Łomżyńskie Bractwo Historyczne, Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe wraz z Muzeum Diecezjalnym zorganizowało w dniu 3 grudnia br. gawędę historyczną na temat „Łomżyńskie stowarzyszenia społeczne realizujące ideę ruchu sokolego do 1918 r.”, którą poprowadził pan Czesław Rybicki.
Obszerny wykład Pana Rybickiego zostanie zamieszczony w Studia Łomżyńskie. Wyd. Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów. Poniżej podajemy jego skrót wraz z fotografiami Wojciecha Winko – Redakcja
Łomżyńskie stowarzyszenia kultury fizycznej realizujące w swojej działalności ideę ruchu sokolego do 1918 r.
W końcu wieku XIX w krajach słowiańskich rozwinięto ideę stowarzyszeń gimnastycznych, wzorowanych na stworzonym w Niemczech ruchu gimnastycznym, zwanym też często „ruchem turnerskim”. Ponieważ większość z tych krajów nie posiadała wolności, ta idea rozszerzała się w duchu przeciwstawienia ideowo – narodowym wpływom niemieckim lub rosyjskim oraz w obronie zagrożonego bytu narodowego tych krajów i walki o niepodległy byt narodowy.
Pierwsze stowarzyszenie gimnastyczne, które przyjęło nazwę „Sokół” powstało w 1862 roku w Czechach. Twórcy czeskiego „Sokoła”, Mirosław Tyrś i Jindřich Fügner akcentowali w programach cele narodowe i wyzwoleńcze.
Idea ruchu sokolego przeniknęła z Czech do innych krajów słowiańskich: do Słowenii (1863), Polski (1867), Chorwacji (1874) i innych. W 1866 r. Klemens Żukotyński, student prawa i Ludwik Goltental, elew inżynierii wraz grupą młodzieży lwowskiej założyli pierwsze na ziemiach polskich gniazdo sokole. Uzyskali poparcie wpływowych ludzi, takich jak dr Józefa Millereta – lekarza domowego ówczesnego namiestnika Galicji A. Gołuchowskiego i hr. Jana Aleksandra Fredro. 7 II 1867 r. został zatwierdzony statut organizacji, a datę tę uważa się za dzień powstania polskiego „Sokoła”. Przez 17 lat Sokół lwowski był jedynym polskim gniazdem sokolim nie tylko w Austrii, ale i na świecie. Później gniazda sokole powstawały na ziemiach zaboru pruskiego, a także w ośrodkach emigracji, w Nadrenii, w Belgii, Francji, Holandii. W 1887 r. powstało pierwsze gniazdo „Sokoła” w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej.
Najpóźniej, bo dopiero od 1905 r. gniazda sokole zaczęły powstawać w zaborze rosyjskim. W zaborze tym wcześniej zabraniano zakładania gniazd sokolich, miały bowiem one opinię placówek narodowych i ideowo polskich. Istniały wprawdzie oddziały gimnastyczne przy kilku towarzystwach, ale jako nieliczne nie miały większego oddziaływania. Dopiero skupienie się władz na wewnętrznych wydarzeniach związanych z wrzeniem rewolucyjnym i wojną rosyjsko – japońską spowodowało rozluźnienie nacisku administracyjno – policyjnego.
W styczniu 1906 r. odbył się w Warszawie zjazd organizatorów „Sokoła” z Królestwa Polskiego. W marcu tegoż roku zalegalizowano działalność Stowarzyszenia Gimnastycznego „Sokół” w Warszawie z prawem otwierania oddziałów na prowincji. Zaistniała potrzeba utrzymania jedności ideowej, organizacyjnej, programowej oraz koordynowania poczynań powstałego ruchu. Już 29 VII 1906 r. powstał Związek Sokoli obejmujący swym działaniem obszar Królestwa Polskiego. W wyborach jego władz uczestniczyło 87 delegatów z kół warszawskich i prowincjonalnych. Wybrano 16 – osobowy zarząd składający się w połowie z delegatów warszawskich i z prowincji. Prezesem został Lucjan Kobyłecki, zastępcami: Kazimierz Srokowski i Stanisław Popowski. Sekretarzami zostali: Stefan Dziewulski, Jan Rudnicki i W. Stpiczyński. W tymże roku powstało kilka gniazd w Warszawie oraz pojedyncze gniazda w Radomiu, Piotrkowie, Łodzi, Kaliszu, Częstochowie, Wilnie, Łomży i w innych miastach. Prowadziły one szeroką działalność społeczną, kulturalną i oświatową. Organizowano spotkania, zloty, wieczory literackie, pokazy sportowe, obchody świąt narodowych, chóry, teatrzyki, czytelnie, biblioteki itp. Głównym celem jednak było organizowanie i popularyzowanie różnych ćwiczeń fizycznych oraz podniesienie stanu kultury fizycznej w narodzie. Społeczeństwo utożsamiało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” ze szkołą kadr dla przyszłego wojska polskiego.
Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” skupiało głównie mieszczan i inteligencję o poglądach narodowych. Godłem Towarzystwa był sokół w locie. Jego symbolika dla większości Polaków była oczywista. Był symbolem nadziei, jedności, honoru, męstwa, szlachetności, wierności ideałom i narodowym tradycjom. Taką też interpretację przedstawił Mariusz Gizowski: „Sokół jako symbol Towarzystwa właśnie poprzez swoją wieloznaczność ze wszech miar odpowiadał całej organizacji. Sokół pod zaborami głównie symbolizował zakazane po utracie niepodległości godło narodowe – Orła Białego. W okresie, kiedy używanie polskiego godła narodowego – symbolu narodu i państwowości – było zabronione w oficjalnej symbolice społecznej, godło białego sokoła umieszczonego na czerwonym polu płata sztandaru Towarzystwa Gimnastycznego, dla wielu Polaków było jednoznacznym nawiązaniem do polskości. Sokół przedstawiany na sztandarach Towarzystwa był postrzegany jako Orzeł Biały. Sokole godło miało wtedy określoną wymowę patriotyczną – narodową. Taka była jego istota i przesłanie”. Godła używano na pieczęci i sztandarze Towarzystwa. Myślą przewodnią ruchu sokolego stała się sentencja rzymskiego poety – satyryka Juniusa Decimusa Juwenalisa (ok. 50 – 130 n. e.) „Mens sana in corpore Sano” (W zdrowym ciele zdrowy duch). Wychowanie w duchu narodowym zdrowego moralnie i fizycznie młodego pokolenia Polaków, uznali „Sokoli” za najwyższą wartość społeczną i „swoje posłannictwo”. Głoszono hasło ponad rozbiorowej jedności narodowej wyrażającej się w organizacji życia organizacyjnego i dążeniu do realizacji celu niepodległościowego poprzez przygotowanie kadr dla polskiej siły militarnej w przewidywanej wojnie mocarstw.
W kolejnych latach istnienia Towarzystwa utrwalało się pojęcie „Idei sokolej”. Rozumiano przez nią walkę społeczeństwa o zachowanie polskich tradycji, języka polskiego, wartości narodowych, a docelowo odzyskanie wolności i niezależności.
Adam Płomieńczyk w działalności polskiego „Sokoła” przed I wojną światową wyróżnił 3 nurty. Do pierwszego zaliczył życie klubowe i gimnastykę, do drugiego sport, do trzeciego zaistniałego po 1912 r. szkolenie wojskowe. Wraz z rozwojem tej ostatniej warstwy działalności do tradycyjnego programu ćwiczeń gimnastyki szwedzkiej na sali gimnastycznej i pokazów dołączyła pod wpływem młodszego pokolenia zaprawa lekkoatletyczna: biegi krótkie i długie, rzuty dyskiem i oszczepem, skoki wolne na odległość i wysokość (bez odskoczni), skoki o tyczce i inne. Wszystkie te nowe ćwiczenia przeprowadzano poza salą gimnastyczną. Nurt ten powstał pod wpływem „Drużyn Strzeleckich” i „Związku Strzeleckiego”. Propagowano ideę czynnej walki zbrojnej o Polskę i przygotowywano się do niej poprzez ćwiczenia wojskowe w polu.
W Łomży powstanie „Sokoła” poprzedziło tworzenie tajnych kółek gimnastycznych.
W roku 1903 – 1905 istniało kółko pod nazwą „Leopoldyna”, którego członkami byli głównie uczniowie „Państwowego Gimnazjum Męskiego”. Należało do niego około 30 chłopców, którzy zbierali się potajemnie w konspiracyjnym mieszkaniu i tam gimnastykowali się na komendę najmniej godzinę dziennie. Instruktorem był mężczyzna, cywil, członek „Sokoła”, którego nazwiska nie udało się ustalić. Kółko nie było zalegalizowane. W przypadku jego wykrycia groziło uczestnikom przynajmniej wydalenie ze szkoły. Popularność kółka spowodowała zainteresowanie się nim władz. Informacji o tej nielegalnej organizacji dostarczał władzom szpieg, rosyjskiego Żyd Arkadij Mojsiejewicz Szachnarowicz. W tej sytuacji uczniowie w obawie o konsekwencje zaprzestali działalności w kółku.
W 1905 r. powstało w Łomży z inicjatywy emisariusza z Galicji – Marwega „Kółko Gimnastyczne”. W założeniach organizatorów „Kółko” wzorujące swoją działalność na Towarzystwie Gimnastycznym “Sokół”, miało być zalążkiem organizacji o szerszych zadaniach. Początkowo „Kółkiem”, które liczyło ok. 20 osób i korzystało z sali gimnastycznej Łomżyńskiego Towarzystwa Wioślarskiego, kierował instruktor Marweg. Jednak wioślarze, z uwagi nieprzychylność do „Kółka” władz administracyjnych, z obawy o swoje istnienie odmówili użyczania sali. Instruktor Marweg, pochodzący z Galicji po kilku tygodniach z obawy przed represjami musiał opuścić Łomżę. Prowadzenie ćwiczeń przejął Franciszek Prusiński. Ćwiczenia kontynuowano w kilku mieszkaniach prywatnych, a później z powodu wymienionych obaw i całkowitego braku lokalu do ćwiczeń w stodole na ulicy Nadnarwiańskiej. Zimowe mrozy zmusiły młodzież do przerwania treningów i po roku istnienia kółko zaprzestało działalności.
W 1903 r. utworzony został w Łomży oddział „Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego”. Towarzystwo miało działać na podstawie statutu „Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego”, które skupiło działaczy higienicznych oraz stało się głównym ośrodkiem na terenie Królestwa Polskiego planującym, wykonującym i kontrolującym działania w dziedzinie higieny. Jego działania odbywały się poprzez: wyrażanie opinii, postulatów i edukowanie społeczeństwa. Wydział Higieny Wychowawczej towarzystwa skupił postępowych lekarzy, pedagogów i wszystkich tych którzy pragnęli działać dla dobra dzieci i młodzieży na polu higienicznym. Szczególnie wiele uwagi poświęcono higienie wychowawczej i szkolnej, nauczaniu higieny, higienie indywidualnej oraz zwalczaniu chorób zakaźnych.
Działalnością Towarzystwa początkowo planowano objąć powiat łomżyński i kolneński, ale po przemyśleniu postanowiono rozszerzyć ją także na pozostałe sąsiednie powiaty, co też zostało usankcjonowane stosownym zapisem instrukcji dla oddziału.
Powołana 21 III 1906 r przy „Towarzystwie Higienicznym” „Sekcja Gimnastyczna” przejęła i kontynuowała zadania realizowane przez „Kółko Gimnastyczne”.
17 lipca 1906 r. podjęto w Łomży postanowienie o założeniu stowarzyszenia „Sokół”. Zebrani w tym dniu łomżyńscy działacze napisali do gubernatora prośbę o powołanie Towarzystwa Gimnastycznego “Sokół”. Bolesław Stupakowski poinformował także, o odbytym 17 VII 1906 r. zebraniu założycielskim. Następnego dnia przedstawiono gubernatorowi podanie o zalegalizowanie towarzystwa w Łomży. Podpisało go 15 wnioskodawców. 14 (27) VIII 1906 r. statut został zalegalizowany poprzez wpisanie łomżyńskiego „Sokoła” do rejestru stowarzyszeń guberni łomżyńskiej.
W spisie członków założycieli, przy części nazwisk istniały dopiski składających podpisy z informacją o roli społecznej lub zawodzie. Członkami założycielami zostali: adwokat, kilku byłych urzędników, sprzedawca, rzemieślnicy – murarz, krawiec i właściciel domu oraz córka aptekarza, lekarza i właściciela domu. „Sprawa Katolicka” z 1936 r. wymienia 1906 r. jako datę powstania „Sokoła” w Łomży, a jako założycieli Feliksa Śmigielskiego i R. Bielickiego. Założyciele planowali rozpocząć zajęcia od gimnastyki, a następnie poszerzyć ofertę towarzystwa o kolarstwo, wioślarstwo, jazdę konną, łyżwiarstwo, pływanie, szermierkę, chór, orkiestrę, czytelnię i bibliotekę.
Legalna działalność „Sokoła” w Królestwie Polskim była jednak krótkotrwała. Jeszcze w 1906 r. po upadku rewolucji gniazda sokole zostały zlikwidowane. „Wspólna Praca” z 1917 r. poinformowała, że miejscowi działacze obawiając się, że towarzystwa sokole zostaną zlikwidowane, nie dokonali sfederowania „Kółka” ze „Związkiem Towarzystw Gimnastycznych Sokół” podobnie jak założyciele „Sokoła” im. Stanisława Staszica w Warszawie. Jednak ukaz carski dokonujący zawieszenia a później likwidacji objął również i towarzystwa nie zrzeszone.
Postanowieniem z 22 VIII 1906 r. (4 IX) nr 393 Warszawski Generał Gubernator zobowiązał władze Królestwa Polskiego do niezwłocznego zamknięcia towarzystw gimnastycznych. Gubernator łomżyński zobowiązał policmajstra do natychmiastowego wykonania polecenia. Decyzję uzasadniano istnieniem stanu wojennego. Członkowie łomżyńskiego „Sokoła” zaplanowali i przygotowywali na 8 IX 1906 r. otwarcie sokolni – sali gimnastycznej w domu Iwanickiego przy ulicy Krótkiej, ale w ostatniej chwili odwołano zapowiedzianą uroczystość. Gubernator łomżyński poinformował warszawskiego generał gubernatora pismem z 7 listopada, że „Polskie Gimnastyczne Towarzystwo Sokół” w Łomży zarejestrowano 14 VIII 1906 r. i mimo, że zaczęło ono funkcjonować zamknięto je na podstawie pisma okólnego Naczelnika Królestwa Polskiego nr 1641 z 20 VIII 1906 r. na cały okres obowiązywania stanu wojennego.
Mimo oficjalnego zamknięcia związku sokolego w Królestwie Polskim działał on nadal konspiracyjnie. Istniejące gniazda legalizowały swoją działalność pozornie jako kółka śpiewacze, sportowe, higieniczne, teatralne i inne. Przybierając nazwy „Miłośników Muzyki”, „Piechura”, „Lutni” nadal uprawiały ćwiczenia, prowadząc pracę wychowawczą wśród społeczeństwa polskiego, utrzymując łączność między sobą i z „Sokołem” w Galicji. Członków „Sokoła” Polacy darzyli szacunkiem i uznaniem. Przykładem takiej postawy jest w następnych latach po rozwiązaniu „Sokoła” obniżenie wysokości składek członkowskich dla byłych członków tego stowarzyszenia tak jak i dla członków „Towarzystwa Muzycznego Lutnia” przez „Łomżyńskie Towarzystwo Wioślarskie”.
W Łomży znaleziono rozwiązanie tej trudnej i kłopotliwej sytuacji. Rozpoczętą przez „Sokoła” pracę przejęło prowadzące już podobną działalność „Towarzystwo Higieniczne”, które działało w Łomży od 1904 r. na podstawie zarejestrowanego statutu. Towarzystwo to przejęło zapoczątkowany przez „Sokoła” projekt otwarcia sokolni i 7 X 1906 r. dokonano otwarcia sali gimnastycznej w domu Iwanickiego przy ulicy Krótkiej. Jednak zaostrzenie polityki wobec wszelkich przejawów polskości doprowadziło pod koniec 1907 r. do likwidacji sekcji gimnastycznych przy wszystkich stowarzyszeniach, a więc także przy „Towarzystwie Higienicznym”.
Ale Łomża nie zrezygnowała z działalności zainicjowanej przez „Sokoła”. W grudniu 1909 r. złożono do łomżyńskiego gubernatora statut „Towarzystwa Rozwoju Fizycznego”. Towarzystwo swoją działalnością miało objąć Łomżę i gubernię łomżyńską. Założycielami byli: Aleksander Chrystowski – adwokat, Tomasz Niklewski – dyrektor Męskiej Szkoły Handlowej, Mieczysław Bodalski – nauczyciel gimnastyki Szkoły Handlowej, Władysław Szwejcer – sekretarz tejże szkoły, Stefania Rożańska – kasjerka Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, Ignacy Dąbrowski – doktor medycyny, Bolesław Sarankiewicz – urzędnik Biura Akcyzy, Marcel Miller – urzędnik i Franciszek Hryniewicz – urzędnik Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Ich podpisy złożone zostały na statucie przekazanym władzom rosyjskim. Ponieważ statut został zalegalizowały Towarzystwo mogło posiadać nieograniczoną ilość członków, a przynależeć do niego mogły osoby obojga płci z zachowaniem równości praw. Praw członkowskich nie mogli posiąść tylko słuchacze niższych i średnich szkół i wojskowi niższych stopni. Słuchacze wyższych zakładów naukowych dopuszczani byli do członkostwa z zachowaniem zasad ustalonych przez statuty szkół wyższych.
W statucie wymieniono następujące cele istnienia Towarzystwa: upowszechnienie różnorodnych sportów i sportowych gier, polowania, gimnastyki, gry w kręgle, tenisa, krokieta, piłkę nożną, jazdę na rowerach, łyżwach, konną, pływania na łódkach i pływania wpław. Towarzystwo utrzymywało pomieszczenie do codziennych zebrań członków. W pomieszczeniu dopuszczalna była gra w bilard, szachy, domino i karty. Środki na działalność pozyskiwano m inn. z opłat wstępu pobieranych od gości, opłat za korzystanie z pomieszczeń i sprzętu, dochodów uzyskiwanych z urządzanych zabaw i dobrowolnych ofiar i odpisów.
W 1910 r. Towarzystwo podjęło próbę kontynuacji działalności zapoczątkowanej przez „Kółko Gimnastyczne”, “Sokoła” i „Towarzystwo Higieniczne”. Działalność gimnastyczną prowadziło towarzystwo do połowy 1911 r., jednak nie została ona tak pozytywnie oceniona przez miejscową prasę, tak jak oceniono ją w poprzednich instytucjach.
Charakterystyczną cechą łomżyńskich stowarzyszeń sportowych dla dorosłych, opierających swoją działalność na zasadach sokolich było przechodzenie członków z likwidowanych lub zawieszanych towarzystw do już istniejących lub nowych, których byli inicjatorami powstania i działalności. Popularność idei sokolej oraz moda na działalność w narodowych organizacjach sportowych i turystycznych spowodowała, że zasady sokole przenikały do istniejących stowarzyszeń straży ogniowej, powstających towarzystw wioślarzy, cyklistów, szermierzy, higienistów i innych oraz do Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego i drużyn skautowych. Przedostawanie idei ułatwiały kontakty członków tych stowarzyszeń lub jednoczesne członkostwo tych samych osób w 2 stowarzyszeniach. Przykładem tego jest rozwój idei sokolej w Łomży. Wymienione organizacje prowadziły w Łomży własne biblioteki i czytelnie. Przygotowywano odczyty na tematy społeczne, narodowe, popularno naukowe, występy grup teatralnych i artystów. Organizowano pokazy gimnastyczne, zloty, złazy, spływy. W ćwiczeniach sokołów, strażaków, wioślarzy, skautów i harcerzy stosowano musztrę. Sport jako element rywalizacji występował w każdym stowarzyszeniu. Strażacy organizowali zbiórki i wspinania na wieże do ćwiczeń na czas. Uprawiano dyscypliny dodatkowe uzupełniające do specyficznej dyscypliny lub potrzebnej sprawności. Wioślarze uprawiali siatkówkę, szermierkę. Skauci i harcerze wiosłowali na łódkach, grali w piłkę i palanta. Uprawiano też turystykę. Organizowano wycieczki, biwaki, wędrówki wodne, piesze, rowerowe i innymi środkami lokomocji. Wspólną cechą było dbanie o fizyczną sprawność w sposób specyficzny dla profilu każdego stowarzyszenia.
Wśród wioślarzy obowiązywały podobnie jak u sokołów specyficzne dla towarzystw wioślarskich mundury, odmienne na sezon letni i zimowy. Mundury używano także w strażach ogniowych oraz wśród skautów i harcerzy. Członkowie tych stowarzyszeń zwracali się do siebie do używając zwrotu grzecznościowego – druh. Strażacy i wioślarze przy powitaniu z drugim druhem używali zwrotu Czołem, skauci używali słów – Czuj Duch, a harcerze – Czuwaj. Znane są przykłady twórczości poetyckiej i literackiej łomżyńskich wioślarzy i harcerzy. Wszystkie te elementy rytuałów organizacyjnych zapożyczone od „Sokoła” tworzyły poczucie jedności organizacyjnej, uczestnictwo w realizacji programu stowarzyszeń dawało poczucie solidarności narodowej i siły. Realizowane programy zawierające elementy kształtowania sprawności fizycznej, hartowania, umiejętności utylitarnych, podnosiły wartość biologiczną narodu oraz były przydatne dla przyszłego polskiego żołnierza. Wytworzony sprzyjający klimat w społeczeństwie pozwolił na ciągłość realizacji idei sokolich mimo zmieniających się nazw towarzystw. Działalność towarzystw realizujących ideę sokolą kształtowała poczucie jedności narodowej, tożsamości narodowej, przygotowała ludzi, którzy wzięli czynny udział w walce o niepodległość ojczyzny pełniąc role szeregowców i dowódców różnego szczebla, a po odzyskaniu niepodległości pełnili ważne role społeczne w odbudowującym się państwie polskim. Działalność tych stowarzyszeń, realizacja w nich programu narodowego wychowania stworzyła podwaliny pod świadomy i ofiarny udział członków w zrywie niepodległościowym lat 1914 – 1918 oraz w latach 1919 – 1921 gdy była potrzeba walki w obronie granic i przy ich kształtowaniu.
Wykładowca i zaproszeni goście
Wykład był ilustrowany fotografiami i wykresami wyświetlanymi na ekranie
Prowadzący wykład pan Czesław Rybicki.
2 comments
Skrót prezentacji dość wiernie przekazuje najważniejsze treści wystąpienia. Stan źródeł pozwolił na obecny czas w takim kształcie odtworzyć historię stowarzyszeń realizujących ideę sokolą w Łomży. Po szczegóły odsyłam do składanego do druku rocznika "Studiów Łomżyńskich". Życzę przyjemnej lektury.
Niestety, w tym samym czasie nałożyła się druga impreza w radiu "Nadzieja" i tym razem nie było tłoczno na gawędzie.