do wcześniejszych przykładów tego rozwiązania, najpopularniejszego w drugiej ćwierci w. XVIII. Możliwości ornamentyki regencyjnej w pełni zademonstrowane zostały w ażurowym kartuszu relikwiarza w skarbcu katedralnym, pochodzącego zapewne z nieistniejącego już kościoła jezuitów łomżyńskich.

Pośród wielu platerowych naczyń liturgicznych z drugiej połowy w. XIX dominują wyroby firm warszawskich: Frageta, Norblina i Henneberga, niektóre datowane, jak neorokokowy kielich Józefa Frageta z r. 1851 w katedrze łomżyńskiej czy Wincentego Norblina neorenesansowa puszka z lat 1852—60 w katedrze.

Niecodziennym zjawiskiem jest kolekcja pasów kontuszowych na plebanii katedry łomżyńskiej, bowiem zachowane są one w stanie oryginalnym, a nie jak to przeważnie bywa, użyte na ornaty. Wśród piętnastu w większości sygnowanych pasów reprezentowane są wyroby Paschalisa Jakubowicza, Bescha i Salzhubera z Gdańska, manufaktury Łączyńskich w Kutkorzu k/Lwowa, warsztatów krakowskich, wytwórni w Kobyłkach k/Warszawy oraz pasy wykonywane na rynek polski w Lyonie przez manufakturę Guyot, Germain i Dechazelle. Dużą wartość ma również zbiór szat liturgicznych, stanowiący zaczątek zborów Muzeum Diecezjalnego. Większość stanowią paramenty wykonane z tkanin osiemnastowiecznych, wśród których przeważają francuskie, a ozdobą kolekcji jest ornat z ciemnozielonego włoskiego aksamitu pętelkowego z w. XV. Wiele uroku mają haftowane ornaty w klasztorze benedyktynek, wykonane ok. r. 1850, zapewne przez zakonną hafciarkę Julię Tarnogórską.

Monstrancje: 1. barokowa (fig. 1/200), sprawiona 1669 w Krakowie, 2. z glorią neorokokową ok. 1900, z figurkami aniołów na ramionach oraz główkami aniołów na gruszkowym nodusie, koronie i czterolistnej stopie (fig.2/ 203); 2. regencyjna ok. 1720 (fig.3/ 209), promienista z puszką w formie serca, dekorowana perłami i fragmentami biżuterii w. XVII/XVIII (fig. 4/210); czwórdzielna owalna stopa i gruszkowy nodus z rytym ornamentem taśmowo-wstęgowym; na ramionach figurki opatki i opata (śś. Benedykt i Scholastyka?).

Kielichy: 1. późnogotycki ok. 1500 (fig.5/215), pochodzący z kościoła par. w Zambrowie; z dwukrotnie powtórzoną, nierozwiązaną puncą (majuskułowa litera F na tarczy), restaurowany i zapewne przerabiany 1544 kosztem Mikołaja Kłosowskiego, wikarego zambrowskiego; nodus spłaszczony z rombowymi guzami, trzon sześcioboczny, dekorowany maswerkami, na sześciolistnej stopie ryty: Chrystus Bolesny, narzędzia Męki Pańskiej oraz herb Pobóg; czara z filigranowym koszyczkiem (fig.6/217) zapewne 1544, na jej powierzchni ryta wstęga z napisem dotyczącym renowacji; 2. wczesnobarokowy ok. 1640 (fig. 7/221), z ażurowym gruszkowym nodusem hermowyra, na czarze w małżowinowych kartuszach koszyczka plakietki: popiersie Chrystusa przy kolumnie, Niesienie krzyża, Chrystus Ubiczowany; na okrągłej stopie nakładany ornament małżowinowy i repusowane narzędzia Męki; neorokokowy (fig. 8/228), sygn. Fraget w Warszawie 1851; neogotycki 2. poł. w. XIX, sygn. Fraget.

Puszki: 1. manierystyczna (fig. 9/231), restaurowana 1877; połowa podwój- 2 nego pucharu tzw. kubek w kubek, Norymberga (?) 4. ćw. w. XVI, z późniejszą pokrywą, Polska 1. poł. w. XVII, zwieńczoną krzyżykiem „maltańskim” z prymitywną postacią Chrystusa; puklowana czara (fig. 10/233) pucharu i jej wysoka 2 krawędź z płaskim ornamentem maureskowym i trzema odlewanymi i cyzelowanymi kartuszami z motywem espagnolette; w tej samej technice ornament okuciowo-zwijany i maszkarony na jajowatym nodusie (fig.11/ 232) oraz fryz bawiących się puttów na pierścieniu trzonu; pokrywa puklowana, z prymitywnie rytym ornamentem roślinnym i trzykrotnie powtórzonym trybowanym przedstawieniem Chrystusa i Samarytanki u studni Jakubowej; 2. barokowa podróżna 2. ćw. w. XVII (fig. 12/237), z rytym ornamentem małżowinowym i pękami owoców na czarze, w zwieńczeniu pokrywy wysoki krzyżyk widlasty z odlewaną i cyzelowaną postacią Chrystusa; 3. barokowa ok. 1640 (fig. 13/234), czara (fig.14/ 235) przesłonięta ażurowym koszyczkiem z uskrzydlonych główek anielskich, z trzykrotnie powtórzonym monogramem IHS; na pokrywie pod ażurową zamkniętą koroną figurki Chrystusa Ecce Homo i klęczących kręgiem aniołów z narzędziami męki; nodus anielski, stopa (fig.15/ 236) okrągła z ornamentem cęgowo-taśmowym, główkami anielskimi i pękami owoców; 4. neorenesansowa, sygn. Norblin Galw. Warszawa z puncą probierczą i inicjałami probierza W. K. datującymi na 1852— 60, z ornamentyką okuciową na całej powierzchni.

Relikwiarze: 1. Drzewa Krzyża Sw. (fig.16/ 244), regencyjny ok. 1730 z ażurowym kartuszem z ornamentu akantowotaśmowego, na owalnej trybowanej stopie analogiczny ornament wzbogacony o kampanule; o charakterze późnobarokowym (fig.17/ 242) w formie krzyża o ramionach zamkniętych trójlistnie, z relikwiami śś. Euzebiusza, Alojzego Gonzagi, Józefa i Tadeusza; z rytą wicią kwiatową; na stopie i krzyżu datująca austriacka punca probiercza 1837 i nierozwiązana imienna STM.

Krzyż ołtarzowy neogotycki po 1872 sygn. Henneberg Warszawa.

Ampułki: 1. klasycystyczna ok. 1815 (fig. 18/258), zapewne Warszawa, z zatartą puncą imienną; o formach późnoklasycystycznych ok. poł. w. XIX, sygn. Fraget w Warszawie Galw. Dwa pióra pastorałów (fig. 19/247), pochodzących zapewne z dawnej cerkwi prawosławnej, neorenesans ruski, srebro z emaliami w nakładanej ażurowo wici kwiatowej, sygn. Paweł Akimow Owczinnikow, 1883, z puncami miejskimi Moskwy.

Ornaty: 1. biały, kolumna z tkaniny broszowanej w złote wachłarzyki, 1. poł. w. XVIII; 2. czerwony, kolumna z wypukłym haftem kandelabrowym 1. poł. w. XVII z nici srebrnych i złotych, przeaplikowahym na nowy adamaszek (fig. 20/266); 3. zielony, boki z francuskich tkanin dekoracyjnych 2. ćw. w. XVIII, o wzorze wielkokwiatowym, w kolumnie m. i. z motywem fontanny, Lyon (?) ok. 1735 (fig. 21/287); — fioletowe: 4. z przeaplikowanym na nowszy ryps jedwabnym haftem łańcuszkowym ok. 1750, z przedstawieniami Węża Miedzianego na krzyżu, Baranka Apokaliptycznego oraz narzędzi i symboli Męki Pańskiej, z herbem Nabram pod infułą, Cypriana Wolickiego bpa sufragana pomorskiego, prepozyta łomżyńskiego (fig. 22/272, 23/273); 5. secesyjny ok. 1900, w kolumnie haft nicią złotą i jedwabiem z motywem kwiatów lilii, w krzyżu głowa Chrystusa (twarz malowana na jedwabiu).

Dalmatyki: 1—2. czerwone z tkanin broszowanych pocz. w. XVIII; 3—4. różowe z tkaniny ok. poł. w. XIX z wzorem sieciowym o motywach liści akacji, broszowanych blaszką srebrną (fig.24/291).

Dzwony: 1. barokowy 1661 z reliefowym przedstawieniem N. P. Marii, fundacji Jana Witkowskiego dla kościoła p.w. Wniebowzięcia N. P. Marii w niewiadomej miejscowości; 2. sygn. Ernst Friedrich Koch 1767, Gdańsk, z reliefowym przedstawieniem Chrystusa Zmartwychwstałego; 3. sygnaturka 1662 (?).

Na plebanii zespół pasów kontuszowych: 1. tzw. stambulski (fig. 25/293) 3. ćw. w. XVIII, dwustronny półzłotolity, w głowach trzy ukwiecone krzaczki zakomponowane w regularny owal; 2-3. Lyon, manufaktura Guyot, Germain, Dechazelle przed 1792, oba sygn. leżącymi literami FS: żółty, jedwabny (fig. 26/295), w głowach dwa 29 krzaczki z dużym parasolowatym kwiatem; drugi (fig. 27/294) 29 półjedwabny, dwustronny, kremowo-kawowy, w głowach dwa krzaczki z kwiatami goździków i tulipanów; 4. dwustronny, z motywem sadzonek w owalach o falistym konturze, zapewne Lyon przed 1792; 5. czterostronny, półzłotolity czarnozłoty (fig. 28/292), sygn. Paschalis [Jakubowicz], Lipków przed 1789; 6—7. dwa analogiczne gdańskie (fig. 29/298), sygn. Besch Danzig, 4. ćw. w. XVIII, półjedwabne dwustronne, czarnozłotawe, w głowach dwa wazony z bukietami w prostokątnych polach zamkniętych lambrekinowym festonem draperii; 8. czterostronny sygn. F. K. (fig. 30/297), koniec w. XVIII, Kraków, warsztat Antoniego Pudłowskiego (?), w głowach sztywno stylizowane sadzonki z kwiatami goździków i tulipanów; 9. dwustronny, półsrebrnolity, sygn. Kutkorz (fig. 31/299), z manufaktury Łączyńskich w Kutkorzu k/Lwowa, pocz. w. XIX; 10. czterostronny, sygn. S. F., z elementami ornamentyki empirowej w bordiurze i szlaczkach, pocz. w. XIX Korzec (?); . 11-12 dwustronne, niesygnowane z ornamentyką w typie używanym w manufakturze Franciszka Masłowskiego (fig. 32/296), Kraków, koniec w. XVIII; 13. dwu- 29 stronny, w głowach na gładkich prostokątnych polach dwie ucięte gałązki róży, zapewne Kobyłka, 4 ćw. w. XVIII; 14. dwustronny, łososiowo-żółty, w głowach broszowany, z motywem asymetrycznych gałęzi kwiatowych, Gdańsk (?), w. XVIII/XIX; 15. uszkodzony fragment półpaska lnianego dwustronnego, w głowach biało-niebieskie asymetryczne gałązki z dużymi kwiatami i zębatymi liśćmi, 4. ćw. w. XVIII, zapewne manufaktura P. C. Salzhubera w Gdańsku.

PAŁAC BISKUPI, ul Sadowa 3. Neoklasycystyczny 1925, wg projektu arch. Zdzisława Świątkowskiego. Usytuowany na pd. od kościoła katedralnego, fasadą zwrócony na zach. W kaplicy na I p. kominek (fig. 33/304) marmurowy 1925, z gzymsem wspartym na klasycystycznych kariatydach z ok. 1825, pochodzących z pałacu Ludwika Paca w Dowspudzie.

Obrazy: 1—2. barokowe ok. 1650, szkoła włoska (Bolonia?) zapewne tego samego autora: Chrystus przed Kaifaszem (fig. 34/76) i Naigrawanie (fig. 35/77); oba pochodzą z katedry w Sejnach, uprzednio być może w zbiorach Paców w Dowspudzie; 3. Stygmatyzacja św. Franciszka (fig. 36/114), kompozycja oparta na rycinie Jacąues de Bellange, w typie w< XVII, przemalowany; 4. Adorujący reprezentanci stanów świeckich i duchownych (fig. 37/96), późnobarokowy ok. 1800, . ..pewne predella z niezachowanego ołtarza św. Anny w kościele par. w Wiźnie, gdzie wzmiankowana 1853; 5. Misja św. Brunona i z Kwerfurtu (?) (fig. 38/108), mai. M. Zdulski (sygnatura słabo czytelna) ok. 1860; 6. św. Franciszek Ksawery (fig. 39/107), koniec w. XIX; 7—8. obrazy ze złoconym tłem, koniec w. XIX, z dawnej cerkwi prawosławnej: Matka Boska z Dzieciątkiem i dwaj aniołowie (fig. 40/111) malowany. na desce.

Zespół portretów biskupów diecezji wigierskiej (następnie sejneńsko-augustowskiej); — bpi ordynariusze: 1. Michał Franciszek Karpowicz (1744—1803) (fig. 41/117) koniec w. XVIII; 2. kopia tegoż portretu, ok. poł. w. XIX; 3. Jan Klemens Gołaszewski (1748—1820) (fig. 42/121), ok. poł. w. XIX; 4. Mikołaj Manugiewicz 1754—1834) (fig. 43/122) 1. poł. w. XIX; 5. Paweł Straszyński I (1784—1847) (fig. 44/124) 2. ćw. w. XIX; 6. Konstanty Ireneusz 7 Łubieński (1825—69) (fig. 45/127) mai. I. Zaorski 1872; — sufragani: 7. Augustyn Polikarp Marciejewski (1778—1827) (fig. 46/120) 1. ćw. w. XIX; 8. Stanisław Kostka Choromański (1769—1838) !8 (fig. 47/123) 2. ćw. w XIX; 9. Józef Hollak (1812—1890) (fig. 48/128) koniec w. XIX.

Meble neobarokowe gdańskie 2. poł. w. XIX: dwie szafki (fig. 49/71), stół, dwa fotele. Zegar kominkowy (fig. 50/259) klasycysty-czny ok. poł. w. XIX, biały marmur i brąz złocony. Lichtarze klasycystyczne ok. poł. w. XIX: 1—2. o trzonach kryształowych (fig. 51/250); 3—4. w formie kolumny (fig. 52/248) ze spiralnie obiegającym trzon fryzem ornamentalnym. — W kaplicy prywatnej: ołtarz szafkowy neogotycki, wyk. w Poznaniu 1926, z płaskorzeźbami Matki Boskiej z Dzieciątkiem i czterech świętych. Obrazy: 1. Zwiastowanie (fig. 53/78), manierystyczny ok. 1627, silnie przemalowany, pochodzący z ołtarza głównego katedry; 2. św. Augustyn (fig. 54/85), analogiczny z obrazem Carlo Cignaniego w Muzeum Nar. w W irszawie, barokowy ok. 1700, pochodzący z katedry w Se nach; 3. Św. Piotr (fig. 55/89), barokowy w. XVIII; 4. św. 8S Józef Dzieciątkiem, o charakterze barokowym pocz. w. XIX; 5. Opłakiwanie (fig. 56/116), kopia 1. poł. w. XIX (1815?) wg 11 Van Dycka; 6. Niewierny Tomasz (fig. 57/115), kopia w. XIX wg Rubensa tryptyku Rococxów w Antwerpii. Dwa kielichy neogotyckie pocz. w. XX z emaliowanymi plakietkami.

Zaczątek zbiorów Muzeum Diecezjalnego. Rzeźby: Matka Boska (fig. 58/138) i Archanioł Gabriel (fig. 59/137, 60/139) z grupy Zwiastowania, gotyckie ok. 1500, zapewne z krakowskiego warsztatu Wita Stwosza, pochodzące z kościoła par. w Kłeczkowie. — Ornaty: białe: 1. ok. 1740, kolumna biała, broszowana srebrem, boki zielone z tkanin francuskich (fig. 61/282); 2. ok. 1740, z mięsistym wielkoraportowym wzorem kwiatowym na srebrnym tle (fig. 62/288); 3. w kolumnie Z obiciowa tkanina francuska ok. 1735, boki w. XIX (fig. 63/284); 4. nierozcinany, rozszyty galonem w. XVIII, tkanina broszowana jedwabiem i srebrem 2. ćw. w. XVIII; 5. w kolumnie z francuskiej tkaniny obiciowej ok. 1735—40 wielkoraporto-wy wzór m. i. z motywem waz, rocaillów i panopliów, boki białe z wzorem niebieskim, broszowanym srebrem w rzekę falistą ok. 1760 (fig. 64/285); 6. w kolumnie czerwony adamaszek ok. 1760 z wzorem w rzekę, boki Gros de Tours ok. 1740; 7. kolumna z francuskiej tkaniny dekoracyjnej ok. 1740, boki adamaszek w. XX; 8. nierozcinany, na białym atłasie klasycystyczny jedwabny haft łańcuszkowy koniec w. XVIII w luźno rozrzucone bukieciki i gałązki z kokardami (fig. 65/275); 9. nierozcinany, klasycystyczny koniec w. XVIII, z analogicznym haftem w luźno rozrzucone bukieciki, w kolumnie ujęte w owale, rozszyty złotą koronką 2. poł. w. XVIII; 10. w kolumnie atłas ok. 1780 w pionowe prążki i drobne rzuty kwiatowe, boki zielone z haftem pierzastym w. XVIII/XIX (fig. 66/289); 11. kolumna z brokatu aksamitnego ok. poł. w. XIX, boki z adamaszku koniec w. XIX; — czerwone: 12. barokowy, nierozcinany, z gładkiego weluru, w kolumnie wypukły haft złoty 1. poł. w. XVII w układzie kandelabrowym (fig. 67/267, 68/268); 13. z nowych tkanin, 2 w kolumnie przeaplikowany haft jedwabny ok. poł. w. XVIII; 14. boki z tkaniny francuskiej ok. 1740, kolumna atłasowa nowa (fig. 69/283); — zielone: 15. gotycki, w kolumnie 2 gładki welur, boki z aksamitnego brokatu pętelkowego Włochy koniec w. XV (fig. 70/265); 16. kolumna z wzorem w rzekę ok. 1760, boki zielone z wzorem koronkowym 1. ćw. w. XVIII (fig. 71/281); 17. kolumna seledynowa z motywem kwitnącej gałęzi jabłoni, broszowanym jedwabiem i srebrem, boki z gładkiego niebieskiego rypsu, rozszyty srebrną koronką ok. poł. w. XVIII; 18. w kolumnie na seledynowym tle broszowany srebrem wzór w rzekę ok. 1760, boki białe z wzorem broszowanym jedwabiem ok. poł. w. XVIII, rozszyty koronką srebrną z tegoż czasu; — fioletowe: 19. fundacji Klimaszewskich 1805, wykonany ze starszych tkanin: boki fioletowe ok. 1770; 20. z symbolami i narzędziami Męki Pańskiej, haft rządkowy aplikowany w. XVIII/XIX (fig. 72/270, 73/271); — niebieskie: 21. w kolumnie francuska tkanina jedwabna typu bizarre ok. 1700, boki z adamaszku pocz. w. XX (fig. 74/280); 22. z tkanin francuskich, boki pocz. w. XVIII, w kolumnie na różowym tle wielkoraportowy wzór mięsistych kwiatów ok. 1740; 23. boki z białego atłasu ok. 1770 w pionowe pasy oplecione wicią kwiatową broszowaną jedwabiem i srebrem; — różowe: 24. boki z tkaniny obiciowej 2. ćw. w. XVIII (fig. /75/286). Fragment kolumny z barokowym haftem wypukłym nicią srebrną pocz. w. XVIII (fig. 76/269). — Dalmatyki białe: 1—2. nierozcinane, tkanina Gros de Tours ok. 1740 (fig. 77/290); — czerwone: 3—4. w kolumnie haft łańcuszkowy, klasycystyczny koniec w. XVIII, obszyte złotym galonem w. XVIII.

Obrazy: św. Rodzina (fig. 78/86); Sąd nad Chrystusem (fig. 79/94), św. Anna Samotrzeć (fig. 80/79) barokowy ok. poł. w. XVII, pochodzący z kościoła w Kadzidle w zwieńczeniu; w. XIX: św. Jan Kanty (fig.82/105), sygn. Adrian Głębocki, sprawiony 1860; , Wizja św. Stanisława Kostki, pocz. XVIII w. (fig. 81/88);

Relikwiarz: św. Stanisława Kostki 1746 r. (fig. 83/245)

Rzeźby: Alegoria miłosierdzia (fig. 85/193); Alegoria Wiary (fig. 86/194), renesansowa 1589, kamienna, pierwotnie w zwieńczeniu nagrobka Andrzeja i Elżbiety Modliszewskich; Zwieńczenie nagrobka Nikodema Franciwszka Kossakowskiego (fig. 84/195)

Rzeźby: Jana Chrzciciela (fig. 87/140) i Stanisława bpa (fig.90/ 141) 1. ćw. w. XVI, konserwowane 1954 przez Pracownie Konserwacji Zabytków w Warszawie; św. Dominik 2 ćw. XVII w. (fig. 88/146); św. Róża z Limy z ołtarza NMP 2 ćw. w. XVII; św. Stanisław bp pocvz. XVI w. (fig. 90/141); Chrystus Zmartwychwstały w XVIII (fig. 91/161)