Najstarsze nazwiska łomżyńskie

Małgorzata Frąckiewicz
Uniwersytet w Białymstoku
Białystok

Najstarsze nazwiska łomżyńskie [1]

„Cóż więcej mam, prócz imienia?
Mam je bardziej niż ciało, bo ciało się rozsypie,
a imię pozostanie”[2].

Przedmiot niniejszego artykułu stanowią najstarsze łomżyńskie antroponimy, czyli nazwiska z XV wieku, a więc nazwy osobowe[3], którymi posługiwali się ówcześni mieszkańcy Łomży[4]. Zostały one udokumentowane w źródłach pisanych z badanego okresu. Podstawę analizy językowej stanowią tu nazwy osobowe mieszczan łomżyńskich o genezie rodzimej zaczerpnięte z prac historycznych o regionie i Łomży oraz z akt narodzin, ślubów i zgonów, które są udostępniane w Archiwum Diecezjalnym w Łomży[5] oraz w wersji zdigitalizowanej w Państwowym Archiwum Oddział w Łomży.

Antroponimię Łomży należy przedstawiać w kontekście historycznym, społecznym i kulturowym, zwracając uwagę na historię polityczną i gospodarczą miasta i regionu, ponieważ nazwisko jest nośnikiem informacji socjologicznej, historycznej, demograficznej i kulturowej[6]. Takie spojrzenie daje możliwość ukazania pewnych realiów, które pomocne są w uzasadnianiu i objaśnianiu kwestii teoretycznych. Jeśli patrzy się na nazwy osobowe jako na fakty społeczne kultur, to dostrzeże się, że odzwierciedlają one w wieloraki sposób przeszłość społeczeństwa, w którym się tworzyły[7]. Potwierdzają to najstarsze antroponimy mieszkańców Łomży.

Łomża jako miasto o określonej, wymaganej przez prawo procedurze istnieje od 15 czerwca 1418 roku[8]. Właśnie wówczas książę Janusz I nadał Łomży specjalnym przywilejem prawo miejskie chełmińskie. W ten sposób osada uznana za miasto otrzymała na mocy przywileju lokacyjnego oddzielny okręg sądowy i administracyjny, uwolnienie od ceł, prawo wzniesienia łaźni, postrzygalni i wagi. Było to podstawą późniejszego rozwoju miasta. W roku 1526 Łomża stała się miastem królewskim. (Niebawem będzie ona obchodziła 600-lecie swego istnienia na prawach miasta.) Największy jej rozwój przypada na XV-XVI wiek[9].

Jak wskazują szczegółowe badania historyczne, tworzenie się organizacji miejskich na Mazowszu osadzone było na gruncie miejscowych warunków[10]. Potwierdzeniem tego są materiały źródłowe, które świadczą o tym, że mieszczaństwo Łomży do końca wieku XVIII było polskie, rodzime[11]. Skład etniczny ludności zamieszkującej gród nad Narwią w XV wieku pozwalają zbadać materiały źródłowe zawierające rejestr nazw osobowych jego mieszkańców. Są to przede wszystkim akta sądowe ziemskie. Wyraźnie wskazują one, że udział cudzoziemców wśród mieszczan był znikomy.

Mieszczanie łomżyńscy wywodzili się głównie z okolicznej drobnej szlachty i chłopów. Kazimierz Tymieniecki stwierdził, że: „Mieszczan, którzy są nie tylko pochodzenia szlacheckiego, ale którzy nawet ze stanem szlacheckim nie zatracili związków spotykamy szczególnie licznie w Łomży”[12]. Spójrzmy, jak ten wniosek historyka potwierdza materiał antroponimiczny[13], czyli najstarsze nazwiska łomżan wyekserpowane z akt metrykalnych. Oto lista wybranych najstarszych nazwisk mieszczan łomżyńskich:

Albertus (1555)[14], Andricus (1555), Andrzej // Andrzej z Radogoszczy[15] (1462-1470), Arciechowski (1557), Balcer (1556), Balcerzak[16] (1597), Baltazar (1575), Bania (1600), Bartłomiej (1447), Barzikowski (1568, 1573), Bednarz (1473, 1593, 1599), Białypłaszcz (1446), Biedrzycki (1546, 1555, 1560, 1561, 1575, 1592), Błażejewski // Blaseyewski (1558, 1560, 1561), Bogdanowicz (1467), Bonuscik (1599), Borzanta (1467), Boyszek (1593), Barciszewski (1568, 1569, 1572, 1573), Buczyński // Buczinski) (1555)/ Buczeński, Campist(h)i (1556, 1558), Canodis (1473), Chmiele(w)ski // Chmieliewski (1568), Cholewa (1446), Chrostowski (1568), Ciechanowski (1447), Ciężki // Cyeski (1555, 1560, 1561) // Czięski (1569) // Cyęski (1560) // Cyenski[17] (1561), Cimbonis (1468), Cuchmystrz (1546), Cycek (1473), Caplicki // Czaplicki (1561), Czarnocki // Czarnoczki (1537), Czarnowski // Cziarnowski (1569, 1573), Cziczkoni (1445), Cziganek (1599), Dersław (1437), Długoborski (1559), Dłużniewski (1470) // Dlusnyewski (1555), Dobrzyiałowski (1425) // Dobrzialowski (1560), Dobrzyniecki // Dobrzynyeczki (1544), Domaszatko (1475), Dorota (1434, 1464), Dramiński // Dramiński (1574), Drogoss (1569) // Drogosz (1588), Drogoszek // Drogossek (1555, 1574), Drozd // Drosdow (1560), Drozencki // Drozęcki // Drosenczki (1561) // Drozenczki (1573), Drozinski (1569), Drzewosz (1575), Dzierzgowski (1537) // Dzirzgowski 1537, Dzwonkowski (1560), Falisław (1472), Filip (1471), Fimka ( 1440, 1472), Gazowski (1556), Gąsowski (1555), Georgius (1576), Gębalczyk // Gębalczik (1600), Gęgno (1600), Godaczewski (1526), Golędzinowski // Golendzinowski (1561), Górski // Gorski (1510), Grabowski (1465, 1560, 1561, 1574), Grusza (1444), Grzmiala (1568), Grzymała (1470, 1471, 1472, 1473, 1575), Gunold (1438), Gutowski // Guthowski (1568), Helka (1473), Hieronimus (1544), Jabłonowski (ok. 1585 – 1586), Jachimek (1568, 1569), Jałbrzykowski (1593), Jan // Johannes 1537, Janikowski (1575, 1576), Jankowski (1597), Jarocki // Jaroczki (1573, 1574, 1575, 1576), Jemielity // Jemielith (1596), Jerzy (1426), Kabat (1467), Kabatek (1600), Kacper // Caspar (1575), Kaleciński // Kaleczinski (1561), Kamieński (1593), Kamiński (1601), Kampisthi[18] (1555) // Kęmpisthi (1574), Kapuscik (1593), Kapusta (1599), Kasak (1600), Kerwedius (1421), Kisieliński // Kysyelynski (1560) // Kisielinski (1561), Kisielnicki (1472) // Kisielniczki (1569) // Kiszielniczki (1576), Kiszka (1593, 1600), Kleryk (1438), Klicki // Kilczki (1560, 1569), Kłys // Klys (1555, 1556) // Klis (1556), (de) Kołaki (1471), Kołakowski // Kolakowski (1569, 1573), Kołodziej (1597) // Kołodziey (1593), Komorowski (1574), Koniecki // Konieczki (1555), Konopka (1556), Kormański // Kormanyski (1544), Kossakowski (1556), Kotlarz // Kothliarsz (1575), Kowal (1557), Kozak (1593), Krasowo (1408, 1477), Kuczewski (1584), Kuśnierz (1600), Lach (1421, 1430, 1475), Lago (15963), Lankunicz (1443), Laskowski (1561), Lasota (1472), Latoszek (1600), Lesznik (1592), Lękowski // (1593), Lis // Lys (1555), Lisek // Lissek (1561, 1574), Liwski (1569)/ Liffski (1573), Lomzieński (1593), Lubicki (1555), Lękowski (1568, 1569, 1574, 1576), Łyssakowski (1475), Maciej (1430, 1437), Magnuski (1593), Malik (1593), Małgorzata (1434), Maszyński // Massynski (1561), Mateusz // Mathias (1557), Mądry (1439), Michał (1455), Mierzejewski // Mierzeiewski (1573), Mięczynowski // Miemczinowski (1568) // Mięmczinowski (1575, 1576), Mil(i)ewski // Milewska (1599, 1600) // Mylewsczy (1544)/ Mileski (1546, 1569, 1573, 1574, 1593) // Mylewski (1555, 1556, 1557, 1561, 1568, 1569) // Milewski (1575, 1576), Miłowski // Mylowski (1546), Miodownik (1593), Modrzewski (1560), (de) Modzele (1469), Moglisowski (1561), Mszczonowski // Msczonowski (1573, 1575), Mścigniew (1467), Nagorka (1560, 1561), Niedziałkowicz (1437), Niemczyłowski // Niemczylowski (1561), Niestojan (1439), Nieszk (1470, 1472), Nowowieski // Novovyeski (1556), Olewnik (1599), Olsze(w)ski // Olszewski (1595, 1596), Organista (1593), Orłowski (1593), Osiecki // Osieczki (1555, 1556, 1561), Ostrożny (1471, 1472, 1473), Panczkowski (1561), Pański (1468, 1473), Pawkynca (1447), Pąski (1526), Piechotka (1597), Pieńko(w)ski) // Pienkowski (1568), Piorunkowski (1593), Piotr (1432, 1433, 1434, 1439), Pirog (1468,1478) // Pirok (1482), Płoński // Plonski (1574), Podraza (1467, 1473, 1526), Porzyszek // Porzissek (1574), Posczko (1444), Przeczkowski (1561), Pułpankowicz (1593), Radgowski (1568, 1569), Radulski (1444, 1447), Rafał // Raphael (1546, 1555), Ratowski // Rathowski (1555), Raulin, Regiewski (1593), Rogala (1600), Rogo(w)ski // Rogowski (1556), Rozwadowski (1585), Rykowski // Rikowski (1556, 1558, 1561) // Rykowski (1568, 1573), Ryński // Rinski (1576), Sabłowski (1591) // Sablowski (1556), Sałada (1470), Schambrzycz (1470), Scziebug // Scziebus (1592), Simanowski (1597), Siodlarz (1555, 1556), Skarz(ż)ńyski // Skarszinski (1569), Skutnik // Skuthnik (1555), Sławecki // Slaweczki (1556), Snulkowski (1560), Sokolek (1593), Sokołowski (1555, 1556), Sołtys (1442), Somowski (1470), Stanisław (1426, 1463), : Stefan (1426, 1454), Strambosz (1559), Strank (1439), Strzambos (1561), Stylągarski (1593), Suchcicki // Suchciczki (1556), Suika (1600), Sulima (1575) // Szulima (1568), Suski (1600), Szawłowski // Szawlowski (1561, 1569, 1573), Szczebuchow (1593), Szczerba (1556), Szklarz (1537), Szkoda (1437), Szomelka (1471), Szorc (1469), Szuliga (1576), Szulthe (1555, 1556), Szymanowski (1573) // Simanowski (1575,1576), Świerzewski // Sfierzewski (1569) // Swyerzewski (1575) // Swierzewski (1575), Święcicki // Swięcziczki (1576), Święcki // Sfięczki (1573), Tarnowski (1559) // Tharnowski (1560, 1561), Thaszenkowski (1593), Troiano (1447), Trojan (1442), Trojanowicz (1473, 1475), Troszyński/ Trosiński/ Throssynski (1551, 1556, 1557)/ Trossynski (1556, 1557)/ Trossinski (1555), Trzaska (1426)/ Thrzaska (1561), Turek (1439), Tyszka (1468, 1472, 1576 ) // Tiska (1537) // Thiska (1555, 1576) // Thyska (1555, 1569, 1574) // Thysko (1556) // Thiszka (1585, 1592) // Thyski (1561), Tyszkowski // Thiskowski (1555), Urban (1437), Wierzbicki // Vyrzbiczki (1556) // Wierzbiczki (1569), Wierzbięta // Vyerzbyeta (1560), Wierzbowski (1568), Więczkowicz (1593), Wisław (1463), Wit (1470, 1472), Witowski // Withowski (1576), Włodek/ Wlodek (1574), Wojdo (1471,1472), Woziwoda (1600), Wrzeszcz (1468,1472), Wyszek (1593), Zaiński // Zainski (1568), Zakrzewski (1555, 1556, 1561), Załęski // Zalęski (1568), Zambrzycki // Zambrzyczki (1572), Zancberk // Zandzbreg, Zapert // Zaperthi (1556), Zarucki // Zaruczki (1561), Zaruski // Zarusczy (1560), Zbroszek // Zbrossek (1574), Zębek // Zembek (1555, 1574) // Zambek (1569) // Zębek (1576), Zięba // Ziemba (1471), Zoch (1468), Żołądek (1447), Żoraw (1592), Żywerth (1593).

Natomiast wśród najstarszych udokumentowanych antroponimów mieszczan łomżyńskich z XV wieku w opracowaniach historyków znajdujemy np. następujące nazwy osobowe: „Kerwedius burmistrz, Jerzy rajca, Stanisław kierownik szkoły mieszczanin, Mikołaj Trzaska golarz, Stefan mieszczanin, Maciej rybak, Stanisław Lach mieszczanin, Piotr kupiec, Maciej rzemieślnik, Dersław z Sierzput, Maciej Szkoda szewc”[19] itp. Na cytowanej liście zaczerpniętej z łomżyńskiej księgi sądowej są imiona, nazwiska i przezwiska łomżyńskich mieszczan z lat 1421—1475. Wskazują one na etapowość kształtowania się nazwiska, którego pojawienie wiązało się z określonymi potrzebami społecznymi. Stanowiło bowiem skutek rozwoju demograficznego, kulturalno-społecznego i administracyjnego miasta.

W analizowanym okresie zauważyć można, że samo imię było równoprawnym i wystarczającym elementem identyfikacyjnym. Stąd też w cytowanym źródle znajdujemy imiona: Maciej (1430 r.) ICh, Michał (1455 r.) ICh[20], Stanisław (1463 r.) ps.[21] M, Wisław (1463 r.) ps. obok nazw dwuczłonowych: Piotr Grzymała (1473 r.), Stanisław Lasota (1472 r.), Andrzej Sałada (1470 r.), Wit Zoch (1468 r.), przy których pojawiają się nazwiska. Niekiedy obok imion występują przezwiska, np. Mikołaj „Canodis” (1473 r.), Jan „Cimbonis” (1468 r.), Maciej „Pawkynca” (1447 r.). Bywa, że przy imieniu znajduje się nazwa miejscowości, np. Dadźbog z Wyrzyków (1472 r.), Wawrzyniec z Niecieczy (1467 r.),Wojciech z Modzel (1469 r.). Czasem przy imieniu zapisywano zawód np. Bartłomiej szewc (1447 r.), Maciej rzemieślnik (1437 r.), Piotr kupiec (1439 r.). Nie jest to fakt nietypowy, gdyż za początek okresu kształtowania się polskiego nazwiska przyjmuje się zwykle wiek XV[22]. Historia kształtowania się polskiego nazwiska znajduje więc swoje potwierdzenie w łomżyńskich materiałach źródłowych. Różnorodność sposobów nazywania osób znajdujących się w łomżyńskich Zapiskach sądowych ziemskich pokazuje wyraźnie, że obok nazw jednoimiennych, funkcjonowały także w XV wieku imiona z określeniem dodatkowym[23]. Przez „określenie dodatkowe” rozumie się tu „człon formuł identyfikacyjnych, występujący najczęściej po imieniu, z którego wykształciły się dzisiejsze nazwiska”[24]. Mogła to być druga nazwa osobowa (np. Wojciech Turek zapis z 1439 r.), wskazanie miejscowości (np. Albert z Modzel), z której pochodziła dana osoba, albo nazwa zawodu wykonywanego przez nią (np. Sołtys szewc) lub imię, funkcja i miejsce pochodzenia (np. Stefan wójt z Niewodowa), ponieważ niekiedy stosowano dodatkowe wyróżnienia stąd mamy np.: Wawrzyniec Kleryk rzeźnik, Mikołaj Niestojan mieszczanin, Mścigniew dawny rajca.

Przykłady powyższe pokazują, że wśród antroponimów mieszczan łomżyńskich w XV wieku odnajdujemy poświadczenia funkcjonowania tradycyjnego systemu nazewniczego jednoimiennego, ale już z wyraźną przewagą systemu dwuimiennego, co wiązać należy ze wzrostem demograficznym.

Przyjrzyjmy się imionom łomżan, czyli pierwszemu elementowi części zestawienia antroponimicznego, a pierwotnie jedynemu identyfikującemu ludzi. Materiał analizowany w artykule pochodzi z XV wieku i ukazuje istniejące wówczas w zróżnicowanej postaci imiona słowiańskie, a wśród nich imiona dwuczłonowe, derywaty hipokorystyczne i imiona odapelatywne oraz imiona chrześcijańskie, a także imiona o innych tradycjach. W dokumentach z XV wieku wystąpiły następujące imiona męskie:

• łacińskie: np. Bartłomiej – imię biblijne notowane w Polsce od XII w. pochodzące od bartalomai ‘syn oracza’ Maciej, z hebrajskiego ‘dar Jahwe'”, z form łacińskich w języku polskim powstały trzy imiona: Maciej, Matyjasz i Mateusz;
• rodzime, dwuczłonowe lub w formie hipokorystyków; wśród nich imiona, które wyszły z użycia w I poi. XV wieku, np. Dadźbog, Dersław, Mścigniew, Niestojan, Świętosław, Wyszek.

Słowiańskie imiona złożone były w badanym okresie wyraźnie już wypierane przez nowe imiona chrześcijańskie, co wiązało się przede wszystkim ze zmianą motywacji przy nadawaniu imienia dziecku w czasie chrztu. „W kanonie imienniczym pozostały tylko te imiona słowiańskie, które nosili m.in. patroni Polski Wojciech i Stanisław. O ich popularności świadczy również badany materiał językowy, w którym znajdujemy: Stanisława, Stanisława kierownika szkoły, Stanisława Lacha, Stanisława Lasotę, Stanisława Schambrzycza, Wojciecha z Modzel, Wojciecha Turka, Wojciecha Podrazę.

Wyeliminowanie imion rodzimych było procesem rozłożonym w czasie. W XV wieku źródła łomżyńskie odnotowują je już dość rzadko. Dadźbog z Wyrzyków nosił imię rodzime, które zaliczane jest do typowo mazowieckich[25], podobne do przywołanych już: Dersław, Świętosław, ale też Bogusław, Bogusz, Falisław, Pomścibor, Wisław, Wszebor.

Niektóre zapisy poświadczają odchodzenie w wieku XV od imion słowiańskich, np. „nobilis Stanislaus filius Pomstiborii Thyscze opidanius lomzenis” (Stanisław Tyszka, syn Pomścibora Tyszki łomżyński) – ojciec nosi imię rodzime, a syn słowiańskie, popularne w tym czasie. Imię słowiańskie dotyczy ojca, dziada lub pradziada.

Wśród mieszczan łomżyńskich do najpopularniejszych imion męskich należały: Stanisław, Wojciech, Maciej, Jan, Paweł, Piotr, Mikołaj, Stefan, Wawrzyniec, Wit. W pojedynczych użyciach odnotowano imiona: Andrzej, Filip, Michał, Tomasz, Urban.

Nazwy osobowe kobiet w badanym materiale występują bardzo rzadko. Taki stan rzeczy tłumaczyć należy przede wszystkim charakterem analizowanego materiału (księgi sądowe). Wyjątkowo w badanym okresie kobiety brały udział w rozprawach sądowych, bo nie były wówczas samodzielne prawnie.

Najstarsze potwierdzone w materiale źródłowym imiona kobiece to: Anna – imię chrześcijańskie powstałe z hebrajskiego wyrazu hannah ‘łaska’[26]. W zapisie źródłowym czytamy: Jan Nieszko i jego żona Anna (1470 r.); Dorota – imię chrześcijańskie pochodzenia greckiego złożone z dwu elementów: doron ‘dar’ i thea ‘bogini’, czyli ‘dar od Boga’. W tekstach sądowych znalazł się zapis: Dorota żona kupca Piotra[27](1434 r.); Helka – ICH, forma pochodna powstała na drodze derywacji sufiksalnej od imienia Helena, które wywodzi się od słowa hele ‘blask, jasność’[28], Helka wdowa po wójcie (1473 r.). Kolejne imię żeńskie to Małgorzata – ICH, utworzone od greckiego słowa margarites ‘perła’; w źródle: Małgorzata żona mieszczanina Świętosława. Ostatnie z imion, które notują badane źródła, Stachna to forma żeńska powstała od ps. imienia męskiego Stanisław.

We wszystkich wystąpieniach odnotowano imię chrzestne kobiety w połączeniu z określeniem odmężowskim. Mimo skromnego, niekompletnego zbioru imion kobiecych tu przywołanych można stwierdzić, w odniesieniu do innych źródeł, że podane przykłady reprezentują najpopularniejsze imiona kobiece wśród szlachty folwarcznej i zagrodowej, a także mieszczan w XVI w. Badany materiał, aczkolwiek skromny, znamionuje pewne późniejsze tendencje.

Dodatkowe określenie identyfikacyjne, które było początkiem usankcjonowanego później prawem modelu nazewniczego, znajduje swoje odzwierciedlenie w materiale łomżyńskim. Współcześnie funkcjonuje ono jako nazwisko. Określenie dodatkowe, występujące bezpośrednio po imieniu, można klasyfikować w różny sposób[29]. W badanym materiale najwięcej potwierdzeń znajdują nazwy odmiejscowe, np. Wawrzyniec z Niecieczy, Dadźbog z Wyrzyków, Michał Ciechanowski, Bogusz Dłużniewski, Wojciech Somowski. Deskrypcje odmiejscowe to zestawienia antroponimiczne, w których po imieniu następuje identyfikacja przez wyrażenie zawierające określenie heres ‘dziedzic’. Tego typu deskrypcje występują do połowy XVI w. i charakterystyczne są dla źródeł sądowych. Z tego typu deskrypcji odmiejscowych powstały analityczne de (z) + nazwa miejscowości, wymiennie funkcjonujące z syntetycznymi określeniami dodatkowymi z sufiksem -ski, utworzone od nazwy miejscowości, której szlachcic był dziedzicem.

Drugą grupę tworzą nazwy przynależnościowe, np. Stanisław Tyszka, syn Po–mścibora Tyszki, „Posoczko” syn Padalkowej, Jan syn szlachetnego Mikołaja. Deskrypcje zależnościowe, określenia dodatkowe wyrażane łacińskim genetiwem oraz polskimi formami patronimicznymi są również elementem identyfikacyjnym częstym na Mazowszu. Zwykle synom nadawano popularne imiona, a więc tego rodzaju określenie dodatkowe było elementem dodatkowej identyfikacji osoby i wskazaniem na niesamodzielność prawną.

Z XV w. pochodzą też formacje patronimiczne utworzone przy pomocy sufiksów np. -owić od imion: Bogdanowicz (1462 r.), Trojanowicz (1473 r.).

Wśród nazw równych imionom odnotowano jedynie hipokorystyki Stanisław Lach (1430 r.) i Wit Zoch (1468 r.).

Natomiast określenia dodatkowe równe apelatywom lub pochodzące od nich należały do nazw osobowych, które chętnie wykorzystywano przy identyfikacji osób: Białypłaszcz, Cycek, Gałązka, Kleryk, Kurek, Mądry, Ostrożny, Rybak, Szkoda, Ziemba, Żołądek.

Określenia dodatkowe od nazw funkcji i godności także występowały jako te, które podkreślały status społeczny osoby, jej wartość. W źródłach znajdujemy zapisy np.: Urban rajca, Mikołaj golarz, Maciej rzemieślnik, Piotr kupiec, ale też Stefan wójt z Niewodowa, Stanisław Pański wójt, Sołtys szewc z Łomży. Nazwa zawodu lub godności nie występuje tu jako jedyne określenie danej osoby. Najczęściej pojawia się po określeniach odmiejscowych, przezwiskowych lub równych imionom.

Określenia dodatkowe kobiet różnią się zasadniczo od określeń dodatkowych mężczyzn. Przede wszystkim tym, że wskazują na relację zależnościową. Decydowała o takim stanie niesamodzielność prawna kobiet. Wśród określeń analitycznych wyróżnia się typ deskrypcji przynależnościowy, wskazujący na to czyją żoną lub wdową po kim jest dana osoba, identyfikowana kobieta; co potwierdzają wcześniejsze przykłady.

Analizowany materiał onomastyczny mimo swojej skromnej objętości (64 jednostki) wskazuje na uwarunkowania społeczne, które miały wpływ na tworzenie się modeli nazewniczych. Potwierdza też tendencje zauważone w bogatszym materiale z Mazowsza.

Okazuje się, że w XV w. istniało duże zróżnicowanie imion męskich, bo mężczyźni brali udział w życiu społecznym, co wiązało się z większą potrzebą ich identyfikacji i rozróżniania. Nie dotyczyło to kobiet.

W II poł. XV w. wychodzą z użycia imiona słowiańskie, ustępując miejsca imionom chrześcijańskim, poza tymi chrzestnymi Wojciech i Stanisław.

Ponadto analizowane antroponimy poświadczają, że:

• słowiańskie imiona kobiece wyparte zostały wcześniej z kanonu imion niż imiona męskie i nie mają poświadczenia w badanym materiale,
• do najczęściej spotykanych imion żeńskich należały: Anna, Helena, Małgorzata,
• podstawowy kanon najczęściej występujących wśród łomżyńskich mieszczan imion nie odbiega od ich zasobu używanego na rdzennych ziemiach polskich,
• klasyfikacja stojącego obok imienia elementu identyfikacyjnego, zwanego określeniem dodatkowym pokazuje, że dominuje tu typ słowotwórczy odmiejscowy i odprzezwiskowy,
• nazewnictwo mieszczan łomżyńskich charakteryzuje też większa liczba określeń dodatkowych równych nazwie zawodu lub funkcji, co usprawniało proces identyfikacji i komunikacji,
• określenia dodatkowe kobiet są całkowicie zależne od określenia dodatkowego mężczyzny,
• w badanym materiale istnieją też nieliczne antroponimy obce np.: Cimbonis od niem. Zimbel ‘cymbały’, Gunold od niem. gunio ‘walka’, Canodis (1473 r.) – od niem. nazwy osobowej Zahn ‘ząb’, Strank (1439 r.) – od niem. nazwy osobowej Stranz, ta od stranzen ‘chełpić się’,
• sposób identyfikacji osób zależy głównie od rodzaju źródła, w jakim zostały one zapisane, co widać wyraźniej w Słowniku nazwisk mieszczan łomżyńskich.

Jak głosi przywołane na wstępie motto, nazwisko to pozostałość po człowieku, to trwały ślad jego obecności, ale także istnienia jego bliskich, rodziny, potomstwa, krewnych. Jest więc nazwisko również swego rodzaju dokumentem utrwalającym istnienie ludzi, w tym konkretnym przypadku mieszczan łomżyńskich, którzy poprzez swoją rozmaitą aktywność tworzyli miasto i wpisywali się w jego dzieje. Nazwiska wraz z datami ich występowania w źródłach oddają specyfikę języka w danym czasie, określają uwarunkowania społeczno-polityczne i kulturowe nadnarwiańskiego grodu, przez co potwierdzają bogatą przeszłość Łomży, jej przynależność do Mazowsza i fakt, że dzieje miasta w sposób bezpośredni były złączone z historią Polski. W ujęciu retrospektywnym, kiedy zestawimy w czasie pojawianie się w źródłach poszczególnych antroponimów jako nazwisk łomżan, między innymi możemy obserwować, jakie to były związki i jakie miały one następstwa. Jednak jest to temat do osobnego opracowania.

[1] Niniejszy artykuł jest zmienioną i rozszerzoną wersją tekstu opublikowanego pod tytułem: Łomżyńskie antroponimy z XV wieku, w: Polszczyzna Mazowsza i Podlasia, Językowa przeszłość i współczesność Mazowsza i Podlasia, t. XII, pod red. Sędziak H. i Frąckiewicz M. Łomża 2008, s. 145-150.
[2] Celan P., Imiona przez Żydów polskich używane, red. L. Kośka, Kraków 2002, s. 33.
[3] Nazwisko w dzisiejszym rozumieniu
[4] Artykuł ten został opracowany na materiale językowym wyekscerpowanym do opracowania o nazwiskach mieszkańców Łomży od XV do XIX wieku, którego część I Słownik ukaże się w tym roku.
[5] Obszerny materiał źródłowy zawarto w Słowniku nazwisk mieszczan łomżyńskich (XV-XIX wiek), który obecnie jest przygotowywany do druku.
[6] Zob. Szulowska W., Dawna antroponimia Mazowsza (XV -XVII w.), Olsztyn 2004, s. 7-8.
[7] Gajda S., Znaczenie nazw własnych a lingwodydaktyka, w: Językoznawstwo, t. XIII, Warszawa-Wrocław 1991, s. 125-133.
[8] Godlewska D., Dzieje Łomży od czasów najdawniejszych do rozbiorów Rzeczypospolitej (XI w.- 1795 r.), Warszawa 1962, s. 36-39.
[9] Wiśniewski J., Początek i rozwój nowego osadnictwa na ziemi łomżyńskiej w końcu XIV i XV wieku, w: „Studia Łomżyńskie” nr 1, s. 51.
[10] Tymieniecki K., Procesy twórcze formowania się społeczeństwa polskiego w wiekach średnich. Warszawa 1921, s. 100-101.
[11] Zob. Godlewska D., Dzieje Łomży..., dz. cyt., s. 67.
[12] Tymieniecki K., dz. cyt., s. 115.
[13] Nazwiska należy postrzegać jako świadectwa ciągłości dziejów, rodów i rodzin. To historia społeczności, konkretnego środowiska kulturowego, uwarunkowanego przez okoliczności, jakim podlegały ziemie polskie na przestrzeni wieków.
[14] W nawiasie podano rok, w którym dane nazwisko pojawia się w źródłach po raz pierwszy, a niekiedy też odnotowuje się kolejne jego wystąpienia.
[15] W ten sposób zaznaczono warianty zapisu danego antroponimu.
[16] Pogrubionym drukiem wskazano nazwiska, które noszą także współcześni łomżanie.
[17] Tu mamy przykład kilku różnych wariantów zapisu tego samego nazwiska, które wynikają z nieustabilizowanej wówczas normy ortograficznej, wszak to XV wiek.
[18] Dziś w użyciu jako Kempisty // Kęmpisty lub Kępisty i występujące często w powiecie łomżyńskim i ostrołęckim. Zob. Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych, t. IV, red. K. Rymut, Kraków 1993.
[19] Tamże, s. 103-105.
[20] Skrót: imię chrześcijańskie.
[21] Skrót: imię prasłowiańskie.
[22] Zob. Rymut K., Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny, t. I, Kraków 1999, s. 14-24.
[23] Zob. Szulowska W., dz. cyt., s. 15.
[24] Tamże, s. 15.
[25] Por. Szulowska W., dz. cyt., s. 58.
[26] Za: Grzenia J., Nasze imiona, Warszawa 2002, s. 47.
[27] Tamże, s. 86.
[28] Tamże, s. 118.
[29] Bubak J., Proces kształtowania się polskiego nazwiska mieszczańskiego i chłopskiego, Kraków 1986.

—- INFORMACJE O AUTORZE —

Małgorzata Krystyna Frąckiewicz – doktor nauk humanistycznych, językoznawca polonistyczny, adiunkt w Zakładzie Współczesnego Języka Polskiego Uniwersytetu w Białymstoku; prof. w WSD w Łomży. Od 1997 r. członek Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego im. Wagów w Łomży, a od r. 2014 członek zarządu ŁTN.; od 2005 r. współpraca (w ramach wolontariatu) z łomżyńskim oddziałem Związku Sybiraków; od r. 2007 członek Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej.

Zainteresowania: dialektologia (mowa mieszkańców regionu łomżyńskiego), frazeologia, antroponimia Łomży i ziemi łomżyńskiej (nazwiska mieszczan łomżyńskich XV-XIX w.; nazwiska żydowskich mieszkańców miast i miasteczek w Łomżyńskiem; nazwiska ewangelików łomżyńskich); przekaz językowy w kontekście kulturowym; metodyka skutecznego nauczania języka polskiego (popularyzacja autorskiej metody symultanicznej wg teorii H. Gardnera).

Wybrane publikacje dotyczące Łomży i Ziemi Łomżyńskiej związane z osobą                                                                         dr Małgorzaty Krystyny Frąckiewicz:

1. Frąckiewicz M., Sędziak H., Łomżyńskie teksty gwarowe, cz. 2, Łomża 1999.
2. Frąckiewicz M., Uwagi o języku mieszkańców Jedwabnego, w:: Polszczyzna Mazowsza i Podlasia. Polszczyzna miast i miasteczek, cz. IX, pod red. Sędziak, H. Łomża 2005, s. 107-112.
3. Frąckiewicz M., Oficjalne i nieoficjalne nazwy ulic, placów i rejonów miasta Jedwabne, w: Polszczyzna Mazowsza i Podlasia, Nazewnictwo terenowe i nazewnictwo miejskie Mazowsza i Podlasia, t. XI, pod red. Sędziak H. i Dajnowicz M., Łomża 2007. s. 121 – 126.
4. Frąckiewicz M., Wybrane cechy mowy mieszkańców Łomży, w: „Studia Łomżyńskie”, t. XVIII, Łomża 2007, s. 225-230.
5. Pańkowska A., Piechocka J., Nazewnictwo miejskie współczesnej Łomży, pod red. Sędziak H., Frąckiewicz M., Łomża 2008.
6. Frąckiewicz M., Łomżyńskie antroponimy z XV wieku, w: Polszczyzna Mazowsza i Podlasia, Językowa przeszłość i współczesność Mazowsza i Podlasia, t. XII, pod red. Sędziak H. i Frąckiewicz M., Łomża 2008, s. 145-150.
7. Frąckiewicz M., Nieoficjalne nazwy mieszkańców wsi Bronowo w gminie Wizna, w: Polszczyzna Mazowsza i Podlasia, t. XIV, Łomża 2010, s. 304 – 311.
8. Frąckiewicz M., Charakterystyczne cechy gwary łomżyńskiej w polszczyźnie mówionej współczesnych łomżan, w: Polszczyzna mówiona ogólna i regionalna, pod red. Dunaja B., Raka M., Kraków 2010, s. 55 -65.
9. Frąckiewicz M., Współczesne przezwiska jako nieoficjalne antroponimy mieszkańców Jedwabnego w powiecie łomżyńskim. w: Polszczyzna Regionalna. Polszczyzna Północno Wschodniego Mazowsza. t. VI, pod red. Sędziak H., Czyż D., Ostrołęka 2010, s. 101 -108.
10. Frąckiewicz M., Katedra Łomżyńska. Przeszłość i współczesność, Łomża 2010.
11. Frąckiewicz M., Stary cmentarz łomżyński. Śladami przeszłości i przyszłości. Ku pamięci, Łomża 2012.
12. Kulka J., A drop of truth/ Kropla prawdy, red. Frąckiewicz M., Łomża 2014.