Łomża powojenna i współczesna

Łomża po wojnie miała niespełna 12500 mieszkańców, przy czym przed wojną mieszkało tu blisko 30 tysięcy ludzi. Z pośród dawnych mieszkańców pozostali tylko Polacy. Stanowiący do czasów wojny blisko połowę mieszkańców Żydzi zostali w większości unicestwieni.  Po wkroczeniu do Łomży radzieckich wybawicieli rozpoczął się okres panowania żołdaków radzieckich, począwszy od szeregowego skończywszy na oficerach wysokiej rangi, nastąpiły kradzieże wszystkiego co miało jakąkolwiek wartość, pijaństwo, terroryzowanie mieszkańców jeżeli sprzeciwiali się kradzieżom. Za flaszkę gorzały i kiszone ogórki można było załatwić niejedno, uchronić swój skromny dobytek przed kradzieżą, a nawet ocalić życie. Mieszkańcy doznali ulgi po przełamaniu frontu w styczniu 1945r i odejściu wojsk rosyjskich na zachód. Ustanawiane przez nową władzę ludową obciążenie na społeczeństwo – zwłaszcza kontyngenty, powodowały zarówno sprzeciw mieszkańców jak i ożywioną działalność podziemia. Nasilały się ataki na urzędy nowej władzy i posterunki Milicji Obywatelskiej. Np. 21 stycznia 1946 roku, oddziały polskiego podziemia na stacji Czerwony Bór zatrzymały pociąg relacji Olsztyn – Białystok i rozbroiły znajdujących się w nim 75 żołnierzy WP, po czym zaledwie kilka dni później grupa NZW zaatakowała Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Łomży. Pacyfikacja regionu, do walki z podziemiem komuniści rzucili nie tylko oddziały Państwowego Komitetu Bezpieczeństwa ale także regularne wojsko, doprowadziły do stopniowego osłabienia działalności jednostek niepodległościowych niemniej ostatnią jej grupę zlikwidowano dopiero po 12 latach od zakończenia wojny. Walka o utrwalenie socjalistycznego porządku trwała cały czas i często niezgodnie z prawem. Ale kto miał zabrać się za porządkowanie miasta po zniszczeniach wojennych jak nie sami mieszkańcy Łomży. Było ciężko, głodno, chłodno i wszystkiego brakowało. Począwszy od jedzenia a skończywszy na materiałach budowlanych. A było co odbudowywać, zniszczone były wszystkie zakłady przemysłowe, 55 warsztatów rzemieślniczych i 48 placówek handlowych.

Bezpośrednio po wyzwoleniu cały wysiłek włożono w odbudowę i uruchomienie zakładów pracy, urządzeń komunalnych i socjalnych. Najszybciej rozwijały się zakłady branży spożywczej. Uruchomiono zakłady ceramiczne, tartak, stolarnię mechaniczną, rzeźnie miejską i zakłady jajczarsko – drobiarskie, siedem młynów elektrycznych. Były to niewielkie zakłady zatrudniające łącznie 165 osób. Do nieco większych można zaliczyć Łomżyńskie Zakłady Przemysłu Terenowego zatrudniające w 1960 roku 240 pracowników, oraz Spółdzielnia Zabawkarska „ Miś” zatrudniająca 126 osób. Rolniczy charakter okolic Łomży wpływał pozytywnie na rozwój przemysłu rolno – spożywczego. Powstały przedsiębiorstwa usługowe dla rolnictwa: Zakłady Zbożowo – Młynarskie, Centrala Mięsna, Oddział Centrali Nasiennej, Rejonowe Przedsiębiorstwo Melioracji, Rejonowa Spółdzielnia Ogrodnicza – Pszczelarska. Łomża w 1945 roku po podziale administracyjnym Polski weszła na swoje nieszczęście w skład województwa białostockiego. Łomża i powiat łomżyński w okresie powojennym były nadal bardzo zaniedbaną i biedną ziemią Polski D. Potworne zniszczenia jeszcze bardziej obniżyły poziom życia mieszkańców Łomży i ziemi łomżyńskiej.

Podstawą egzystencji ludności była uprawa roli przy pomocy bardzo prymitywnych urządzeń. W 1946 roku przemysł łomżyński reprezentowany był przez 41 jeden zakładów przemysłowych, a w1956 przez 68 zakładów. Ludność Łomży i powiatu łomżyńskiego wzrosła w ty okresie o 1,2%, co spowodowane było dużą migracją młodych za pracą do Łodzi i Zagłębia Śląskiego oraz na Ziemie Odzyskane gdzie można było zamieszkać w każdym nie zrujnowanym domu. Nauczanie początkowo odbywało się w prywatnych domach; brakowało nauczycieli. Komunikacja międzymiastowa była w powijakach. Wiele pół i lasów było zaminowanych, niektóre mosty rozminowane były dopiero w latach pięćdziesiątych. Budynki w Łomży wokół Starego Rynku i placu Kościuszki były wznoszone od podstaw.

Naprawiano resztki kanalizacji, uruchomiono stację poboru wody na Rybakach. Wyburzono walące się domy na terenie byłego getta, uprzątano miasto z gruzów po wyburzonych domach. Rozebrano ruiny kościoła popijarskiego i bożnicy żydowskiej. Odbudowano i remontowano klasztor kapucynów pp. Benedyktynek, a także zniszczone elementy fary, mimo szykan ze strony władz powiatowych. Rekwirowano inwentarz żywy i martwy klasztorów na rzecz Skarbu Państwa w 1951 roku, a po interwencji w Warszawie oddano z powrotem zabrane przedmioty i zwierzęta. Klasztory odbudowano dzięki ofiarności społeczeństwa z całej Polski. Przy odbudowie otoczenia placu Kościuszki zmieniono trasę Al. Legionów przebijając ją do Placu Pocztowego, odbudowywano szkoły, odnowiono Halę Targową na Starym Rynku. Uzupełniono oświetlenie ulic w Łomży. Duże trudności napotkały inicjatywy odbudowy fabryki maszyn M. Orłowskiego, waciarni Hubermana na Skowronkach i prywatnych cegielni Brzezińskiego i Bengelsdorfa na Łomżycy. Trudności z tego względu, że nowe rządy nie znosiły prywatnej inicjatywy. Powierzchnia Łomży zajmowała w 1939 roku 1999 ha, w 1948 włączono do miasta Skowronki, w 1954 Łomżycę, Starą Łomżę i Przedmieście Zawady, zwiększając obszar do 3713 ha. Decyzją z 1972 roku wyłączono z granic miasta Starą Łomżę i Zawady Przedmieście zmniejszając obszar do 2819 ha. Zasoby mieszkaniowe łomży były bardzo skromne. Realizowane w niewielkim stopniu budownictwo indywidualne w niewielkim stopniu zaspokajało potrzeby mieszkańców. Państwowe budownictwo mieszkaniowe zaczęło działalność w Łomży po 1950 roku, do 1960 roku oddano 13 budynków, przeważnie 3 – piętrowe „plomby” Na ulicy Długiej pobudowano 3 wysokie budynki usytuowane prostopadle do ulicy, co kłóci się z historycznym układem miasta.

Sytuację próbowano ratować dobudowując pawilony, ale nie dało to wartościowego rozwiązania urbanistycznego. W obrębie Starego Rynku i Śródmieścia realizowano zabudowę zachowując historyczny układ urbanistyczny. Odbudowano z różnym efektem urbanistycznym. Na ul. Dwornej nowa zabudowa o nowoczesnej architekturze jak na owe czasy została powiązana z istniejącymi budynkami.

Budynki cenniejsze pod względem architektonicznym pochodzące z XIX i początku XX wieku zostały odbudowane z zachowaniem wyrazu. Należą do nich Ratusz, gmachy sądu, banku, poczty, szpitala, Zespołu Szkół Drzewnych i Gimnazjum Żeńskie. Kościoły i klasztory zostały odbudowane dzięki hojności społeczeństwa z całej Polski. Najwięcej na pracowały się pp. Benedyktynki, które kwestował po całej Polsce, mimo zakazu kwestowania wydanego przez rząd. Ale zdarzało się, że milicjanci udawali, że nie widzieli kwestujących zakonnic. Pewnego razu, gdy nadgorliwy milicjant zaprowadził kwestującą zakonnicę przed sąd, to sędzia gorliwy katolik ukarał ją najniższą karą. Liczba budynków mieszkalnych wzrosła z 876 w 1948 roku do 1245 w 1955 roku i 1717 w 1960 roku.  Po dojściu w październiku 1956 roku Władysława Gomułki do władzy dawało nadzieję na poprawę stosunków narodowych w powojennej Polsce. Bez względu na sytuacją polityczną w kraju trzeba było dalej odbudowywać. W Łomży pod koniec lat pięćdziesiątych zaczęto porządkowanie i odbudowywanie ulic. Zamiast bruku położono asfalt. Po okresie rozwoju przemysłu w tradycyjnych ośrodkach i dużych miastach powstały sprzyjające warunki do rozwoju przemysłu terenowego lekkiego i spożywczego w ośrodkach mniej uprzemysłowionych. Łomża stała się centrum zachodniej części regionu obejmujące powiaty: łomżyński, zambrowski, kolneński i wysokomazowiecki, ze względu na zaplecze surowcowe pochodzenia rolniczego, zasoby kwalifikowanej siły roboczej, znaczne zaawansowanie urbanizacji techniczno – przemysłowej stanowiło dobry teren na lokalizację przemysły rolno – spożywczego.

Zmieniająca się funkcja społeczno – gospodarcza Łomży spowodowała potrzebę opracowania nowego zagospodarowania przestrzennego miasta dostosowanego do nowych zadań. Sporządzony w 1964 roku plan zakładał wzrost ludności do 4000 tysięcy mieszkańców w 1980 roku. Zachodnią część miasta przeznaczono na rozwój budownictwa przemysłowego.

Pod zabudowę mieszkaniową przeznaczono tereny na południe od Centrum miasta. Tereny między Polową a Stacją Kolejową na osiedla (obecnie) Dmowskiego i Bohaterów Monte Cassino, tereny za parkiem miejskim między Nowogrodzką, Wojska Polskiego i Sikorskiego na budowę domków jednorodzinnych. Tereny nadrzeczne pasa zieleni miejskiej na cele sportowe i rekreacyjne (do dnia dzisiejszego projekt nie został zrealizowany i prędko na to się nie zanosi). Głównym czynnikiem miasto twórczym stał się przemysł z dominującą gałęzią przemysłu spożywczego. W 1964 roku oddano do użytku Zakłady Przemysłu Ziemniaczanego, w 1968 roku Browar, a w latach 70 – tych Wytwórnię Pasz Treściwych. Do mniejszych zakładów można zaliczyć młyn „Superior”, Zakłady Jajczarsko – Drobiarskie w 1964, Oraz Zakład Mleczarski w Piątnicy w 1965 roku. W1967 roku uruchomiono POM. Pod koniec lat sześćdziesiątych rozpoczęto budowę Łomżyńskich Zakładów Przemysłu Bawełnianego „Narew”. Po zakończeniu budowy w 1976 roku zakład zatrudniał około 3200 osób.  Z perspektywy czasu wydaje się, że Zakłady Bawełniane były zbyteczne na naszym rynku, ze względu na sprowadzany surowiec z dalekich krajów i duże koszta produkcji, ale około 3200 ludzi znalazło zatrudnienie, a ile ludzi przy budowie tego zakładu. W bezpośrednim sąsiedztwie ŁZPB „Narew” zbudowano Fabrykę Mebli. Wcześniej, bo, w 1969 roku oddano do użytku Rozlewnię gazu płynnego.  W wyniku znacznego uprzemysłowienia liczba ludności miasta z około 20.000 Mieszkańców, w 1960 roku wzrosła do 39.000 tysięcy w 1979 roku i 46.553 w 1983 roku. Przyrost ludności wymagał przyśpieszenia budownictwa mieszkaniowego. Pierwsze bloki mieszkalne zbudowano na pierwszym osiedlu mieszkaniowym zlokalizowanym między ulicami Polowa, Sikorskiego i Al. Legionów w 1964-1966 rok. Kilka lat później oddano do użytku bloki przy ul. Sikorskiego i Al. Legionów, a w 1975 przy Wojska Polskiego (akwarium, z 3-ech mieszkań na jednym poziomie urządzano jedne).

Pozostałe place na osiedlu Waltera (obecnie Dmowskiego) zabudowano w 1978 roku, a ostatni na skrzyżowaniu Polowej i Al. Legionów w 1979 roku. Na terenie osiedla w 1965 roku oddano do użytku szpital, w 1976 szkołę, przedszkole i żłobek oraz kilka pawilonów handlowych.  Za osiedlem Dmowskiego łączy się osiedle Waryńskiego (obecnie Bohaterów Monte Cassino zbudowane w latach 1971-1973, położone na obszarze zamkniętym ulicami Polowa, Al Legionów i Mikołaja. Na tym obszarze znajduje się Zespół Szkół Zawodowych nr 1 wraz z Bursą zbudowany pod koniec lat sześćdziesiątych ub. wieku. Nieco dalej, w kierunku zachodnim przy Al. Legionów znajduje się budynek Zespołu Szkół Drzewnych, w którym, szkoła znajduje się od 1924 roku. W dzielnicy Rembielin w latach 1974-1976 – powstaje Osiedle 25-lecia PRL, położone na północny – zachód od Placu Kościuszki, w środku osiedla mieści się LO nr 1 w budynku zbudowanym w pierwszych latach XX wieku, na sąsiedniej ulicy Stacha Konwy mieści się Zespół Szkół Weterynaryjnych, zbudowany w latach 60 – tych ub. wieku. Przy ul. Wiejskiej znajduje się Zespół Szkół Medycznych w budynku dawnego szpital zbudowanego w 1878 roku. W zachodniej części miasta (między ulicami Nowogrodzką, Sikorskiego, Wojska Polskiego i Parkiem Miejskim im. Jakuba Wagi pod koniec lat 60- tych ub. wieku, a głównie w latach 70 – tych tegoż stulecia zbudowano 280 domów jednorodzinnych. Osiedle to nazwano „Parkowym”, a położone bliżej Sikorskiego „Osiedlem Młodych”. Między „Osiedlem Młodych”, a “Osiedlem Dmowskiego” powstało „Osiedle Słoneczne”. Na Łomżycy zaszły też gruntowne zmiany, zniknęły drewniane zabudowania, a w ich miejsce wyrosło nowe osiedle mieszkaniowe. Za Łomżyczką powstało „Osiedle Narew”. W 1978 zbudowano kościół p.w. Św. Brunona. W części miasta na wschód za Starym Rynkiem i Placem Niepodległości dominowało budownictwo indywidualne o niski standardzie. Na terenie Pociejewa, budownictwo zagrodowe. W ostatnich latach XX stulecie w miejsce starych często drewnianych wyrosły nowe domy najczęściej jednopiętrowe.  W owym czasie zdobycie materiału graniczyło z cudem. Dostając zezwolenie na budowę był dopisek na nim „Urząd (Miejski, Gminy) nie zapewnia materiałów na budowę. Pomyślcie sobie ile trzeba zachodu, żeby zdobyć cokolwiek. Ale Polak potrafi. Sobie tylko znanymi sposobami załatwiali (wtedy nie kupowało się) wszystkie materiały na czas. Domki rosły jak grzyby po deszczu Kończąc przegląd budownictwa mieszkaniowego w ostatnich dwudziestu pięciu latach przed końcem XX wieku można stwierdzić, że w stosunkowo krótkim czasie na terenach położonych poza historycznym Śródmieściem wyrosły nowe osiedla i osiedla mieszkaniowe. Wprawdzie nie stanowiące o kompozycji przestrzennej, ale w zasadniczy sposób przekształciły oblicze miasta i poprawiły sytuację lokalową mieszkańców miasta.

Rozwijało się też budownictwo przyzakładowe (PEPEES i Bawełna). W okresie powojennym zbudowano w mieście 4 przedszkola, 3 internaty, 2 szkoły średnie, 7 szkół podstawowych, Dom Dziecka, a w zakresie służby zdrowia i opieki społecznej 3 żłobki i 2 szpitale. Z obiektów handlowych: SDH „Jantar”, D.H „Merkury”, W.D.T., Delikatesy, Dom Handlowy na Łomżycy, oraz wiele pawilonów handlowych. Z większych restauracji w mieście należały „Hotelowa”, „Kameralna”, „Mazowiecka”, „Satyr” i „Matysiakowie”. Ze wspomnianych restauracji pozostała tylko Hotelowa, reszta poszła w zapomnienie. Nie poszły na marne pieniądze wydane na budownictwo, w szczególności obiektów użyteczności publicznej i zakładów przemysłowych. Władze obecnego ustroju przynajmniej miały, co prywatyzować i sprzedawać, za wyjątkiem „Bawełny”, widocznie jest trochę za dużym obiektem. Budownictwem, nie możemy pochwalić się, kompletny zastój nic nie opłaci się, najlepiej idzie likwidacja, szczególnie szkół, a najlepiej budowa kościołów, w tym ostatnim Łomża może pochwalić się prawdopodobnie w skali całego kraju.  Łomża stanowi ważny węzeł komunikacyjny, krzyżują się tu drogi w kierunku Warszawy, Ostrołęki, Olsztyna, Suwałk, Białegostoku i Siedlec. Drogą przelotową z lewego brzegu Narwi na prawy była droga ul. Zjazd. W latach 1962 – 1964 na Placu Kościuszki zbudowano rondo, a Al.Legionów przedłużono od Polowej do ronda, co znacznie usprawniło ruch w stronę Piątnicy. Kilka lat temu oddano po wielu perturbacjach drugi most w ciągu ul. Sikorskiego, co znacznie ułatwiło przejazd przez miasto.

W 1975 roku na mocy Ustawy Sejmowej z dnia 28 maja 1975 roku o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa powołane zostało województwo łomżyńskie. Zatwierdzono nowy plan zagospodarowania przestrzennego Łomży jako miasta wojewódzkiego. Objęto nim tereny miasta o powierzchni 2819 ha, a jako zasadę przestrzennego rozwoju miasta przyjęto kontynuację historycznie wykształconego układu urbanistycznego. W strukturze funkcjonalno – przestrzennej wyodrębniono 4 zespoły urbanistyczne. Zespół śródmiejski „A” – obejmujący tereny miasta położone na północ od obwodnicy śródmiejskiej, tj. od ul. Sikorskiego o powierzchni 634 ha. Teren został przeznaczony pod zabudowę obiektów usługowych, na budownictwo i wielo – i jednorodzinne i na tereny sportowo – rekreacyjne nad Narwią (daleka przyszłość – połowa XXI wieku) dopisek autora. W latach siedemdziesiątych powstały tu osiedla mieszkaniowe budynków wielorodzinnych: Waltera (obecnie Dmowskiego), Waryńskiego (obecnie Bohaterów Monte Cassino) i XXV PRL i domków jednorodzinnych: Parkowe, Młodych i Słoneczne. Zespół zachodni „B” położony na północny zachód od ul. Wojska Polskiego, o powierzchni 796 ha który w około 10% zabudowany był zagrodami i drobnymi zakładami przemysłowo – usługowymi. Na terenie tym powstały osiedla domów jednorodzinnych: Nowa Łomżyca, Narew, Staszica, Maria, Teresa. Zespół „C” – obejmujący tereny między ulicami Wojska Polskiego, Sikorskiego, i obecnej Al. Legionów, o powierzchni 650 ha. Są to tereny przemysłowo z większymi i mniejszymi zakładami pracy,. Niestety większość tych zakładów padła lub przeszła w ręce prywatne: WZGS, ŁPB, Spółdzielnia Ogrodnicza, Transbud, Centrala Nasienna, Zakłady Zbożowo – Młynarskie, BCMB, Fabryka Domów i największy zakład na naszych terenach „Bawełna”.

Została Fabryka Mebli w prywatnych rękach, Rozlewnia Gazu Płynnego, Ciepłownia miejska, największy z nich PEPEES wraz z Browarem i Paszarnia w prywatnych rękach.  Na terenie tym powstało wiele większych i mniejszych prywatnych zakładów przemysłowych, ale w większości to hurtownie materiałów budowlanych. Zespół południowy „D” obejmujący południowo- wschodnie i południowe tereny miasta ograniczone ulicami Al. Legionów, Sikorskiego, w kierunku Szosy Zambrowskiej i Zawad. Obszar ten przeznaczono na budownictwo mieszkaniowe wielorodzinne.

Wyrosło tu największe osiedla mieszkaniowe w Łomży Osiedle Jantar zlokalizowane między ulicami Al. Legionów, Generała Władysława Sikorskiego, Ks. Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Władysława Reymonta i Józefa Piłsudskiego w latach 1975 – 1992, 2155 mieszkań i 6193 mieszkańców, Górka Zawadzka położone w obrębie ulic Bolesława Prusa, Leopolda Staffa i Stefana Żeromskiego, w latach 1979 – 1996, Konstytucji powstało w latach 1983 – 1999. Osiedle obejmuje swoim obszarem ulice Konstytucji 3 Maja, Śniadeckiego, Kołłątaja, Przykoszarowa, Niemcewicza i Małachowskiego. Osiedla Ks. Anny i Ks. Janusza położone między ulicami Zawadzka, Sikorskiego, Szosa Zambrowska, Piłsudskiego, osiedla Kazańska, Sybiraków i domków jednorodzinnych Medyk, położone między ulicami Zawadzka, Piłsudskiego i Szosa Zambrowska. W osiedlu tym zamieszkuje około 20.000 mieszkańców. Największy okres rozbudowy przypadł na lata po 1975 roku, co było spowodowane napływem ludności do nowego województwa. W latach 1980 – 1996 wybudowano przy ul. Piłsudskiego nowoczesny Szpital Wojewódzki. W swej tysiącletniej historii Łomża przeżywała zmienne koleje losu, okresy wspaniałego rozkwitu a także lata klęski i upadków. Po licznych burzach dziejowych i zniszczeniach następowały lata ponownego rozwoju.

W dziejach Łomży było chyba jednak więcej niepowodzeń i klęsk, niż rozkwitu. Wystarczy wspomnieć ostatnią wojnę, ile strat poniosła Łomża w zasobach ludzkich i materialnych.  Chociaż nie każdemu podobały się ówczesne rządy PRL-u, ale lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte należą niewątpliwie do pomyślniejszych w historii Łomży. Miasto zostało znacznie uprzemysłowione, podwoiła sę liczba ludności, wyrosły nowe osiedla i dzielnice mieszkaniowe, a Łomża była prężnym ośrodkiem wojewódzkim. W dniu 25 maja 1975 roku Łomża została udekorowana Orderem Sztandaru pracy II klasy. Po tej Łomży zostały tylko wspomnienia. Wiele zakładów pracy zostało zlikwidowanych, to samo stało się z dużą ilością szkół, przedszkoli, żłobków. Duża część zakładów i obiektów użyteczności publicznej przeszła w prywatne ręce za bezcen. Przybyła nam za to nowa atrakcja, „bezrobocie”, co jest największym problem naszych czasów. Stanęło budownictwo mieszkaniowe, obiektów przemysłowych i użyteczności publicznej, brak przemysłu, ludność ubożeje. Z większych zakładów został tylko PEPEES i Browar, ale i tam zredukowano stanowiska pracy do minimum.  Chociaż ostatnio, dzięki dotacjom z UE zaczął się w Łomży ruch na rynku pracy i renowacji zabytków zarówno świeckich i sakralnych. Nie przywróci tylko świetności zabytkom już nie istniejącym zniszczonych przez ząb czasu jak i przez ludzi. Łomża, miasto o tysiącletniej tradycji, miała i ma wiele zabytków jak żadne inne miasto w północno wschodniej Polsce.