Łomżyńskie Ratusze

„Ratusz”, która to polska nazwa pochodzi o niemieckiego „Rathausu” (co tłumaczy się na „dom rady” – Rat Haus), był obok dworu książęcego i kościoła najważniejszym budynkiem średniowiecznego miasta. Usytuowany zazwyczaj na środku rynku służył za siedzibę władz miejskich. Najważniejszym pomieszczeniem w ratuszu była sala obrad. Było to jednocześnie największe i najbardziej reprezentacyjne pomieszczenie w budynku, umieszczane na pierwszym piętrze. (Wcześniej władze miejskie zbierały się w różnych miejscach, najczęściej w prywatnych domach kupców lub halach sukienniczych). Ratusz, jako budowla monumentalna i reprezentacyjna, był znakiem siły i samorządności miasta.

Jak pisaliśmy to już w artykule o Dworze Królewskim w Łomży, w końcu XIV wieku wyznaczono nową lokalizację Łomży, a na początku wieku XV przeniesiono ze Starej Łomży parafię do nowego kościoła zbudowanego na Popowej Górze. Nie wykluczone, że wówczas wybudowano też na rynku pierwszy ratusz, o którym pisze Pani Profesor Donata Godlewska:

(….)Według lustracji z 1564 r. na środku rynku stał ratusz murowany, jednopiętrowy, w kształcie czworoboku podłużnego o wymiarach 30 na 20 łokci. Pokryty był dachówką, ozdobiony rzeźbionym gzymsem. Na dachu wznosiła się wieżyczka z dzwonkiem i zegarem, na niej we wgłębieniu umieszczony był herb szczerozłoty miasta – jeleń w biegu. Ratusz frontem zwrócony był w stronę rzeki. Całe piętro tego gmachu zajmowała wielka sala, pod którą mieścił się areszt policyjny -„turma łomżyńska” i izba tortur. Do ratusza przylegała piętrowa wieża, w której osadzano więźniów. Obok ratusza znajdowała się duża gospoda – dom zajezdny dla kupców i rzemieślników. Średniowieczny gotycki ratusz w Łomży należał do najokazalszych gmachów. Takie gotyckie ratusze istniały przynajmniej w pięciu miastach mazowieckich – Łowiczu, Łomży, Płocku, Warszawie i Pułtusku. Zachował się z nich tylko pułtuski i to nie w pierwotnej formie.(…)

Kiedy przez Stary Rynek miała być budowana sieć ciepłownicza, Wojewódzki Konserwator Zabytków zlecił w 1990 roku nadzór nad prowadzonymi pracami ziemnymi łomżyńskim archeologom, pracownikom Muzeum Okręgowego. Badania prowadzone pod kierunkiem Macieja Czarneckiego, przyniosły wiele cennych danych dla poznania historii miasta. Oddajmy jeszcze raz głos Pani Profesor Donacie Godlewskiej:

(…) W latach 1989-1991 Danuta Lempke, Jolanta Deptuła oraz Maciej Czarnecki prowadzili prace wykopaliskowe na Starym Rynku. Odkryto tam fundamenty starego ratusza z XV-XVI w. oraz drewnianą pracownię szewską. Wydobyto spore ilości fragmentów obrobionych skór i makroszczątki roślinne, pyłki roślin, szczątki zwierzęce, ceramikę, która jest wskaźnikiem chronologicznym.(….)

(…) Archeolog Maciej Czarnecki wysuwa następujące wnioski:

a) w 1564 r. stał na rynku murowany ratusz (nie znamy daty jego budowy).

b) w pierwszej połowie XVII stulecia przestał istnieć ratusz znany z lustracji,

c) prawdopodobnie na jego miejscu postawiono drewniany warsztat szewski,

d) po zniszczeniu warsztatu, zasypaniu jego resztek, wybudowano nowy ratusz, który dotrwał do 1825 r., a którego fundamenty istnieją dotychczas. (….)

Ten odbudowany ratusz ( o którym są wzmianki datowane na początek wieku XIX), był opisywany wówczas jako budowla nieforemna, szpecąca miasto. Dlatego prawdopodobnie w ramach porządkowania Łomży zapadła decyzja o rozbiórce i budowie nowego (istniejącego do dzisiaj) ratusza we wschodniej pierzei rynku.

Ratusz w Łomży 1916 rok

Pod koniec XIX w. miejsce po starym ratuszu rysowało się jako wyraźne wgłębienie, w którym zbierała się woda deszczowa. Dzisiaj jego lokalizację wskazuje ułożona przed halą targową szara kostka brukowa

HS, JS

Źródła:

Donata Godlewska – „Dzieje Łomży od czasów najdawniejszych do rozbiorów Rzeczypospolitej XI w – 1795 r” . str. 177 – 178. Łomża 2007.
Kolekcjoner Łomżyński nr 1/1/91 PTAiN Oddział w Łomży