Osiemdziesiąt lat temu.

Osiemdziesiąt lat temu – 

kiedy przyszli podpalić dom w którym mieszkasz – POLSKĘ…

Zbrodnie hitlerowskie popełnione we wrześniu 1939 roku na ziemi łomżyńskiej

Osiemdziesiąt lat temu – 1 września 1939 roku – o świcie hitlerowskie Niemcy uderzyły na Polskę. Na opanowanie trzydziestu kilometrów, które dzieliły Łomżę od granicy z Prusami Wschodnimi wojska niemieckie potrzebowały pięciu dni, na zajęcie Łomży pięć dalszych, a na opanowanie całej ziemi łomżyńskiej – jeszcze trzech….

Informacje o tych działaniach zbrojnych można m. in. znaleźć pod linkami:

https://historialomzy.pl/sgo-narew-schrony/
https://historialomzy.pl/major-jozef-sikora/
https://historialomzy.pl/walki-pod-nowogrodem-w-niemieckiej-fotografii/
https://historialomzy.pl/obrona-wizny-polskie-termopile/
https://historialomzy.pl/osrodek-sapersko-pionierski-18-dywizji-piechoty/

27 września 1939 r., Niemcy wycofali się za linię demarkacyjną ustaloną ze Związkiem Radzieckim, wzdłuż rzek Pisy i Narwi, a 29 września opuścili Łomżę. Ale nawet w ciągu kilkunastu dni okupacji, między 7 a 18 września, 43 zbrodnie na ludności ziemi łomżyńskiej popełnił Wehrmacht a jedną – SS. W ich wyniku śmierć poniosły ogółem 232 osoby, z czego 159 byli to mieszkańcy mordowani w swoich miejscach zamieszkania i pochowani na lokalnych cmentarzach. Zginęły także 73 osoby bezimienne – jeńcy wojenni ujęci w mundurach ale bez broni, oraz kilkunastu uciekinierów z różnych stron kraju. Ci również zostali pochowani na odpowiednich cmentarzach.

Prawie wszystkie zbrodnie, z uwagi na ich charakter (zabijano przeważnie w miejscu zamieszkania, pozostawiając ofiary do pochowania rodzinom lub miejscowej ludności), są udokumentowane, odnotowane w Rejestrze Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce i nie wymagały zasadniczo dodatkowych wyjaśnień. Dokumentację kilkunastu uzupełniłem dodatkowymi informacjami uzyskanymi od świadków i władz lokalnych. Wszystkie je podaję poniżej w kolejności alfabetycznej miejscowości

B r z ó s k i    F a l k i  gm. Wysokie Maz.

11 września

Przeprowadzono obławę w wiosce w wyniku której 20 mężczyzn zostało wywiezionych na roboty przymusowe do Rzeszy, a Tomasz Wnorowski, lat 65, zamordowany. Sprawcami byli żołnierze Wehrmachtu.

* * *

C h l e b i o t k i gm. Zawady

10 września

Żołnierze Wehrmachtu przejeżdżający przez wieś otworzyli ogień z karabinów maszynowych do dwóch rolników stojących przy drodze.

Zginęli :
Ciborowski Jan lat 70
Ramatowski Marian lat 35

* * *

C h o r ą ż y c e gm. Szepietowo Stacja

12 września

W momencie zajmowania wsi przez Wehrmacht zostali zamordowani:

Kosińska Władysława lat 40 – rolniczka
Majewski Stanisław lat 35 – rolnik

* * *

C z e r n i c e gm. Kolno

7 lub 8 września

Żołnierze Wehrmachtu zamordowali Mieczysława Zabłockiego lat 22 – rolnika

* * *

D ą b r o w a    B y b y t k i gm. Szepietowo Stacja

17 września

W czasie zajmowania wsi przez Wehrmacht zostali zastrzeleni:
Grabowski Roman lat 50
Wołkowski Bolesław lat 40

* * *

D ą b r o w a    Ł a z y gm. Szepietowo Stacja

12 września

W czasie nieuzasadnionego ostrzału wsi przez Wehrmacht zginęli:
Dąbrowski Franciszek
Kulesza Eugenia
Porowski Józef lat 7
Porowski Eugeniusz lat 8
Porowski Stanisław lat 42 – rolnik

* * *

Dąbrowa – Nowa Wieś gm. Czyżew Osada

12 września

Po krótkiej wymianie ognia z wycofującymi się oddziałami 9 Pułku Podlaskiej Brygady Kawalerii, w dniu 12 września 1939 r. do wsi Dąbrowa-Nowa Wieś, wkroczyły oddziały niemieckie drugiej Dywizji Zmotoryzowanej pod dowództwem gen. por. Badera, wchodzące w skład XIX Korpusu Pancernego gen. płk. Heinza Guderiana.
Według zeznań świadków, wkraczający Niemcy podpalali zabudowania, strzelając w dachy rakietami i pociskami zapalającymi. Jednocześnie strzelali do wszystkich napotkanych mieszkańców wsi. Zastrzelili nawet trzymane na ręku 4-letnie dziecko. I nie był to przypadek – celowali dokładnie. Około 30-tu mężczyzn – cywilów zgromadzono z podniesionymi rękami pod stogiem, z zamiarem egzekucji. Dopiero na interwencję oficera niemieckiej piechoty odstąpiono od tego zamiaru i samochodami wywieziono zatrzymanych do Wysokiego Mazowieckiego, skąd – przez Zambrów, Łomżę i Kolno – trafili do Prus Wschodnich na roboty.

Po odjeździe Niemców, zabitych zbierano z terenu wsi i okolicznych pól i kładziono na ustawionych na podwórku ławach. Poległych żołnierzy przykrywano płaszczami, po uprzednim zdjęciu tzw. „nieśmiertelników” (znaczków rozpoznawczych). Następnie wozami przewieziono zwłoki na cmentarz w Dąbrowie Wielkiej. Żołnierzy pochowano w zbiorowej mogile, a cywilów w grobach indywidualnych. Wszystkich chowano bez trumien. Dziś na cmentarzu w Dąbrowie Wielkiej znajduje się zbiorowa mogiła i pomnik poległych żołnierzy. Oddzielnie, pod krzyżem przy drodze, pochowano znalezionych później trzech polskich żołnierzy. Żołnierzy tych Niemcy rozstrzelali pod stogiem, mimo że poddali się podnosząc ręce do góry. Ciała zniszczono dodatkowo gąsienicami czołgu. Na ich grobie znajduje się tabliczka z napisem: „śp. Jan Pytel – sierżant i dwaj żołnierze nieznani polegli w 1939 r. Pokój ich duszom”.

W liczącej 52 gospodarstwa wsi, spalono 26 domów mieszkalnych i 122 budynki gospodarcze.

Według Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Białymstoku, oprócz mieszkańców wsi żołnierze niemieccy zamordowali również ok. 30-tu żołnierzy polskich wziętych do niewoli. Żołnierze ci ukrywali się pod stogiem na polu Jana Godlewskiego i tam zostali zamordowani.

Według informacji zebranych we wsi, ilość poległych żołnierzy polskich nie jest dokładnie znana. Podczas potyczki poległo ich kilku lub kilkunastu. Nie jest także wykluczone, że pomylono tu trzech zmasakrowanych pod stogiem żołnierzy, z trzydziestoma zgromadzonymi w celu egzekucji cywilami (o czym wyżej).

Zginęli:
1. Dąbrowski Wincenty, lat 62 – rolnik
2. Dąbrowski Józef, lat 18, syn Wincentego – obaj zginęli w polu
3. Gąsiewski Henryk, lat 37 – rolnik. Został zastrzelony poza terenem wsi, kiedy – jako chory – nie mógł iść z grupą innych mężczyzn do Zambrowa.
4. Jóźwiak Walerian, lat 21
5. Krajewski Józef – z Krajewa
6. Kunicki Józef, lat 33 – rolnik
7. Mościcki Józef, lat 34 – rolnik
8. Mościcki Władysław, lat 30 – rolnik (dwaj bracia)
9. Saniewska Marianna, lat 72
10. Siemiatycki Kazimierz, lat 67 – rolnik
11. Szepietowska Eugenia, lat 4
12. Wojtkowski Stanisław, lat 25 – rolnik
13. Wojtkowski Aleksander, lat 52 – rolnik

Wszystkie w/w ofiary znajdują się zarówno w Ankiecie Sądu Grodzkiego i materiałach dodatkowych, a także w Rejestrze, który nie podaje tylko poz. 7 i 8, podając natomiast:
14. Siemiatycka Maria, lat 64 – rolniczka – potwierdza to także ASG, a czemu zaprzecza wyraźnie ankieta własna, oraz
15. Studziński Józef, lat 42 – rolnik
16. Studziński Władysław, lat 38 – rolnik – te dwie ostatnie ofiary podaje wyłącznie Rejestr, który jednocześnie nie podaje braci Mościckich, o takich samych imionach – nie można tu wykluczyć przekłamania.

Ankieta Sądu Grodzkiego i świadek Eugenia Kołątkowska podają, czego nie potwierdzają żadne inne dokumenty, jeszcze jedną ofiarę;
17. Janczewski Wacław, lat 34

Ponadto istnieje sprzeczność pomiędzy ankietą własną i Rejestrem a pozostałymi dokumentami, co do imienia i wieku śp. Siemiatyckiego – ankieta i Rejestr podają Heronim lat 37, pozostałe dokumenty – Kazimierz, lat 67.

* * *

D ą b r o w a    W i e l k a

17 września

Żołnierze Wehrmachtu rozstrzelali rolników:

Dąbrowskiego Wojciecha, lat 70
Dąbrowskiego Józefa, lat 19
Gąsowskiego Michała, lat 60
Piętkę Szczepana, lat 40

* * *

D ą b r o w a    W i l k i gm. Szepietowo Stacja

12 września

Żołnierze Wehrmachtu zamordowali Leopolda Dąbrowskiego lat 60 – rolnika

– – – –
17 września

Żołnierze Wehrmachtu dokonali egzekucji 4 NN miejscowych rolników.

* * *

D ą b r ó w k a    K o ś c i e l n a gm. Szepietowo
12 września

Żołnierze 10 dywizji pancernej zamordowali trzy osoby. Byli to:

Mazurczyk Józef
Rembiszewska Antonina
Rembiszewski Franciszek, lat 70 rolnik

* * *

D ł u g o b ó r z gm. Zambrów

10 lub 11 września

Po wkroczeniu wojsk pancernych ze składu XIX korpusu, zamordowanych zostało 7 rolników:

Ciecierski Tomasz, lat 41
Ciecierski Wincenty, lat 21
Jabłecki Franciszek, lat 42
Jadczuk Józef, lat 34
Krajewski Antoni, lat 51
Lipiński Stefan, lat 21
Zaręba Czesław

* * *

D ę b n i k i gm. Rutki

10 września

Trudno jest ustalić dokładną datę mordu popełnionego w Dębnikach. Oficjalny dokument podaje ją jako 10, lub 20 września, a jeden ze świadków jako 8 tegoż miesiąca. W nielicznych aktach zgonów podawane są również różne daty, ale biorąc pod uwagę, że niektóre ofiary nie ginęły na miejscu, lecz umierały z ran, późniejsze daty są możliwe. Możliwe są też pomyłki w podawanych datach śmierci, gdyż akta zgonu spisywano w jakiś czas po śmierci. I tak np. jednej z ofiar, której jako datę zgonu podano 6.X. 1939 r. spisano akt pod Nr 133/39, natomiast ofiara, która w/g. aktu zginęła 11.IX. 1939 roku ma numer 154/39. Ponieważ najwcześniejszą datą podawaną w aktach jest 10 września, taką też przyjąłem za datę zbrodni.

Przebieg wydarzeń w Dębnikach, według relacji świadków, jest bardzo podobny do dokonanych w innych miejscowościach Ziemi Łomżyńskiej. Przed wkroczeniem oddziałów XIX korpusu pancernego gen. Guderiana część mieszkańców uciekła z domów. Wkraczający Niemcy strzelali do zabudowań, które natychmiast stawały w ogniu. Strzelali także do napotkanych mieszkańców. M.in. w ten sposób zginęło pięciu nieznanych mężczyzn, którzy, uciekając przed frontem, zatrzymali się w Dębnikach.

Według Rejestru Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, w Dębnikach zginęło łącznie 12 osób, według zeznań świadków – 9, a Urząd Stanu Cywilnego w Rutkach stwierdził posiadanie tylko 5 aktów zgonu, w tym 4 z roku 1939. Piąta ofiara – Jan Godlewski ur. 14.III. 1926 r. w Dębnikach, syn Piotra i Leokadii, o którym Rejestr pisze, że został spalony w 1939 roku, zginął w 1944 roku (akt zgonu USC Rutki Nr 191/1944). Według danych Rejestru potwierdzonych przez świadków

zginęli:

1. Brzozowski Czesław, lat 36, ur. w Dębnikach, syn Łukasza i Stefanii, rolnik, według zeznania syna Stanisława został ranny w głowę i zmarł po trzech tygodniach. Akt zgonu USC Rutki Nr 133/39 podaje datę 6.X.39 r.
2. Dębnicki Jan, lat 40 – brak danych
3. Dębnicki Marian, lat 45 – brak danych
4. Dębnicki Teofil, lat 42, ur. w Dębnikach, syn Aleksandra i Franciszki – rolnik. Zginął 11 .IX. 1939 r. – akt zgonu USC Rutki Nr 154/39
5. Godlewski Stanisław, lat 35 – brak danych
6. Kołakowski Wacław, lat 30 – brak danych
7. Ożarowski Piotr, lat 41, ur. w Dębnikach, syn Jana i Marianny – rolnik, zginął 10.IX. 1939 r. – akt zgonu USC Rutki Nr 131/39
8. Rosochacki Adam, lat 56, ur. w Dębnikach, syn Michała i Ludwiki – rolnik. Świadkowie zeznają, że został porąbany toporem. Akt zgonu USC Rutki Nr 6/1940, podaje datę śmierci 18.1.1940 r. Być może, że po okaleczeniu chorował i zmarł po kilku miesiącach. Być też może, że do daty śmierci wkradła się pomyłka – dwaj świadkowie podają go jako ofiarę z września 1939 roku.
9. Urbański Henryk, lat 18 – według zeznań ojca, Teofila, został najpierw pobity, a następnie zastrzelony.

Ciała ofiar pochowano na cmentarzu w Rutkach.

Rejestr podaje jeszcze dodatkowo dwie ofiary, których nie potwierdzają ani świadkowie, ani też zweryfikowana przez USC w Rutkach ankieta własna. Są to:
10. Urbańska Wanda Józefa – 9 miesięcy – spalona
11. Saniewski Jan – brak danych

* * *

G o ł a s z e     M o ś c i c k i e gm. Kulesze Kościelne

12 września

Żołnierze Wehrmachtu przeprowadzili pacyfikację wsi. Zginęli:
Goman Feliks, lat 50 rolnik
Kordulski Maciej, lat 50 rolnik
Kordulski Aleksander, lat 70 – spalony w zabudowaniach
Mościcki Stanisław, lat 55 rolnik
Sredziński Aleksander, lat 60 rolnik
Wądołowski Bolesław, lat 50 rolnik

leśniczy z Małego Płocka i mężczyzna – obaj o nieustalonych nazwiskach.

* * *

G o ł a s z e    P u s z c z a gm. Wysokie Mazowieckie

11 września

Wkraczający żołnierze Wehrmachtu zamordowali:

Grochowskiego Teofila – jeńca polskiego
Kuleszę Kazimierza – przezwisko „Król”
Markowskiego (brak imienia) jeńca polskiego

* * *

G o s i e gm. Kołaki Kościelne
– wrzesień

Żołnierze Wehrmachtu zatrzymali grupę młodych mężczyzn ubranych po cywilnemu i bez broni. Z grupy tej wybrali 2 mężczyzn i rozstrzelali. Jednym z nich był Adam Modzelewski lat 17 ze wsi Modzele Stare

* * *

K a l i n ó w k a    B a s i e gm. Rutki

10 września

Żołnierze Wehrmachtu zamordowali Mieczysława Kołomyjskiego

* * *

M ę ż e n i n gm. Rutki

10 września

Jak podają oficjalne dokumenty przyczyną śmierci mieszkańców Mężenina w dniu 10 września 1939 roku było „Wywarcie zemsty przez pierwsze oddziały frontowe przy wejściu Niemców”.

Zgodnie z informacją Rejestru GKBZHP, potwierdzoną innymi dokumentami zginęli:

1. Bajkowski Antoni, lat 37, ur. w Starej Łomży, syn Józefa i Magdaleny z domu Kozłowskiej – szewc. Akt zgonu USC Rutki Nr 124/39.
2. Baranowski Stanisław, lat 38, ur. w Inowłodziu, syn Józefa i Józefy z Serwików – kupiec. Akt zgonu USC Rutki nr 125/39
3. Głogowski Jan, lat 29, ur. w Łącznie pow. lubelski, syn Wincentego i Janiny – masarz. Akt zgonu USC Rutki Nr 122/39
4. Kalinowski Walenty, lat 50 – rolnik – brak danych
5. Modliński Jan, lat 40, ur. w Kalinówce, syn Aleksandra i Heleny – rolnik. Akt zgonu USC Rutki Nr 23/1940 (akt sporządzono z opóźnieniem)
6. Prokop Aleksander, lat 42, ur. w m. Górskie, syn Jana i Aleksandry – stolarz. Akt zgonu sporządzono dopiero w 1942 r w USC Rutki Nr 74/42
7. Śliwowski Stefan, lat 39, ur. w Świątkach, syn Juliana i Marianny – kupiec. Akt zgonu USC Rutki Nr 123/39.

Ponadto zginęło 5 Żydów: Trzech z rodziny Leszczów i dwóch z rodziny Czyżewskich.

Ciała zostały początkowo zakopane w dole po bombie, a po wkroczeniu wojsk sowieckich, jeszcze w 1939 roku, ekshumowane i pochowane na cmentarzach katolickim i żydowskim w Rutkach.

Ponadto, co podają dokumenty ale nie potwierdzają świadkowie, zginęli:

8. Bending – Żyd – brak danych
9. Dzieniszewski Tadeusz – brak danych
10. Lisowski Jan – brak danych
11. Rodbirg – Żyd – brak danych
– – – –
11 września

Zastrzelony został przez żołnierzy Wehrmachtu Roman Januszczyk lat 50 rolnik

* * *

M o d z e l e gm. Rutki

10 września

Żołnierze Wehrmachtu z oddziałów pancernych znaleźli ukrywającą się za stodołą rodzinę rolnika Franciszka Miastkowskiego ( z żoną i dziećmi). Franciszka odprowadzili ok. 20 metrów od ukrycia i zastrzelili strzałem w plecy.

* * *

M r o c z k i gm. Zambrów.

10 lub 13 września

Żołnierze Wehrmachtu rozstrzelali za stodołą Jana Szymańskiego lat 83 rolnika, który nie wyszedł z mieszkania w czasie wysiedlania ludności cywilnej ze wsi.

* * *

M ś c i w u j e gm. Mały Płock

8 września

Żołnierze Wehrmachtu zamordowali :

Mściwojewskiego Stanisława, lat 45 – rolnika
Piaścika Stanisława, lat 60 z Rakowa Nowego

* * *

N a g ó r k i gm. Zambrów.

10 września

Mieszkańcy wsi przed wkroczeniem Niemców ukryli się w lesie. Dwóch mężczyzn spotkanych na drodze Niemcy zamordowali. Byli to:

Ryśniak Jan
Tyszka Kazimierz

* * *

O ż a r y    W i e l k i e gm. Rutki

10 września

Żołnierze Wehrmachtu dokonali pacyfikacji niebronionej wsi. Podczas tej pacyfikacji zamordowani zostali:

Duchnowska Anna, lat 40 – rolniczka
Duchnowski Bolesław, lat 40 – rolnik
Duchnowski Mieczysław, lat 7
Jałbrzykowski Stefan, lat 30 – rolnik
Kłosek Stanisław, lat 57 – rolnik
Leszczyńska Florentyna, lat 80 – rolniczka
Osowiecki Piotr, lat 60 z Kolna

mężczyzna NN lat 40

* * *

R a d z i ł ó w

8 września

W czasie przejazdu wojsk niemieckich został zabity stojący na rynku Kazimierz Kosmowski – szewc

* * *

R o g i e n i c e    W i e l k i e

8 września

Żołnierze Wehrmachtu rozstrzelali na podwórzu należącym do Wacława Wyłudka, w obecności mieszkańców wsi, 3 mieszkańców Rogienic podejrzanych o posiadanie broni. Byli to:

Radziewski Aleksander
Serwatko Czesław
Sulkowski Władysław

* * *

R u t k i

10 września

Żołnierze XIX korpusu pancernego pacyfikowali Rutki. Podczas tej akcji zostali zamordowani:

Adamski Ignacy
Maciejewska Helena, lat 10
Witkowski Antoni

* * *

S a s i n y gm. Zambrów

10 lub 12 września

Żołnierze XIX korpusu pancernego pacyfikowali wieś. Zginęli:
Podbielski Jan, lat 39 rolnik z Zaręb Jartuz
Zaniewski Edward, lat 16
Zaniewski Zygmunt, lat 24 – rolnik

Jeniec polski pochodzący spod Częstochowy

Dalszych 10 polskich jeńców żołnierze Wehrmachtu rozstrzelali w pobliżu wsi Sasiny.

* * *

S ę d z i w u j e gm. Zambrów

10-12 września

Żołnierze Wehrmachtu zajęli Sędziwuje bez jakiegokolwiek oporu ze strony polskiej. Z jednego z mieszkań zabrali 5 mężczyzn, zaprowadzili ich za stodołę Feliksy Sapińskiej i tam zamordowali.

Zginęli:

Kalinowski Czesław, lat 20 – rolnik
Kalinowski Feliks, lat 63 – rolnik
Kalinowski Wacław, lat 30 – rolnik

oraz 2 mężczyzn NN spod Łomży.

* * *

S i e n n i c a    S z y m a n k i gm. Czyżew Osada

12 września

Żołnierze Wehrmachtu postrzelili rolnika Mariana Rostkowskiego lat 40, który zmarł na skutek odniesionych ran.

* * *

S o k o ł y gm. Sokoły

10 września

Żołnierze 10 dywizji pancernej zamordowali 3 mężczyzn ( 2 narodowości polskiej i 1 żydowskiej) Ustalono tylko dane Żyda – Ałter Słodki lat 40 – kupiec

* * *

S t a w i s k i

7 września

Żołnierze 21 dywizji piechoty po zajęciu Stawisk zamordowali 4 mężczyzn, Byli to:

Arciszewski Tadeusz, lat 17
Chodnicki Antoni, lat 17
Filipkowski Mieczysław, lat 17
Rutkowski Zygmunt, lat 19

* * *

S z u m o w o gm. Szumowo

– wrzesień

Hitlerowcy rozstrzelali 7 NN polskich żołnierzy. Ciała zakopano w miejscu rozstrzelania, a następnie przeniesiono na cmentarz w Szumowie i tam pochowano obok poległych w roku 1920.

* * *

T r u s k o l a s y    L a c h y gm. Sokoły

10 września

Żołnierze 10 dywizji pancernej dokonali pacyfikacji wsi podczas której zamordowali 4 osoby. Byli to:

Duchnowska Julia, lat 40 rolniczka
Predel Jadwiga, lat 30 rolniczka
Truskolaski Jan, lat 35 rolnik

mężczyzna o nieustalonym nazwisku.

* * *

U n d y     C z a r n o w o gm. Kołaki Kościelne

– wrzesień

Żołnierze Wehrmachtu na terenie wsi ujęli 8-9 żołnierzy polskich nie stawiających oporu. Żołnierze ci bez żadnego powodu zostali zamordowani.

* * *

W i ś n i e w o gm. Zambrów

10 września

Żołnierze Wehrmachtu przechodzący przez wieś dokonali jej pacyfikacji. Zamordowane zostały 3 osoby:

Jałbrzykowski Marceli
Kulesza Władysław
Pęska Stefania,  lat 9

* * *

W y l i n y   R u ś – kolonia gm. Szepietowo Stacja

12 września

Żołnierze Wehrmachtu spacyfikowali wieś, mężczyzn wywieziono na roboty do Rzeszy. Zamordowani zostali 4 polscy żołnierze wzięci do niewoli. Zwłoki wywieziono.

* * *

W y s o k i e    M a z o w i e c k i e

10 września

W czasie wkraczania wojsko niemieckie podpalało domy i wrzucało granaty do piwnic. W piwnicach zginęli:

Turowski Stanisław, lat 15 harcerz
Jabłoński Władysław
Kownecki (lub Kownacki) Adam
Księżopolski Jerzy, lat 8
Kulbabiński Jan
Ostrowski Jan
Ostrowska Zofia – małżonkowie z ul Przechodniej
Wądołowski Tadeusz, lat 11.

We własnym domu spalony został NN Żyd

* * *

W y s z o n k i    K o ś c i e l n e gm. Klukowo

12 września

Przez żołnierzy Wehrmachtu zostali zamordowani:

Michalak Jan, lat 20
Pietrzak Stanisław, lat 22

* * *

Z a k r z e w o    N o w e gm. Zambrów

10-12 września 1939 roku

Jak podaje Rejestr GKBZHwP, 10 lub 12 września 1939 roku, żołnierze Wehrmachtu rozstrzelali w lesie nagórskim 18 osób. Fakt ten, nie uściślając daty, ale podając liczbę i dane ofiar potwierdza informacja Urzędu Gminy w Zambrowie oparta na relacjach naocznego świadka.

Zginęli:

1. Dąbkowski Wiktor, lat 60 – rolnik
2. Kołodziejczyk (brak imienia), lat ok. 60 – pastuch – pasał krowy u Mariana Żelaźnickiego
3. Konopka Konstanty, lat 55 – rolnik (żyje córka – Teresa)
4. Konopka Karol, lat 50 – rolnik
5. Kraszewski Bolesław, lat 50 – rolnik, kawaler. Pracował w kopalni we Francji
6. Kraszewski Jan, lat 48 – rolnik (żyje córka – Aleksandra)
7. Kraszewski Tomasz, lat 50 – rolnik, kawaler
8. Mieczkowski Piotr, lat 45 – rolnik. Inwalida z wojny polsko-sowieckiej
9. Rydel Stanisław, lat 70 – pastuch. Mieszkaniec wsi Poryte Jabłoń
10.Soszyński Bolesław, lat 56 – młynarz ze Zbrzeźnicy – przypadkowy przechodzień
11.Żelaźnicki Aleksander, lat 48 – rolnik (żyje córka – Jadwiga)
12.Żelaźnicki Czesław, lat 48 – rolnik (żyje syn – Eugeniusz. Gospodaruje na majątku ojca)
13.Żelaźnicki Marian, lat 48 – rolnik (żyje syn – Lucjan)
14.Żelaźnicki Piotr, lat 86 – rolnik – ojciec Mariana Żelaźnickiego (żyje syn – Michał)
15.Żelaźnicki Władysław, lat 46 – rolnik. Syn Piotra i brat Mariana
16.NN z Ostrołęki – brak danych – jechał do rodziny rowerem, zginął przez przypadek

Ciała zastrzelonych zakopano w leju po bombie, a następnie przeniesiono na cmentarz w Zambrowie.

* * *

Z a r ę b y gm. Zambrów

7 września

Funkcjonariusze SS zastrzelili Polaka Jana Podbielskiego ur.6 VIII 1899 mieszkańca wsi.

* * *

Z a m b r ó w

11 września 1939 roku

Według informacji Zarządu Obwodu ŚZŻAK, pokrywającej się z relacją zawartą w Rejestrze, żołnierze Wehrmachtu, wchodzący w skład wspominanego już kilkakrotnie, XIX Korpusu Pancernego, dopuścili się w Zambrowie, w dniu 11 września 1939 roku, masowej zbrodni na mieszkańcach okolicznych wsi. Przebieg masakry był następujący:

Niemcy wkroczyli 10.IX. 1939 r. do wsi Wiśniewo. Spędzili wszystkich mężczyzn poza wieś, gdzie były doły po przechowywanych ziemniakach. Później, na skutek oddania do Niemców kilku strzałów z łąk po przeciwnej stronie szosy, zaczęli strzelać do każdego zauważonego mieszkańca, zabijając w ten sposób kilka osób. Przed wieczorem wszystkich zatrzymanych przewieziono do Zambrowa do Hali Targowej na ul. Ciecierskiej i trzymano przez noc pod silną strażą. W dniu 11 września 1939 roku, po ataku Wojska Polskiego, w obawie przed okrążeniem, Niemcy dokonali mordu wrzucając do hali granaty. Relacjonujący to zdarzenie świadek Eugeniusz Pruszkowski ocalał dzięki temu, że w chwili wybuchu granatów znajdował się za filarem podtrzymującym sklepienie dachowe, a po eksplozji granatów uciekł w pole.

Jak podaje powyższa relacja, potwierdzona częściowo przez Rejestr, zginęli:

1. Paciorek (imienia brak), lat ok. 50 – rolnik ciężko ranny w hali zmarł
2. Pawlicki Bolesław, lat 49 – strycharz – ciężko ranny – zmarł
3.Pruszkowski Marian, lat 17 – rolnik – skakał przez okno z hali, ranny – zmarł
4.Pruszkowski Franciszek, lat 61 – rolnik, ojciec Mariana i relacjonującego te wydarzenia, Eugeniusza – zginął na miejscu w hali
5.Saniewski Stanisław, lat 20 – rolnik – zginął już po ucieczce z hali
6.Suchcicki Jan, lat 25 – rolnik – ranny w hali – zmarł
7.Suchcicki Stanisław, lat 27 – rolnik – zastrzelony w Wiśniewie
8.Wyrzykowski Adolf, lat 31 – rolnik – zginął na miejscu w hali
9.Jałbrzykowski Mieczysław, lat 70 – rolnik – zastrzelony w Wiśniewie.
10.Pęska Teresa, lat 14 – zastrzelona koło własnego domu

Uciekli z hali: Pruszkowski Eugeniusz, lat 23, Pruszkowski Józef, lat 20 (zginął w wojsku sowieckim), Saniewski Antoni, lat 60 (zmarł w Prusach Wschodnich), Suchcicki Józef, lat 65, Wyrzykowski Władysław, lat 65 (ranny), Wyrzykowski Henryk, lat 20 – syn Władysława, Leśniewski Walenty, lat 60 i Grabowski Paweł, lat 45 (ranny w rękę).

– – – –

13/14 września 1939 roku

Plac ćwiczeń 71 Pułku Piechoty w Zambrowie zamienili Niemcy w tymczasowy obóz jeniecki. Zgromadzili tam kilka tysięcy jeńców m.in. z 33 PP z Łomży i 3 PAC z Wilna. Według relacji świadków, którzy przeżyli noc z 13 na 14 września 1939 r., przebieg wypadków był następujący:

Jeńców zgromadzono na placu koszarowym. Dołączono do nich również cywilów złapanych na okolicznych drogach lub w samym Zambrowie. Wzdłuż jednego boku placu ustawiono samochody ciężarowe, na których zostały umieszczone karabiny maszynowe. Całego terenu pilnowali uzbrojeni żołnierze Wehrmachtu. Pod wieczór dozorujący jeńców wartownicy ogłosili, że wszyscy, zarówno cywile jak i wojskowi, winni położyć się na ziemi i nie podnosić do rana. W razie niepodporządkowania się temu zarządzeniu zagrożono otwarciem ognia. Po zmierzchu plac i leżących na nim ludzi oświetlały reflektory samochodowe.

W nocy, gdy jeńcy i więźniowie spali, żołnierze niemieccy wpędzili na plac konie. Ludzie, w obawie przed stratowaniem, zrywali się z ziemi. Wtedy Niemcy otworzyli ogień z karabinów maszynowych ustawionych na samochodach. Przerażeni ludzie padali z powrotem na ziemię pomiędzy rannych i zabitych. Rannym nie pozwolono udzielić pomocy, a do każdego, kto usiłował się podnieść, strzelano. Ranni, cierpiąc, jęczeli przez całą noc do rana.

Tej nocy zginęło około 150-200 osób, zarówno jeńców wojennych jak i cywilów. Według oficjalnych dokumentów pochowano ich następnego dnia na tym samym placu. Tych, którzy ocaleli z pogromu, ustawiono dziesiątkami w szeregach i popędzono pieszo do Łomży, a następnie poprzez Kolno do Kętrzyna.

Miejsce pochówku jeńców na terenie koszar do dzisiaj pozostaje zagadką. Najprawdopodobniej nie zostało ono zaznaczone, a teren po prostu zniwelowano. Tym bardziej, że w końcu września 1939 roku koszary zajęły wojska sowiecki, które stacjonowały tam do 21 czerwca 1941 roku. Po nich, aż do wyzwolenia w koszarach ponownie stacjonowały wojska niemieckie.

Ale o pochowaniu jeńców na terenie koszar może świadczyć fakt, że podczas budowy obiektów Zambrowskich Zakładów Przemysłu Bawełnianego, zlokalizowanych na terenie opuszczonych przez wojsko w 1957 roku koszar, z wykopów wydobyto dużą ilość szczątków kostnych.

* * *

Ż a b i e n i e c gm. Klukowo

12 września

Żołnierze Wehrmachtu zabili Szepietowskiego ( imienia brak). Powodem było znalezienie przy nim dwóch łusek.

                                                                                                                                                                                                Jerzy Smurzyński

Źródła:

1. Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce – Instytut Pamięci Narodowej –Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945 – województwo łomżyńskie

Warszawa 1985 r.

2. Jerzy Smurzyński – Czarne Lata na łomżyńskiej ziemi – wydanie drugie poprawione i uzupełnione.

Warszawa 2018 r.