ZE SŁOWNIKA GEOGRAFICZNEGO KRÓLESTWA POLSKIEGO – I
Łomża – gród nad Narwią
Łomża, nad rzeką Narwią, główne miasto guberni tejże nazwy, leży pod 53° 10′ 4 szerokości i 39° 48′ 7 długości geograficznej. Odległe od Warszawy 147 wiorst, od Suwałk 125 wiorst, leży przy dawniejszym trakcie pocztowym z Warszawy do Kowna. Najbliższe stacje dróg żelaznych są: Czyżew kolei warszawsko-petersburskiej o 46 wiorst i Grajewo linii brzesko-grajewskiej o 57 wiorst, obie złączone z Łomżą drogami bitemi. Miasto samo rozłożone na górzystej krawędzi wyżyny zajmującej środkową część powiatu i wzniesionej na 420 stóp nad poziom morza, podczas gdy dolina Narwi wznosi się 327 stóp, z tego powodu przez całą szerokość doliny idzie wyniosła grobla, łącząca oba przeciwległe wyniosłe brzegi niziny rzecznej. Grobla ta ma 710 sążni długości i posiada dwa mosty: jeden do przepuszczania w czasie przyboru wód Narwi tworzącej tu nagły zakręt w kierunku grobli, a drugi na samym jej korycie. Na przeciwległym brzegu wzniesienie dochodzi do 530 stóp.
Obecnie posiada Łomża trzy kościoły katolickie: parafialny (fara), kapucyński i panien benedyktynek, okazałą nowo wzniesioną cerkiew,
Cerkiew
kościół ewangielicki i nowo wzniesioną synagogę, szpital św. Ducha na 20 łóżek, szpital starozakonnych, gimnazjum męskie, progimnazjum żeńskie, 4 szkółki początkowe.
Wielka synagoga
Z władz rządowych znajduje się: urząd gubernialny, sąd okręgowy, zarząd akcyzy na trzy gubernie, zarząd powiatowy, urząd miejski, zjazd sędziów pokoju, sąd pokoju, urząd pocztowy gubernialny, stacja telegraficzna, więzienie.
Siedziba gubernatora
Miasto samo jest porządnie zabudowane, posiada dwa rynki: stary i nowy, ten ostatní pięknie zabudowany, plac przed urzędem pocztowym na którym mieszczą sie najważniejsze gmachy miejskie.
Nowy rynek ( w głębi widać gimnazjum męskie)
Stary rynek po lewej stronie ratusz( w głębi po prawej widać synagogę)
Ruch miejski koncentruje się. na ulicy łączącej oba rynki. Ogród spacerowy urządzony przy alei wiodącej do wioski Łomżycy.
Ogród spacerowy
Teatr w zabudowaniach po szpitalnych. W stronie południowo-zachodniej znajdują się przedmieścia Łomży: Łomżyca i Skowronki, w stronie wschodnio-południowej na wyniosłym brzegu Narwi znajduje się tak zwana Stara Łomża, widocznie miejsce pierwotnej osady.
Z Nowego Rynku spadzista ulica Mostowa dochodzi do wielkiej grobli, wysokiej na 6 sążni i wysadzanej drzewami, która prowadzi na drugi brzeg doliny Narwi, na którym na przeciwko Łomży rozłożyła się osada miejska: Piątnica stanowiąca właściwie przedmieście Łomży. Jest tu starożytny kościółek drewniany, browar i koszary straży pogranicznej.
Dawna ulica Mostowa
W 1827 roku Łomża miała 340 domów i 3 302 mieszkańców; w 1861 roku było już 476 domów ( w tym 152 murowanych) i 10 822 mieszkańców (w tym 6 072 stałych). Obecnie jest 777 domów ( w tym 182 murowanych) i 11 260 ludności stałej, 3 500 niestałej i do 2 000 wojska, razem 16 760 mieszkańców. W tej liczbie żydów 7 933 (w 1879 r.).
Jakkolwiek przemysł fabryczny i rękodzielniczy nie rozwinął się szerzej w Łomży, gdyż bliskość granicy pruskiej (około 4 mil) i szeroko rozwinięte przemytnictwo stoi na przeszkodzie, za to istnieje tu dość ożywiony handel zbożem, i drzewem, oparty na spławności Narwi i bliskości pruskich rynków. Dochód kasy miejskiej, który w l860 roku wynosił 6 125 rubli srebrem, wzrost w 1877 roku do 17 662 rubli srebrem. Obszar gruntów miejskich i całego terytoryum wynosi 4 827 mórg,
Podania i niektóre ślady piśmienne, jak np. napis na tablicy u fary, odnoszący do 1000 roku założenie pierwotnego kościoła farnego w Starej Łomży i wspomnienie w Kronice Spangeberga o Brunonie, mnichu benedyktyńskim, który po świętym Wojciechu nawracając Prusaków, miał przybyć do Mazowsza i założyć kościół św. Wawrzyńca, nakazują odnieść początek Łomży do czasów Bolesława Wielkiego. Opierając się, na podaniu, założenie zamku książąt mazowieckich, który stał w miejscu, gdzie teraz bożnica, przypisać należy Bolesławowi Kędzierzawemu w XII wieku. Drugiego zaś zamku w Szurze, pod Starą Łomżą, o którym dotąd przechowało się wiele podań (obacz – Dłużniewski: Dawna i teraźniejsza Łomża) założycielem, około 1340 roku miał być Kazimierz Wielki.
Na historyczną widownię miasto występuje dopiero na początku XV wieku. Do tego wieku należą przywileje i nadania książąt mazowieckich Janusza i Bolesława z lat 1418 i 1440 i przywílej Kazimierza z roku 1447. W XVI wieku, tak od ostatních książąt mazowieckich jak i królów polskich, miasto obdarowano w nader liczne przywileje z lat: 1513, 1519, 1528,1531, 1538, 1543, 1544, 1556, 1557, 1563,1567, 1576, 1578, 1579, 1581, 1588, 1591,1598. W XVII wieku Łomża otrzymała przywileje w latach: 1607,1618,1658 i 1678.
Jakkolwiek zwykłą rezydencją książąt mazowieckich w XV i na początku XVI wieku była Warszawa, są jednak dowody w aktach grodu łomżyńskiego, że w zamku tutejszym książęta mazowieccy: Bolesław, Jan, Kazimierz i Janusz czesto zamieszkiwali, tu na zgromadzeniach prezydowali i sprawy sądzili (Termini duoales Lomzae celebrati od r. 1421, Nr 3 fol: 43, 93, 289, 356 i t. d.).
Pod władzą książąt mazowieckich Łomża była najszczęśliwsza. To też XV i XVI wiek wielce sprzyjały wzrostowi tego miasta. Na początku bieżącego stulecia znajdowane w polach gruzy, fundamenta, sklepienia i bruki świadczą o jego obszarze. Prócz dwóch zamków, połączonych ze sobą przez wały, przekopy i podziemne ganki, miała Łomża w czasach najświetniejszych 7 kościołów: św. Wawrzyńca, św. Ducha szpitalny, św. Piotra nad Narwią na drodze do Szuru; św. Michała, teraźniejszą farę; N. M. Panny i Rozesłeńców, późniejszy księży kapucynów; kościół szpitalny drugi,( miejsce jego niewiadome); św. Agaty od miasta po prawej stronie grobli. Trzy kaplice: św. Magdaleny przy drodze od Szuru, św. Rocha i Jakóba w Starej Łomży i N. P. Maryi Skaplerznej w sadzie poróżańcowym na drodze do Skowronki.
Volumina legum, Lustracye i inne akta miejskie wspominają o wielu okazałych w Łomży gmachach publicznych i prywatnych w dawnych czasach, jako to: o dwóch ratuszach, jednym w Starej, drugim w Nowej Łomży – ten ostatni miał zegar na wieży, której szczyt ozdabiał szczero-złoty herb miasta (jeleń w biegu); dalej wymieniają wielki dom radziecki, w którym odbywały się sądy radzieckie i ziemskie; dom wójtowski trzypiętrowy; wielką łaźnię, 18 murowanych spichlerzy, obszerny magazyn soli, wielką ludwisarnię i arsenał – ten za Zygmunta III odnowiony, dostarczał rynsztunków wojennych dla całego Mazowsza; kilka pałaców, jako to: Anny Jagiellonki, biskupi, Łazarza Choromańskiego, wielką gospodę kupiecką i rzemieślniczą; dwie bramy: kamienną, od wjazdu Giełczyńskiego i żelazną od Skowronek, wodociągi, których szczątki widzieć jeszcze można było około 1840 roku. Na dowód, jak miasto było rozległe, dosyć powiedzieć, że Piątnica i wsie Kraski i Siemień stanowiły przedmieścia Łomży.
W XVI wieku rzemieślników i różnych profesjonalistów było tu 600, kupców 60, cechów przeszło 20. Miasto prowadziło handel bardzo znaczny, do tego dopomagało położenie nad rzeką spławną w samym środku dawnej Polski. Handel prowadzono z Litwą, Prusami; miastami: Królewcem (podobno jedno z przedmieść Królewca nosi, czy też nosiło nazwanie Łomżyckiego), Toruniem, Elblągiem i Gdańskiem. O tym świadczy spór z Gdańszczanami, przez Zygmunta I ostatecznie rozstrzygnięty na korzyść Łomży. (Lib. ter. Lomz., 1528 sn. J& 9).
Przedmiotem handlu były: miód, który bartnicy z puszcz okolicznych obowiązani byli sprzedawać do składów w Łomży, wosk, bursztyn, zboże wszelkiego rodzaju, drzewo, anyż, len, konopie, owce, bydło rogate, nierogacizna, ryby, ruda żelazna wydobywana między Nowogrodem a Łomżą (na nią miasto miało, przywileje książąt: Bolesława, Konrada i Janusza), a Surowiecki w dziele: „O upadku przemysłu i miast” twierdzi, iż oprócz zamku i kamienic wolnych, samych domów podatkujących, liczyła Łomża 540. Domów wszystkich w 1590 r. z jurydykami osobnymi i wolnymi placami było 800, mieszkańców kilkanaście tysięcy.
Kromer w „Opisie Polski” mówiąc o Mazowszu, wymienia Warszawę, Płock i Łomżę, jako najznakomitsze i największe w nim miasta w XVI wieku. Gwagnin i Stryjkowski chwalą jej gmachy murowane. Święcicki w Opisie Mazowsza powiada: Miasto nader przyjemne i po Warszawie wspaniałością murowanych domów, zamożnością i uprzejmością obywateli, oraz okazałością placów targowych żadnemu nie ustępuje… Ratusz i inne gmachy publiczne zbudowane wytwornie. Domy obywateli okazałe, lecz w około miasto obwarowań żadnych niema (kwart. „Kłosów”, t. II, 109).
Statutem 1447 roku nakazano, aby rzeka Narew wolną była dla kupców tak w górę, jak i na dół płynących. Także Kazimierz zniósł cła wodne i lądowe, co Zygmunt Stary zatwierdził.
Do Łomży należały dwie puszcze: Łomżyńska i Giełczyńska; nadto wolny miała wyręb w lasach królewskich Wąsoskich; w leśnictwach: Bronowo, Borzejewo, Kalinowo, oraz do puszcz Dybla, Klimaszewnicy, Zagajnie na drzewo budowlane i opałowe. W boru Czerwonym miała wolny wyręb samego tylko opałowego drzewa.
Puszcze: Łomżyńska, Giełczyńska i Ostrołęcka, były zwykłym miejscem łowów dla książąt. Dla Zygmunta Augusta Łomża była zwykłym miejscem. Anna Jagiellonka, od śmierci brata swojego, do zimy 1572 r. smutne dni pędziła w zamku łomżyńskim i tu miała na utrzymanie siebie i dworu swego dochody wyznaczone. Według podań, Bona zjeżdżała na łowy do Łomży. August II widząc stan opłakany upadłego miasta, sam przybył do Łomży 6 lipca 1700 roku i tu wszystkie dawne jej prawa i przywileje zatwierdził.
Łomża, w bliskości Litwy i posiadłości krzyżackich, była przedmurzem Mazowsza. Prócz dwóch zamków, cała była wałami opasana. Litwini, Żmujdzini, Prusacy i Tatarzy wielokroć razy od miasta odparci. W roku 1410 Tulny, kasztelan łomżyński, odniósł świetne zwycięstwo nad krzyżakami, okupione jego zgonem (dziś jeszcze drogę przy magazynach, gdzie bitwa miała miejsce, nazywają krzyżacką). Na tę pamiątkę i dla uwiekopomnienia wielkiej wygranej pod Grunwaldem, Jan, książę mazowiecki, założył w 1411 roku na Popowej górze (gdzie później ojcowie kapucyni) kościół N. P. Maryi i do niego parafię z kościoła św. Wawrzyńca przeniósł.
Za panowania Aleksandra Tatarzy niszcząc Litwę, podsunęli się pod Łomżę, której przedmieścia i wsie okoliczne spalili.
Gdy po wygaśnięciu książąt mazowieckich w 1526 roku Mazowsze wcielono do Korony, z ramienia królów miało wielkorządzców. Łomża, jak i inne grody mazowieckie, doznała niemałego uszczerbku w swych prawach. Starostowie dopuszczali się różnych nadużyć, zabierali mieszczanom majątki, wyzuwali ich z praw. I tak, w 1530 roku Wolski, starosta łomżyński, przywłaszczył sobie pobór cła z mostu wielkiego, kosztem miasta zbudowanego i do niego należącego. Szlachta, aby swym niesprawiedliwościom nadać jakikolwiek tytuł prawny, pociągała mieszczan rządzących się prawem chełmińskiem do rozpraw w sądach ziemskich, w których sama zasiadając, z każdego położenia z korzyścią wychodzić musiała. Skargi do królów były bezskuteczne.
Około 1530 roku wcisnęły się do Łomży idee protestanckie. Kapłan miejscowy, który je rozszerzał, miał być, według podania, zamurowanym w słupie kamiennym, stojącym do roku 1840 pod wsią Zawadami. W 1538 roku miasto dotknięte było pożarem. Klęska ta musiała być wielka, kiedy Zygmunt I uwolnił miasto na lat 8 od płacenia podatków. W czasie tego pożaru wielce został uszkodzony kościół Panny Maryi i w nim pomnik Janusza III, ostatniego księcia mazowieckiego.
Na liczne zażalenia, sejm 1576 roku postanowił utrzymać w całości prawa i przywileje łomżan. Na tymże sejmie zniesiono urząd wielkorządcy Mazowsza, które odtąd pod względem zarządu zrównano z innymi województwami. Mimo to, ucisk nie ustawał. Szlachta w 1592 roku przemocą zabrała miastu gmach, w którym odbywały się sądy miejskie i takowy obróciła na sądownictwo ziemskie. Zygmunt III nakazał gmach ten miastu powrócić. Kozacy zbuntowani pod dowództwem Nalewajki 1595 roku połączywszy się z okolicznym chłopstwem, miasto kilkakrotnie napadali i rabowali. Niejaki Jakób Sułkowski mieniący się rotmistrzem wojsk królewskich, rzeczywiście zaś syn Franciszka Obłoma, mieszczanina warszawskiego, należący poprzednio do bandy Nalewajki, w nocy z 1 na 2 lipca 1604 roku z Kozakami i Tatarami Łomżę najechał, zrabował, jedne przywileje miasta zniszczył, drugie zabrał i pomordowawszy wiele ludzi, burmistrza Sebastyana Porzysko z wielu mieszczanami uprowadził z sobą (Ks. gr. Łomż., Nr 118, fol. 1026, 1036, 1046).
Niesłychana powódź w 1600 roku zniosła zupełnie groble i 7 mostów na Narwi. Podobna powódź nawiedziła miasto w 1631 roku. 19 czerwca 1618 roku, za starosty łomżyńskiego Adama Kosobudzkiego, dotknął Łomżę wielki pożar. Zygmunt III z tego względu 27 października 1618 roku, przywilejem w Warszawie, uwolnił mieszczan od wszelkich danin na lat 4 (Ks. gr. wiecz. Łomż., Nr 130, fol. 424).
Ledwie miasto zaczęło się dźwigać z upadku, kiedy morowa zaraza grasująca tu w 1624 roku przez dwa miesiące, zabrała 5 021 ofiar (akta kościelne). To nieszczęście miasto przypisywało głośnej czarownicy, zwanej Barbarą Królką, która miała oczarować Zygmunta Augusta, zadać śmierć królowom: Elżbiecie i Barbarze Radziwiłłównie. Spaloną została w Wiźnie przez tamecznego burmistrza (dekret sądu wójtowskiego na tę czarownicę w księdze. miejskiej łomżyńskiej, z roku 1670, M 15, fol. 143—144).
W czasie buntu Chmielnickiego, Kozacy z Tatarami w 1650 roku Łomżę złupili. Starostowie nie tylko że obojętnym okiem spoglądali na tyle klęsk, ale sami jeszcze do zupełnego zniszczenia miasta się przyczyniali, wybieraniem na swoją korzyść nadzwyczajnych podatków, stanowieniem danin, nakładaniem rozmaitych ciężarów i powinności. Sprzedawali własność miejską, łamali prawa i przywileje, kupczyli sprawiedliwością i mieszczan okrutnie karali. W roku 1658 starły się pod Łomżą z wojskami szwedzkiemi roty polskie, prowadzone przez Opalińskiego i Czarneckiego. Odwrót ich zasłoniły płomienie i dymy palącego się miasta.
Widząc zupełny upadek Łomży, szlachta zabierała jej pola, łąki, lasy, stawy, jeziora, młyny. Nie obeszło się przytem bez walk i rabunków. Siemień, Łomżycę z przyległościami, Starą Łomżę, bór Giełczyński, Szur i część Piątnicy zajęła szlachta. Starosta łomżyński mieszkający we wsi Kupiskach, ¾ mili od Łomży, wbrew przywilejowi królowej Maryi Ludwiki, zabronił mieszczanom wycinać drzewo do budowli z puszczy Nowogrodzkiej i pobierać dochody z przewozu. Nadto zmuszał ich do dostawy dla siebie ryb, zwierzyny i zabrał im kilka domów dla swych gości. Wprawdzie komisja królewska zjechała w 1660 roku dla rozpoznania sprawy, ale nic przeciw zuchwalstwu starosty nie uczyniła. Gdy chłopi w 1666 roku w ziemi łomżyńskiej powstali przeciw panom, miasto wiele się przyczyniło do ich poskromienia.
Sieniawski, hetman wielki koronny, z uwagi, iż miasto w czasie wielkiej wojny północnej wiele ucierpiało od wojsk nieprzyjacielskich i dotknięte było jeszcze morową zarazą, na zasadzie postanowienia królewskiego, nakazał 10 grudnia 1710 roku wojskom ustąpić z Łomży i nie brać opłaty hiberny. Karol XII przechodząc przez Łomżę, stał w niej kwaterą w kamienicy proboszczowskiej, egzystującej dotąd obok fary. Kurpie w dwóch buntach około roku 1711 i od 1733—36 napadami swojemi Łomżę wielokrotnie niepokoili, bór i łąki jedynaczewskie zagrabili i przedmieście Skowronki spalili, a to w odwecie za zbrojne wystąpienie, w celu ich uśmierzenia, dwóch starostów łomżyńskich Kożuchowskiego, w 1708 roku, działającego z rozkazu Stanisława Leszczyńskiego i Szembeka w roku 1711 ich poskramiającego.
Król Stanisław August w 1793 roku polecił, iżby miasto swoje skargi o zabory i poczynione krzywdy podało, ale rozkaz ten dla upadku kraju, skutku nie przyniósł. Morowa zaraza grasująca w Łomży w latach: 1560,1624, 1625,1630, 1650, 1652 i 1653,1700 i 1710 wiele ofiar zabrała. Nic też dziwnego, że po tylu ciosach, Łomża, kiedyś jedno z najpierwszych miast na Mazowszu, gdy skutkiem ostatniego rozbioru Polski 1795 r. przeszła pod panowanie Prus, liczyła tylko kilkadziesiąt chałup i 4 kościoły. Gdzie niegdzie widne zwaliska, stosy gruzów, bruki zasypane na kilka łokci ziemią, świadczyły o dawnej jej wielkości. Mieszkańcy zaś do takiej nędzy byli przywiedzeni, że mimo darowizny przez rząd pruski ⅓ części sumy anszlagowej, nikt domu nie był w stanie wymurować.
Łomża pod panowaniem pruskim utraciła jedyną posiadłość i bogactwo – bór Czerwony, który topór niemiecki całkowicie wyciąwszy, miliony z niego wniósł do skarbu pruskiego. Z dwóch zamków ani szczątka nie zostało. Zamek książąt mazowieckich, stojący niegdyś na wysokim wzgórzu nad Narwią, gdzie, teraz bóżnica, został prawdopodobnie zniszczony w XVII wieku.
Bóżnica róg Szkolnej i Senatorskiej
Z murów do niego należących, jedna tylko część, nazwana Skarbcem, przetrwała do 1824 r. Skarbiec ten bez piętra, dosyć obszerny, o jednej wielkiej sali ze sklepieniem murowanym, oknami małymi okratowanymi i drzwiami żelaznymi wielkimi, mieścił w sobie archiwum akt dawnych ziemi Łomżyńskiej, Wizkiej, Bielskiej i prócz Łomży 13-tu miast. W roku 1824 gmach ten został rozebrany, a archiwum przeniesiono do gmachu trybunalskiego w Nowym Rynku. Drugi zaś zamek w Szurze, zwany zamkiem Królowej Bony, nie wiadomo kiedy zniknął. W r. 1805 w miejscu, gdzie stał, odkopano szczątki murów i drzwi żelazne.
Z dawnych kościołów pozostał kościół famy, pod wezwaniem św. Michała. Świątynia ta w diecezji płockiej, do której należała, po kościele katedralnym płockim i po kolegiacie pułtuskiej, pierwsze miejsce zajmowała. Odznacza się wielkością, okazałością i prześlicznymi sklepieniami gotyckimi.
Sklepienia fary – nawa główna
Prezbiterium stanowiło pierwotnie kaplicę zamkową św. Anny, erygowaną w 1410 r. Około zaś 1520 r. ksiądz Jan Wojsławski, kanonik płocki i warszawski, pleban łomżyński, z pomocą książąt mazowieckich: Stanisława, Janusza i Anny, część dalszą kościoła tego wybudował, poświęcenie onego w 1525 roku od biskupa płockiego Andrzeja Noskowskiego wyjednał i parafię tu z kościoła Panny Maryi przeniósł. W roku 1526 książę Janusz mansyonarzom przy tym kościele nadał grunta, łąki i dochód z mostu na Narwi, 6 kóp groszy wynoszący. Biskup płocki Noskowski w roku 1552, kościół ten w liczne prawa i prerogatywy uposażył, plebana, oraz 7 mansyonarzy i altarzystów ustanowił, nadał im grunta, łąki, ogrody i dziesięciny. Probostwa piątnickie i małopłockie królowie oddali księżom mansyonarzom.
Jus patronatus fary ciągle było przy królach. Godność proboszczów piastowali tu zwykle biskupi lub kanonicy: płoccy, lwowscy i warszawscy. Przy farze była szkoła parafialna i 2 szpitale, uposażone w grunta i ogrody. Fara w skutek częściowego spalenia, prawdopodobnie przez piorun, odbudowana w 1696 r. (Napis na ścianie kościelnej: Post ruinam casualem restaurata an.1696).
Fara
Restaurowano ją jeszcze w latach 1752, i częściowo 1844. Gdy świątynia ta w ostatnich czasach bardzo była zniszczona, dozór kościelny, ze składek parafian, mur opasujący kościół podźwignął, dach przerobił, wnętrze wybielił, zewnątrz szczerby załatał. W roku 1647 miała 2 kaplice i 17 ołtarzy. Obecnie jest 10 ołtarzy i 1 kaplica.
Dzwonnica fary
Kaplica bowiem św. Jana w dzwonnicy zniesiona została. Istnieje dotąd kaplica N. Matki Boskiej Różańcowej pokryta blachą miedzianą, ma piękny ołtarz snycerskiej roboty, posadzkę marmurową; wnijście do niej opatrzone wielką ozdobną kratą żelazną. Mieści w sobie kilka okazałych nagrobków, familii Modliszewskich, starostów łomżyńskich z XVI wieku.
Fara – prezbiterium
W prezbiterjum okazały nagrobek z prawej strony Mikołaja Troszyńskiego, starosty łomżyńskiego, zmarłego w 1575 roku; z lewej zaś z pięknego brunatnego marmuru, ozdobny z tarczą u góry herbową i pięknym napisem polskim, Nikodema Kossakowskiego, starosty łomżyńskiego, zmarłego w 1611 roku. W posadzce kościelnej trzy zatarte grobowe marmury. Na jednym dosyć jeszcze wyraźna postać prałata, jak podanie niesie, Wojsławskiego. Tegoż, jako fundatora kościoła wielkie popiersie w płaskorzeźbie, umieszczone w facyjacie, u samej góry, pod krzyżem. Do osobliwości należą: ofiarnica, w kształcie wielkiej drewnianej skrzyni, z wyrżnięciami gotyckiemi i rokiem 1619, pamiątka po Szwedach, którym miała być zabraną; wielki dzwon rozbity świętego Michała, w ogromnej dzwonnicy gotyckiej, o którym przechowało się podanie, że przed każdem większem nieszczęściem o północy dźwięk przeciągły, ostrzegający wydawał, i kule kamienne w zewnętrznych ścianach się znajdujące.
Kościół pierwotnie jezuicki, następnie pijarski, a obecnie ewangelicki, pod względem wielkości i okazałości, pierwsze po farze zajmuje miejsce. Kościół ten fundacyi Jana Szernbeka, kanclerza wielkiego koronnego, starosty łomżyńskiego i t. p., założony w 1730 roku, poświęcony pod wezwaniem św. Stanisława Kostki w 1732 roku stoi w miejscu, na którym poprzednio był kościół drewniany księży jezuitów, erygowany około 1630 roku.
Jezuitów sprowadził z Pułtuska do Łomży pod tytułem misji kaznodziejskiej w roku 1609, ksiądz Jan Chociszewaki, kanonik płocki i warszawski, proboszcz łomżyński. Obszerne kolegium jezuickie dwupiętrowe wzniosła w 1754 roku Ewa z Leszczyńskioh Szembekowa, z funduszów przez męża Jana na ten cel zostawionych. Nader wielkie uposażenie mieli tutejsi jezuici (obacz – „Dawna i teraźniejsza Łomża”, str. 72). Po zniesieniu jezuitów, kolegium wraz z kościołem przeszło na własność pijarów, którzy do roku 1807 utrzymywali tu szkoły. Po rozejściu się pijarów, w tym kościele odprawiano do 1850 roku nabożeństwo dla młodzieży szkolnej. Obecnie świątynia należy do gminy ewangelickiej, która ją swym kosztem wyrestaurowała. Nie ma tu żadnych nagrobków.Dwie wysokie piękne wieże ozdabiają front tego kościoła, na jednej z nich zegar miejski.
Kościół ewangelicki
Kościół z klasztorem oo. kapucynów własnym groszem i funduszem z darów pobożnych w roku 1763, wzniósł ksiądz Józef Trzaska, kanonik płocki, na zakupionym przez siebie placu od panien benedyktynek, na którym się one mieściły. Niewielki ten skromny kościół, powiększony został przymurowaną w 1859 roku do niego kaplicą o 3-ch pięknych ołtarzach.
Klasztor oo. kapucynów od strony wschodniej
Odnowienie całego kościoła i klasztoru nastąpiło w 1862 r. W tej świątyni pokrytej w 1860 roku szyfrem (łupkiem dachowym), znajdują się dwa marmurowe nagrobki: Leopolda Staniszewskiego, marszałka, posła i sędziego łomżyńskiego, + 1843 roku i Floryana hr. Tyszkiewicza, chorążego lejbgwardyi, + 1831 roku pod Łomżą. W kaplicy zasługuje na wspomnienie wielki krzyż w ołtarzu, grubo nałożony srebrem, z misternymi krawędziami złoconymi, pochodzi on z kościoła jezuitów w Połocku.
Kościół oo. kapucynów
Panny benedyktynki sprowadzone z Torunia do Łomży i uposażone przez Adama Kosobudzkiego, wojewodę mazowieckiego, starostę łomżyńskiego, miały sobie nadaną w 1628 roku na własność od Jana Chociszewskiego, proboszcza łomżyńskiego, dawną farę Panny Maryi, będącą od 1525 r. w posiadaniu bractwa literackiego. Tenże Kosobudzki dla zakonnic przybudował do kościoła drewniany klasztor, który wraz z kościołem wkrótce spalony został przez Szwedów.
Benedyktynki, po sprzedaniu swojej siedziby księdzu Trzasce, przeniosły się do folwarku własnego, „Siedliska” zwanego, i tam wybudowały drewniany kościół i klasztor w 1764 roku. Gdy czas te budowle zniszczył, za uzbierane ze składek pieniądze, w roku 1859 wymurowały klasztor jednopiętrowy, a w 1862 roku piękny kościółek pod wezwaniem św. Trójcy i Wniebowzięcia N. P. Maryi, z dosyć wyniosłą wieżą frontową, blachą cynkową pokrytą, stanowiącą dzwonnicę.
Kościół Panien Benedyktynek
Z innych kościołów i szczątka nie zostało. Są tylko ich ślady oznaczone figurami i kapliczkami. Łomża ma dwie kaplice murowane: jedną na cmentarzu katolickim, drugą na ewangelickim.
Kaplica ewangelicka
Gmach szkolny mieści w jednej ze swych sal kaplicę św. Stanisława dla uczniów. Od 1807 roku to jest od pokoju tylżyckiego, Łomża wszedłszy w skład Księstwa Warszawskiego, została miastem departamentowym. Z utworzeniem w 1815 roku teraźniejszego Królestwa Polskiego, Łomża wyniesiona została na stopień stolicy województwa augustowskiego. W 1818 roku komisję wojewódzką przeniesiono z niej do Suwałk. Odtąd Łomża jest miastem powiatowym. Do 1840 roku z upadku dźwigała się powoli. Od 1840 roku wzrost jej szybki. W 1822 roku postanowieniem księcia namiestnika pozwolono tu osiedlać się starozakonnym, którzy ożywili upadły zupełnie handel i wiele domów wymurowali.
W 1867 roku została Łomża głównym miastem nowoutworzonej gubernii i siedliskiem licznych władz i instytucyj rządowych, co wpłynęło na wzrost ludności i zamożność miasta.
Do 1630 roku Łomża miała tylko szkołę parafialną. Od roku 1630 uczyli tu jezuici, po zniesieniu ich zakonu szkoły były pod kierunkiem księży pijarów do 1807 roku. W roku 1811 utworzono tu szkołę podwydziałową, w 1817/18 zaprowadzono szkołę wojewódzką o 6 klasach, w 1833/34 gimnazjum 8 klasowe, które w 1840 roku zamieniono w 7 klasową a w 1851 roku na 5 klasową szkołę fllologiczną powiatową. W 1862 roku wskrzeszono gimnazjum 7 klasowe.
Z uczonych mężów wspominamy: w XVI wieku Marcina Ruffusa lekarza łomżyńskiego, autora o „Morowej zarazie” i Feliksa Bernatowicza, sławnego powieściopisarza, mieszkającego w Łomży i zmarłego tu 7 września 1836 roku. Biblioteka szkolna posiadała w 1860 roku dzieł 1 866, tomów 3 855, pism perjodycznych 1 113, atlasów 29, kart jeograficznych 98.
W XV wieku książęta mazowieccy założyli szpital z kościołem św. Ducha przy ulicy Szpitalnej, prowadzącej do Łomżycy i takowy dostatecznie uposażyli. O drugim szpitalu kronika miasta wzmiankuje, lecz miejsce gdzie stał niewiadome. Kiedy stojący przy farze (w XVII wieku tu ze Szpitalnej ulicy przeniesiony) pogorzał w 1807 roku, Łomża przez lat kilkadziesiąt nie miała szpitala. Dopiero w 1842 roku utworzona rada szpitalna z obywateli miejskich i wiejskich, uzbierawszy ze składek fundusz w ilości 4 500 rubli nabyła prawem wieczystej dzierżawy folwark św. Ducha i w nim urządziła szpital na 20 chorych. Szpital w 1861 roku z ofiar i oszczędności miał 7 900 rubli i zasiłku od rządu 2 500 rubli. Od 1860 roku istnieje w Łomży wzorowa ochrona, kształcąca ochroniarki z funduszów przez byłe towarzystwo rolnicze wyznaczonych, przy niej sala ochrony. W tymże 1860 roku urządzona została kasa oszczędności. Wychodzi tu pismo perjodyczne „Echo Łomżyńskie“. Obszerniejszy opis Łomży znajduje się w dziełku Rzeczniowskiego „Dawna i teraźniejsza Łomża”.
Według Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego dobra rządowe Łomży, dawne starostwo w roku 1854, składało się z folwarków: Lubotyń mórg 1 172, Srebrna mórg 454, Pęchratka mórg 412, Żabików mórg 868, Łąki, Biele i Czerwony Bór mórg 2 379, folwark wójtostwa Zambrów mórg 179, folwark Skowronki mórg 183, razem w folwarkach mórg 5 647.
Osada młynarska Zambrów mórg 6, wieczysta dzierżawa starostwa łomżyńskiego mórg 264, wieczysta dzierżawa starościńskiej włóki w Starej Łomży mórg 44, probostwo Łomża mórg 350, razem mórg 664.
Wsie: Lubotyń, Turobin, Koskowo, Rząźnik i młyn Kryska mórg 4 765, Srebrna mórg 2 473, Ostrożne mórg 1 399, Pęchratka mórg 1 820, Żabikowo mórg 254, Zambrowska Wola mórg 1 945, Grabówka Wolinka mórg 768, Rudniki mórg 448, Wieczorki mórg 242, Włochówka mórg 2 432, Kurpiki mórg 892, Stara Łomża mórg 1 649, Skowronki mórg 73, razem w uposażeniu wsi mórg 19 163 czyli w ogóle rozległość folwarków, wsi i attynencyj należących do dóbr rządowych Łomży wykazano mórg 25 474.
Nadto przeznaczono na majorat Konarzyce i Giełczyn.
folwarki: Konarzyce mórg 1 286, Giełczyn mórg 799, Łomża mórg 144, lasy mórg 3 585, w placach mórg 10, razem mórg 5 814;
sołectwa: Konarzyce mórg 154, Giełczyn mórg 37, razem mórg 191;
wsie: Konarzyce mórg 691, Giełczyn mórg 1 227, Siemień mórg 1 041, Podgórze mórg 819, razem mórg 3 778.
Czyli w ogóle na majorat mórg 9 783 i do majoratu Nowogród przyłączono kolonię Kraska rozległości mórg 348.
Dalszy ciąg w kolejnym odcinku.
