Major Jan Tabortowski “Bruzda”

Szanowna Redakcjo!

Okna w południowym skrzydle Liceum Ogólnokształcące­go w Łomży, wychodzące na ulicę Nowogrodzką, do połowy 1955 r. były zamalowywane białym wapnem od dołu do połowy wysokości. Z tych bowiem okien można było obserwować tzw. biały domek przy ul. Nowogrodzkiej 3 (obecnie nr 5), gdzie mieściła się siedziba Powiatowego Urządu Bezpie­czeństwa Publicznego w Łomży, zwanego jczęściej UB.Na podwórzu tej posesji, w jednym z garaży rozstrzelano kilku (być może kilkunastu) żołnierzy niepodległościowego podziemia. Przez długie lata nazywano ich bandytami, zaplutymi karłami reakcji lub wrogami ludu polskiego.

Dopiero w r.1996 Sejm III RP zobowiązał rząd do ujawnienia miejsc grzebania osób pomordowanych przez aparat bezpieczeństwa publicznego w latach 1944 – 1956 na obszarze Polski w jej granicach przed 1939 oraz obecnych. Ponadto, do odtajnienia odpowiednich dokumentów ar­chiwalnych. Niedawno Instytut Pamięci Narodowej (IPN) ogłosił wykaz 186 miejsc, w których w latach 1944 – 1956 potajemnie grzebano ofiary komunistycznego aparatu bezpieczeństwa. Lista ta jest nadal niekompletna, liczba bowiem śmiertelnych ofiar terroru i represji politycznych w Polsce jest większa niż się wymienia oficjalnie. Wynosić może ona na­wet kilkanaście tysięcy.

Zwykle zwłoki ubeckich zbrodni grzebano skrycie w piwnicach urzędów bez­pieczeństwa i współpracujących z nimi komend MO, w pobliskich lasach, na poligonach i strzelnicach. W Łomży prawdopodobnie w dołach po wyrobiskach torfu przy grobli Jednaczewskiej i za wysokim murem więzienia przy alei Legionów. Na początku lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku w miejscu tym wybudowano parterowy pawilon spożywczy, zmieniony na bar z wyszynkiem. Stali jego bywalcy nazywali ten barem „Pod trupkiem” gdyż w końcowej fazie prac budowlanych zginął tam jeden z elektryków.

Mówiono jednak też, że nazwa ta może pochodzić od ludzkich kości, których dużo znaleziono podczas wykopów pod fundamenty tego pawilonu. Miały to być szczątki więźniów rozstrzelanych przez Niemców w latach 1941 -1944.

Dlaczego do tej pory, miejsce kaźni i męczeńskiej śmierci mieszkańców nie tylko ziemi Łomżyńskiej przy ul Nowogrodzkiej nr 5, nie uświęcono nawet skromną pamiątkową tablicą, ufundowaną przez państwowe instytucje, czy miejscowe organizacje kombatanckie? Nie spotkałem historycznego opracowania o zbrodniach i przestępstwach popełnianych przez funkcjonariuszy Po­wiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego i Milicji Obywatelskiej w Łomży w latach 1944 – 1956. Wiedza nie tylko na ten temat jest w dalszym ciągu bardzo skromna, gdyż do połowy 1991 r. samo mówienie o zbrodniach stalinowskich było traktowane, jako przestępstwo polegające na „rozpowszechnia fałszywych informacji mogących wyrządzić szkodę interesom PRL”.

II wojna światowa dla wielu polskich żołnierzy nie zakończyła się po opuszczeniu obszaru województwa, bia­łostockiego przez niemieckiego okupanta. Część z nich żołnierzy zdecydo­wała się nadal walczyć o wolną i suwerenną Polskę. O ich walce w beznadziejnych warunkach nie możemy zapomnieć, chociaż tak mało jest rzetelnych opracowań o niepodległościowym zbrojnym podziemiu w latach sowieckiej i hitlerowskiej okupacji w Polsce.

Z wielką uwagą czytałem więc książkowe wydanie pracy magisterskiej Sławomira Poleszaka pt. Jeden z wyklętych, mjr Aan Tabortowski „Bruzda”, absolwenta Wydziału Nauk Humani­stycznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (1996). Jerzy Śląski w albumie Żołnierze Wyklęci napisał o mjr Bruździe: Był ostatnim ofice­rem Armii Krajowej, który zginął z bronią w ręku. Pracę magisgterską Sławomir Poleszak napisał pod kierunkiem prof. dr hab. Tomasza Strzembosza. Wyróżniono ją w konkursie im. prof. Stanisława Herbsta, organizowanym przez Polskie Towarzystwo Historyczne. Dzięki pomocy Komitetu Badań Naukowych Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych książka Sławomira Poleszaka w atrak­cyjnej szacie graficznej ukazała się w 1998 r.

Niestety nakładksiążki Jeden z wyklętych, mjr Jan Tabortowski „Bruzda” jest już wyczerpany. Sławomir Poleszak kończy pracę doktorską o niepodległościowym podziemiu w powiatach łomżyńskim i grajewskim. Przywódców tego podziemia funkcjonariusze aparatu bezpieczeństwa i partyjnej propagandy pogardliwie nazywali „hersztami band terrorystycznych i rabunko­wych”. W oficjalnych książkach, opracowaniach historycznych i filmach dokumentalnych żołnierzy powojennego podziemia określa się zawsze „bandytami, reakcjonistami, degeneratami, zaplutymi karłami reakcji”.

Autorzy tych wydawnictw i filmów wnieśli duży wkład w niewolenie dusz i umysłów kilku już pokoleń Polaków, sprzyjając w powstawaniu i utrwalaniu czarnej legendy o zbrojnym niepodległościowym podziemiu. Dlatego wiedza o działalności żołnierzy wyklętych jest wielkim i trudnym wyzwaniem dla młodych historyków i publicystów. Dopiero po 40 latach od śmierci mjr.„Bruzdy” doczekaliśmy się historycznego opracowania o życiu i działalności mjra Jana Tabortowskiego, który zginął 23 sierpnia 1954 r. w Przytułach w powiecie łomżyńskim. Miał wtedy 48 lat, z czego w konspiracji działał ponad 11 lat (1940 – 1947 i 1950 -1954).

Ze wstępu do książki dowiedziałem się, że autor korzystał między innymi z pomocy naszego kolegi z ogólnika Jerzego Wnorowskiego. Gdy w połowie maja 2000 r. spotkaliśmy się w jego mieszkaniu w Łomży, zauważyłem że Jurek Wnorowski zgromadził sporo pisemnych relacji świadków, cennych dokumentów i zdjęć nie tylko na ten temat.

To wtedy ustaliliśmy, że Franciszek Skowronek („Franciszek”, „Jackowski”) pierwszy komendant Obwodu Łomżyńskiego Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) był ojcem Wojtka Skowronka, kolegi z naszej VIII c. W Zeszytach Łomżyńskich Nr 2/14/2002 zamieszczono wspomnienia Mieczysława Laszczkowskiego („Wyrwidęba”) o Franciszku Skowronku. Zginął on w nierównej walce z oddziałem spe­cjalnym NKWD na początku marca 1941 r. we wsi Krajewo Stare. Jego symboliczny grób znajduje się opodal głównej kaplicy na cmentarzu przy ul. Mikołaja Kopernika.

Sławomir Poleszak w swojej pracy magisterskiej przedstawił mało znane karty z naj­nowszej historii Łomży i jej ziemi w latach czterdziestych i pięćdziesiątych. Przykładem może być udana ucieczka z łomżyńskiego więzienia w nocy z 12 na 13 stycznia 1943 r. kpt. Jana Tabortowskiego („Bruz­dy”), por Stanisława Cieślewskiego („Lipca”), por. Czesława Tyszki („Bystrego”), ppor. Jana Sokołowskiego („Maja”), Wacława Konichała („Młodego”), Wiktora Surowieckiego („Wickey’a”), Sta­nisława Koniuszego („Stanisława”), Konstantego Bućko, Kuleszy oraz dwóch oficerów AK z Aleksandrowa Kujawskiego.

Kto zapamiętał wygląd łomżyńskiego więzienia, ogrodzonego bardzo wyso­kim murem, ten zdaje sobie sprawę, jak trudno było zorganizować z niego ucieczkę, do tego bez poniesienia strat, i bez jednego wystrzału. Prostymi słowam, przypominającymi wojskowy raport, Sławomir Poleszak opisał akcje zbrojne, którymi dowodził albo, w których uczestniczył mjr „Bruzda”. Kilka z tych akcji warte jest powstania dokumentalnego filmu, na wzór telewizyjnego serialu Sensacje XX wieku. Mnie szczególnie zainteresowała akcja odbicia łączniczki łomżyńskiego III inspektoratu Armii Krajowej Franciszki Ramotowskiej, ppor. czasu wojny w AK, pseudonim „Iskra”, siostry matki naszego kolegi z ogólnika, obecnie prof. dr hab. J. G.

Franciszkę Ramotowską aresztowano w nocy z 14 na 15 stycznia 1945 r. w wyniku zdrady „Huzara” jednego z podwładnych mjra J. Tabortowskiego. Pomimo brutalnych, wielodniowych przesłuchiwań nie udało się „Iskry” zmusić do podania informacji o mjr „Bruździe” i jego oddziale. Po próbie samobójczego skoku z okna na II piętrze „Iskra” doznała ciężkich obrażeń kręgosłupa, które wymagały skomplikowanego leczenia szpitalnego. Dlatego w połowie kwietniu 1945 r. „Iskrę ” przewieziono do garnizonowego szpitala przy ul. Lipowej. Kilka dni później, bez jednego wystrzału, z tego szpitala, położonego w centrum Białegostoku, odbiło „Iskrę” sześciu podkomendnych mjra Tabortowskiego. On był inicjatorem, dowódcą i kierowcą zdobycznej ciężarówki podczas tej akcji. Po krótkim leczeniu w okolicach Łomży „Iskrę” przewieziono na dalsze leczenie do Warszawy.

Gdy Europa świętowała dzień zwycięstwa nad hitlerowskimi Niemcami, w nocy z 8 na 9 maja 1945 r. z lasów niedaleko od Grajewa wyruszyli partyzanci poakowskiego podziemia. Około dwustuosobowe zbrojne zgrupowanie, dowodzone przez mjr Bruzdę, opanowało miasto Grajewo. Zdobyto wtedy silnie bronione budynki Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego i Komendy Po­wiatowej MO. Z aresztów uwolniono od 90 do 120 osób. Ponadto zdemolowano siedziby Starostwa i Urzędu Skarbowego, skąd zabrano około 270 tys. zł.

Mój egzemplarz książki Jeden z wyklętych, mjr Jan Tabortowski „Bruzda” przekazałem Towarzystwu Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej na ręce dr Tadeusza Dudo, który obiecał mi jej bliższe omówienie w jednym z numerów Zeszytów Łomżyńskich.

Korzystając z okazji dodam, że zamówienia na inne opracowania najnowszej historii Polski przyjmuje dział handlowy Oficyny Wydawniczej RYTM, tel./fax (0-22) 631-77-92, 632-02-21 wew.155. Z tej oficyny wydawniczej pochodzą interesujące materiały z naukowej sesji, zorganizowanej 6 li­stopada 1997 r. na Zamku Królewskim w Warszawie przez Światowy Związek Żołnierzy Armii Kra­jowej. Wydane one zostały w języku polskim i angielskim pod redakcją prof. Andrzeja Ajnenkiela pt. Wojna domowa czy nowa okupacja? Polska po roku 1944. Książkę tę widziałem w witrynie znanej łomżyńskiej księgarni przy ul. Dwornej róg ul. Sadowej.

Z poważaniem – Adam Sobolewski
Zduńska Wola, lipiec 2002 r.