Ośrodek Sapersko Pionierski 18. Dywizji Piechoty

OŚRODEK SAPERSKO PIONIERSKI 18. DYWIZJI PIECHOTY

Zapomniana jednostka Garnizonu Łomża

     W powszechnej świadomości mieszkańców miasta Łomża zawsze związana była z Wojskiem Polskim, czego dowodem jest pamięć o 33. Łomżyńskim Pułku Piechoty oraz o jednostkach wojskowych stacjonujących w mieście w okresie powojennym, potocznie zwanych jednostką samochodową i jednostką chemiczną. Jednak historia Łomży jako garnizonu bogatsza jest o inne oddziały, instytucje i urzędy Wojska Polskiego stacjonujące w tutejszym garnizonie zwłaszcza w okresie międzywojennym. Jedną z jednostek był Ośrodek Sapersko Pionierski 18. Dywizji Piechoty funkcjonujący w latach 1937-1939.

  Powstanie i zadania ośrodka

     W ramach organizacji wojennej każda dywizja piechoty posiadać miała własny batalion saperów wystawiany przez istniejące pułki saperów podlegające dowództwom okręgów korpusów [1]. W skład Okręgu Korpusu Nr I (dowództwo-Warszawa) wchodziła 18. Dywizja Piechoty ze sztabem w Łomży w składzie: 33. Łomżyński Pułk Piechoty stacjonujący w Łomży, 42. Pułk Piechoty w Białymstoku, 71. Pułk Piechoty w Zambrowie oraz 18. Pułk Artylerii Lekkiej w Ostrowi Mazowieckiej. Po mobilizacji w skład dywizji wejść miał XVIII Batalion Saperów wystawiony przez 1. Pułk Saperów Legionów im. Tadeusza Kościuszki który stacjonował w Modlinie. W 1928 r. rozformowano 6. i 9. Pułk Saperów a w roku następnym pozostałe pułki. Na ich bazie utworzono bataliony saperów które przejęły zadania mobilizacyjne w tym 1. Batalion Saperów Legionów w Modlinie który przejął zadania byłego 1. Pułku Saperów Legionów. Ponadto w latach 1921-1924 każdy pułk piechoty posiadał pluton techniczny wchodzący w skład kompanii specjalnej podporządkowanej dowódcy batalionu sztabowego. W 1924 r. plutony techniczne przemianowano na plutony pionierów które usamodzielniono i podporządkowano bezpośrednio dowódcy pułku. Zadaniem tychże plutonów było towarzyszenie piechocie, budowa zapór inżynieryjnych, przejść i kładek oraz promów służących do pokonywania przeszkód wodnych. W trakcie zgrupowań pionierskich organizowanych w ramach ćwiczeń dywizyjnych przy jednym z pułków piechoty wydzielone plutony pionierów tworzyły kompanię pionierów macierzystej dywizji piechoty. Miało to ułatwić szkolenie oraz zgranie pododdziałów. Równocześnie organizowano kurs podoficerski oraz prowadzono szkolenia specjalistyczne w tym z pokonywania przeszkód wodnych oraz budowy tymczasowych mostów. Jednym z nich był lekki most drewniany wybudowany w dniu 11 lipca 1931 r. na Narwi nieopodal Łomży.

     W celu zwiększenia możliwości mobilizacyjnych oraz poziomu wyszkolenia pododdziałów pionierów przy wybranych dywizjach piechoty postanowiono powołać ośrodki sapersko pionierskie których głównym zadaniem na czas wojny była mobilizacja dywizyjnych batalionów saperów. Jako pierwsze w dniu 21 stycznia 1935 r. powstały ośrodki 16, 20, 23, 29. Dywizji Piechoty a w dniu 22 maja 1937 r. ośrodki 7, 10, 11, 12, 13, 18, 25. i 27. Dywizji Piechoty. Ośrodki Sapersko Pionierskie pod względem wyszkolenia podlegały dowódcy 3. Grupy Saperów z siedzibą w Warszawie która obejmowała oddziały pionierów wchodzące w skład dywizji piechoty i brygad kawalerii. Dodać należy iż grupy saperów utworzono w 1935 r. na bazie rozformowanych brygad saperów funkcjonujących w latach 1929-1935.

     W skład każdego ośrodka sapersko pionierskiego wchodziły trzy plutony w tym I pluton z trzema drużynami, II  pluton z dwiema drużynami oraz III pluton (trzy drużyny) zwany plutonem specjalnym w którym zgrupowano specjalistów to jest kierowców, elektromechaników, operatorów sprzętu technicznego w tym pilarzy i kafarzystów. Łącznie 138 ludzi w tym 4 oficerów, 16 podoficerów (między innymi szef kompanii, podoficer sprzętowy, gazowy i gospodarczy) oraz 118 szeregowców. Na czas ćwiczeń plutony tworzyły kompanię saperów do której dochodziła zbiorcza kompania pionierów utworzona z trzech plutonów pionierów wchodzących w skład pułków piechoty macierzystej dywizji. Podnosiło to znacząco poziom wyszkolenia żołnierzy poszczególnych plutonów pionierów oraz ułatwiało ewentualną mobilizację.

      Ośrodek Sapersko Pionierski 18. DP zakwaterowano w obiektach przy Alei Legionów. Na terenie ośrodka zmagazynowano dużą ilość sprzętu saperskiego a także wozy konne typu LKS przeznaczone między innymi do przewozu pontonów parku LMPD oraz pojazdy samochodowe które miały znaleźć się na stanie mobilizowanego batalionu saperów. W skład parku samochodowego wojsk saperskich wchodziły między innymi przystosowane do jazdy w terenie samochody osobowe Polski Fiat 508 Łazik, Polski Fiat 508 Furgon, lekkie ciężarówki Polski Fiat 618 Grom oraz ciężarowe Polski Fiat 621 i starsze Ursus A a także motocykle przeważnie typu CWS 111 Sokół 1000 lub Sokół 600. Pojazdy należące do ośrodka nie zaspokajały pełnych potrzeb mobilizacyjnych w związku z czym przewidywano pokrycie zapotrzebowania pojazdami znajdującymi się w składnicach oraz cywilnymi pochodzącymi z rekwizycji. Dodatkowo w 1939 r. na terenie ośrodka zmagazynowano materiały budowlane przeznaczone do budowy fortyfikacji w rejonie Łomży, Piątnicy i Nowogrodu.

         Dowódcą ośrodka był kpt. Henryk Folwarczny poprzednio oficer a następnie w stopniu majora kwatermistrz 33. Łomżyńskiego pp, kpt. dypl. Felicjan Majorkiewicz (w okresie 1 listopad 1938-23 marzec 1939) będący wcześniej oficerem dowództwa 18. Dywizji Piechoty a następnie oficerem sztabu SGO „Narew” oraz mjr Kazimierz Mizerek który objął także dowództwo zmobilizowanego 18. Batalionu Saperów.

Mobilizacja i działania wojenne

           W związku z wkroczeniem wojsk niemieckich do Czechosłowacji w dniu 23 marca 1939 r. ogłoszono cichą mobilizację wybranych jednostek Wojska Polskiego. W tymże dniu powołano także szczątkowe sztaby związków operacyjnych w tym sztab Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew” w skład której weszła 18. Dywizja Piechoty oraz Suwalska i Podlaska Brygada Kawalerii.

         Zgodnie z planem mobilizacyjnym Ośrodek Sapersko Pionierski 18. DP rozwijał 18. Batalion Saperów z etatem typu IIa przeznaczonym dla osłonowych dywizji piechoty. Jedną z nich była 18. Dywizja Piechoty należąca do grupy mobilizacyjnej oznaczonej kolorem niebieskim do której należały jednostki przeznaczone do osłony granicy z Niemcami. Jednocześnie niektóre ośrodki sapersko pionierskie mobilizowały kompanię techniczną nowego typu mającą w składzie dotychczas samodzielny pluton pionierów przeznaczoną dla jednego z pułków  piechoty macierzystej dywizji. Nie dotyczyło to jednak 18. Dywizji Piechoty której pułki wymaszerowały w pole z samodzielnymi plutonami pionierów. Mobilizację wybranych pododdziałów 18.

         Batalionu Saperów rozpoczęto w dniu 17 kwietnia. W ciągu tego miesiąca w Ośrodku Sapersko Pionierskim 18. DP sformowano 2. i 3. kompanię saperów w skład których weszli żołnierze starszego rocznika dotychczasowego plutonu specjalnego uzupełnieni podoficerami i saperami z rezerwy powołanymi na 10 tygodniowe ćwiczenia. Ponadto nadal funkcjonowała pokojowa kompania saperów którą niebawem przekształcono w 1. kompanię saperów. Wszystkie kompanie otrzymały sprzęt saperski oraz broń indywidualną i zespołową przysługującą pododdziałom saperów. 1. kompania otrzymała sprzęt z magazynów mobilizacyjnych oraz ręczne karabiny maszynowe wz. 28 produkcji polskiej, 2. kompania sprzęt przekazany przez kompanię etatu pokojowego oraz niemieckie lekkie karabiny maszynowe wz. 08/15 pochodzące z I wojny światowej, 3. kompania (zmotoryzowana) sprzęt z magazynów oraz ręczne karabiny maszynowe wz. 28. Ponadto na stanie tejże kompanii znalazły się samochody w tym między innymi ciężarowe typu Polski Fiat 621 o numerach rejestracyjnych W 13-695 z przyczepą nieznanego typu i W 13-693 z przyczepą typu LKS oraz samochód osobowy Polski Fiat 508 Łazik o numerze rejestracyjnym W 14-230. Ponadto kompania otrzymała pojazdy pochodzące z rekwizycji oraz pojazdy przydzielone w trakcie działań wojennych w tym motocykle [2].

         Nowo powstałe kompanie przystąpiły do intensywnego szkolenia oraz prac fortyfikacyjnych wykonywanych w pasie obrony 18. Dywizji Piechoty. W okresie maj-sierpień w 3. kompanii saperów (zmotoryzowanej) przeszkolono żołnierzy rezerwy w tym minerów, elektryków, kafarzystów, pilarzy i kierowców samochodowych. Ponadto w lipcu przeprowadzono dwutygodniowy kurs fortyfikacyjny dla oficerów i podoficerów piechoty którzy mieli uczestniczyć w budowie umocnień stałych i polowych.

         W dniu 24 sierpnia ogłoszono mobilizację alarmową obejmującą wszystkie jednostki Wojska Polskiego. W tymże dniu oficjalnie utworzono 18. Batalion Saperów który podporządkowano dowódcy 18. Dywizji Piechoty. Równocześnie w dalszym ciągu istniał Ośrodek Sapersko Pionierski funkcjonujący jako oddział gospodarczy i zbierania nadwyżek który ostatecznie rozwiązano w dniu 3 września. Plan mobilizacyjny przewidywał uzupełnienie istniejących oraz powołanie nowych pododdziałów. Zgodnie z nim 1. kompania mobilizowana była w czasie A+20 (A-godzina ogłoszenia mobilizacji, 20-godziny osiągnięcia gotowości), pozostałe pododdziały baonu w czasie A+36. Ponadto w trakcie mobilizacji alarmowej wystawiono kolumnę saperską (pontonową), pluton przeciwgazowy i poczet (drużynę) dowódcy oraz drużynę przeprawową pionierów nr 18 (czas A+36) podporządkowaną dowódcy baonu. Niektóre pododdziały mobilizowano poza terenem koszar, na przykład kolumna saperska zakwaterowana została na terenie cegielni w pobliżu ówczesnej Alei Marszałka Józefa Piłsudskiego (obecnie rejon ulicy gen. Władysława Sikorskiego i Fabrycznej). Poza tym powołano dwie komisje poborowe koni z terminem mobilizacji A+36 które miały działać w okolicach Łomży. Do dnia 31 sierpnia wszystkie zmobilizowane pododdziały zajęły pozycje wyjściowe.

Ugrupowanie wyjściowe pododdziałów 18. Batalionu Saperów w dniu 31 sierpnia 1939 r.

Oprac. M.K. Tchórzewski.

         Po wybuchu wojny pododdziały batalionu pozostawały w dotychczasowych miejscach postoju. W dniu 2 września 3. kompania saperów podzielona została na dwie części. Pierwsza pod dowództwem por. Cymkowskiego będącego dowódcą kompanii odmaszerowała w kierunku granicy polsko-niemieckiej i przeszłą do dyspozycji dowódcy Podlaskiej Brygady Kawalerii. Część druga przeszła do dyspozycji dowódcy 18. Dywizji Piechoty i odmaszerowała w kierunku południowym. Natomiast kolumna saperska przeszła do wsi Zagroby [3].

         Od chwili rozpoczęcia walk na przedpolu Narwi pododdziały batalionu pozostawały na zapleczu i nie miały bezpośredniego kontaktu z wrogiem za wyjątkiem połowy plutonu z 2. kompanii saperów przydzielonego do 2. kompanii 71. pp biorącej udział w nieudanym wypadzie na Myszyniec. Nie wybudowano także żadnej przeprawy mostowej. Po odwrocie z dotychczasowych pozycji batalion skoncentrowano w lasach Czerwonego Boru. Po nieudanych próbach zajęcia Zambrowa oraz bitwach pod Łętownicą i Andrzejewem w wyniku których przestała istnieć 18. Dywizja Piechoty resztki batalionu dowodzone przez dotychczasowego adiutanta por. Edmunda Romanowskiego zdołały odejść w
kierunku Brańska. Poprzez Bielsk Podlaski, Białowieżę i Prużanę dotarły wraz z innymi oddziałami do Berezy Kartuskiej. Po wkroczeniu wojsk sowieckich żołnierze batalionu brali udział w potyczkach z bandami złożonymi ze skomunizowanej ludności miejscowej po czym weszli w skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie” tworzonej na bazie oddziałów zgrupowanych na terenie Okręgu Korpusu Nr IX. Po walkach w rejonie Kocka skapitulowali wraz z innymi oddziałami SGO „Polesie”.

Koszary

          Ciekawą kwestią tyczącą łomżyńskiego Ośrodka Sapersko Pionierskiego są zabudowania pełniące rolę koszar. W latach 1895-1897 przy ówczesnej Szosie Śniadowskiej powstały zabudowania państwowych zakładów spirytusowych zwanych potocznie monopolem wódczanym które rozpoczęły oficjalną działalność z dniem 1 stycznia 1898 r. W 1915 r. w niewielkiej odległości od zakładów wybudowano stację z kończącą się w tym miejscu linią kolejową [4].

         Po odzyskaniu niepodległości dekretem z dnia 23 stycznia 1919 r. utworzono „Państwowy Monopol Spirytusowy” w skład którego włączono zakłady spirytusowe w tym wytwórnie, rozlewnie oraz hurtownie spirytusu i wódek. Jednym z nich był zakład przy Szosie Śniadowskiej w Łomży który w latach dwudziestych i trzydziestych nosił nazwę Hurtowni Nr 6 Państwowego Monopolu Spirytusowego (tel. 169).

         W 1934 r. cała Szosa Śniadowska przemianowana została na Aleję Legionów co nawiązywało do 1. i 4. Pułku Piechoty Legionów oraz Obozu Internowanych Legionistów (Internierungs-Lager Lomscha) które to przebywały w mieście w latach 1916-1918. Na mocy ustawy z dnia 26 marca 1935 r. o sprzedaży, zamianie i bezpłatnym odstąpieniu niektórych nieruchomości państwowych (Dziennik Ustaw z 1935 r. poz. 182, str. 445) zezwolono na sprzedaż nieruchomości stanowiących własność „Państwowego Monopolu Spirytusowego”. Jedną z nich była nieruchomość przy Alei Legionów 26 w Łomży składająca się z gruntu o powierzchni 18543 m3 oznaczona numerem hipotecznym 451.
Nieruchomość przejęło Ministerstwo Spraw Wojskowych z przeznaczeniem na koszary i magazyny. Zabudowania koszar obejmowały dwie wartownie od strony Alei Legionów, duży podpiwniczony murowany budynek parterowy z piętrowymi narożnikami stojący pomiędzy wartowniami, budynek w kształcie litery U z piętrowymi narożnikami stojący frontem do ulicy Dworcowej oraz budynki techniczno-gospodarcze w tym adaptowane na potrzeby warsztatów, stajni i garaży. Budynki od strony Alei Legionów i ulicy Dworcowej przylegały bezpośrednio do chodnika natomiast pozostały teren otoczony był ceglanym murem. Po drugiej stronie Alei Marszałka Józefa Piłsudskiego (była Szosa Obwodowa) mieściły się składy paliwowe oddziału spółki „Karpaty” której biura znajdowały się przy Starym Rynku 23 a następnie przy Placu Wolności (ówczesna nazwa Placu Pocztowego).

         W latach 1939-1944 obiekty przy Alei Legionów przemianowanej na ulicę Krasnoarmiejską (Armii Czerwonej) zajmowane były przez jednostki Robotniczo Chłopskiej Armii Czerwonej (RKKA) a następnie przez wojsko niemieckie (Wehrmacht) które ulokowało tu park transportu samochodowego (kraftfarpark) z warsztatami. W tymże czasie Aleja Legionów ponownie zmieniła nazwę na Kasernenstrasse (ulica Koszarowa). Po drugiej stronie Szosy Obwodowej (obecna ul. gen. Władysława Sikorskiego) nadal funkcjonowała baza paliwowa (tankstelle) z której korzystały pojazdy armii niemieckiej. W trakcie walk we wrześniu 1944 r. budynki koszarowe wraz z pobliskim budynkiem dworca kolejowego uległy zniszczeniu. Ocalał budynek od strony ulicy Dworcowej oraz wartownie pomiędzy którymi znajdował się zniszczony budynek parterowy z piętrowymi narożnikami.

         W 1946 r. dotychczasowa Aleja Legionów przemianowana została na ulicę gen. Karola Świerczewskiego. W 1950 r. zrujnowane obiekty przejęła Państwowa Komunikacja Samochodowa (PKS) z przeznaczeniem na bazę techniczną i zajezdnię samochodową. W budynku przy ulicy Dworcowej ulokowano biura a garaże i warsztaty w odbudowanych halach od strony torów kolejowych. Po drugiej stronie ulicy gen. Władysława Sikorskiego (była Szosa Obwodowa) nadal funkcjonowała baza paliw. W 1978 r. samochody ciężarowe przeniesiono do nowej bazy przy ulicy Spokojnej. Ostatecznie bazę samochodową PKS-u przy Alei Legionów (nazwa od 1989 r.) zlikwidowano na początku lat dziewięćdziesiątych a pozostałe po niej budynki uległy rozbiórce. Cały teren pozostał własnością PKS-u który rozpoczął prace zmierzające do budowy dworca autobusowego uruchomionego w 1994 r. Jedynym ocalałym budynkiem byłych koszar pozostała wartownia z 1896 r. w dniu 12 grudnia 1990 r. wpisana w rejestr zabytków (numer A-415). Budynek ten wraz z bramą wjazdową przez wiele lat pozostawał zaniedbany. Odrestaurowany został po likwidacji bazy PKS-u i przekazaniu w ręce prywatne. Obecnie charakterystyczny obiekt przy Alei Legionów 50 jest jedyną pamiątką po Państwowym Monopolu Spirytusowym
(zakładach spirytusowych) i Ośrodku Sapersko Pionierskim 18. Dywizji Piechoty.

Struktura organizacyjna batalionu saperów typ IIa na stopie wojennej

Oprac. M.K. Tchórzewski

Etat batalionu saperów typ IIa na stopie wojennej

Uwagi: pluton przeciwgazowy dysponował także 1,3 tony wapna chlorowanego i 80 kompletami ochronnych ubrań
przeciwgazowych, ponadto w batalionie było 16 lekkich i ręcznych karabinów maszynowych.

Oprac. M.K. Tchórzewski.

Obsada kadrowa 18. Batalionu Saperów w okresie kwiecień-wrzesień 1939 r.

Uwagi:
1- od czerwca 1939 r.;
2- poległ 10 września 1939 r. pod Undami;
3- Autorowi niniejszego opracowania nie udało się ustalić nazwisk dowódców plutonów tejże kompanii;
4- według innych danych ppor. rez. inż. Piotr Tarasiewicz był dowódcą plutonu technicznego i równocześnie oficerem technicznym 3.                 kompanii saperów (zmotoryzowanej) lub dowódcą plutonu sprzętowego wchodzącego w skład kolumny saperskiej;
5- por. rez. inż. Ludwik Grabowski ur. w Łomży w dniu 25 sierpnia 1899 r., absolwent Państwowej Szkoły Mierniczej w Łomży, w latach                 trzydziestych mieszkaniec Warszawy, pracownik Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego, oficer rezerwy 1. Batalionu Saperów z         Modlina, jeniec obozu w Kozielsku, zamordowany w 1940 r. w Katyniu.

Oprac. M.K. Tchórzewski.

Ilustracje

Plan koszar Ośrodka Sapersko Pionierskiego 18. Dywizji Piechoty

1- budynek z piętrowymi narożnikami, zniszczony w 1944 r.
2- budynek z piętrowymi narożnikami, po 1950 r. biura miejscowego PKS-u
3- warsztaty i garaże
4- zabudowania techniczno-gospodarcze
5- wartownia zachowana do czasów obecnych i wpisana do rejestru zabytków
6- wartownia
7- brama wjazdowa, po 1950 r. brama główna
8- brama wjazdowa zachowana do czasów obecnych
9- plac alarmowy, po 1950 r. plac manewrowy pojazdów
10- budynek dworca kolejowego zniszczony w 1944 r.
11- plac dworca kolejowego
12- tereny kolejowe

Przypisy
1. W latach 1921-1929 istniało dziesięć pułków saperów po jednym w każdym dowództwie okręgu korpusu. Był to 1.
Pułk Saperów Legionów im. Tadeusza Kościuszki w Modlinie (DOK Nr I), 2. Pułk Saperów Kaniowskich w Puławach
(DOK Nr II), 3. Pułk Saperów Wileńskich w Wilnie (DOK Nr III), 4. Pułk Saperów w Sandomierzu (DOK Nr IV), 5.
Pułk Saperów w Krakowie (DOK Nr V), 6. Pułk Saperów im. gen. Ignacego Prądzyńskiego we Lwowie, (DOK Nr VI),
7. Pułk Saperów w Poznaniu (DOK Nr VII), 8. Pułk Saperów w Toruniu (DOK Nr VIII), 9. Pułk Saperów w Brześciu
nad Bugiem (DOK Nr IX) i 10. Pułk Saperów w Przemyślu (DOK X ).
2. Ponadto w chwili kapitulacji na stanie drugiej części kompanii znajdował się samochód ciężarowy SPA z przyczepą
przydzielony w trakcie działań z Kolumny Samochodowej Nr 351 wchodzącej pierwotnie w skład SGO „Narew” oraz
samochody osobowe marki „Austro-Daimler” i „Horch” a także motocykl z przyczepą „Harley Davidson” pochodzące
z rekwizycji. Ponadto pododdział posiadał 2000 litrów benzyny i 300 litrów oleju silnikowego. Relacja z zasobów IPiM
im. Władysława Sikorskiego w Londynie, 18 batalion saperów- sygnatura B.I. 14 g.
3. Relacja z zasobów IPiM im. Władysława Sikorskiego w Londynie, 18. batalion saperów- sygnatura B.I. 14 g.
4. Początkowo rolę dworca pełnił drewniany barak w miejsce którego w 1929 r. wzniesiono okazały murowany
budynek piętrowy mieszczący poczekalnie i inne pomieszczenia dworcowe w tym Posterunek Policji Państwowej
podlegający Komisariatowi Policji Państwowej w Łomży który zajmował budynek przy Placu Tadeusza Kościuszki 4.

Bibliografia
Źródła archiwalne
– Instytut Polski i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego w Londynie
18. batalion saperów-sygnatura B.I. 14 g
Opracowania
– Cutter Zdzisław Józef Polskie wojska saperskie w 1939 r. organizacja, wyposażenie, mobilizacja i działania
wojenne, Częstochowa 2003.
– Cutter Zdzisław Józef Saperzy II Rzeczypospolitej, Warszawa 2005.
– Kosztyła Zygmunt Wrzesień 1939 na Białostocczyźnie, Warszawa 1976.
– Kozłowski Eugeniusz Wojsko Polskie 1936-1939. Próby modernizacji i rozbudowy, Warszawa 1964.
– Laszczkowski Mieczysław Ziemia Łomżyńska w latach wojny i okupacji 1939-1945, Warszawa 2003.
– Praca Zbiorowa Księga Adresowa Polski (Wraz z W.M. Gdańskiem) dla Handlu, Przemysłu, Rzemiosł i Rolnictwa
1930, Warszawa 1930.
– Praca Zbiorowa Informator na województwo białostockie na rok 1932, Białystok 1932.
– Praca Zbiorowa Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego Katyń, Warszawa 2000.
– Rejestr zabytków nieruchomych województwa podlaskiego.
– Rybka Ryszard, Stepan Kamil Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939, Kraków 2006.
– Rybka Ryszard, Stepan Kamil Najlepsza Broń. Plan Mobilizacyjny „W” i jego ewolucja, Warszawa 2010.
– Stawecki Piotr Wojsko Marszałka Józefa Piłsudskiego 12 V 1926 – 12 V 1935, Warszawa 2004.
– Zarzycki Piotr Plan mobilizacyjny “W”. Wykaz oddziałów mobilizowanych na wypadek wojny, Pruszków 1995.
Plany miasta
– Plan Der Stadt Lomscha Masstab 1:4000 1942.

 Opracowanie tematu:
Maciej Krzysztof Tchórzewski

Autor zastrzega sobie wszelkie prawa autorskie i nie można wykorzystywać żadnego fragmentu artykułu (także fotografii) bez zgody Autora, którą można uzyskać za pośrednictwem serwisu.

Autor zwraca się z prośbą do użytkowników tego portalu o nadsyłanie do redakcji wszelkich uwag i materiałów dotyczących artykułu oraz innych jednostek wojskowych stacjonujących w Łomży w okresie międzywojennym a także informacji o obiektach wykorzystywanych przez wojsko zwłaszcza o nieistniejących i zapomnianych koszarach w Piątnicy i Łomżycy.