P T K w Łomży do 1918 r. (część III)

 Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego Oddział w Łomży do 1918 r. (część III)

  Sekcja odczytowa

 Rozluźnienie cenzury w Królestwie Polskim po 1905 r. pozwoliło na rozwinięcie działalności prelekcyjnej. 29 IV 1909 r. powołano przy łomżyńskim oddziale sekcję odczytową. Jej kierownikiem został Ignacy Dąbrowski. W 1909 r. sekcja odczytowa urządziła 3 odczyty. Byli obecni prelegenci z Warszawy. W maju na zebraniu ogólnym Karol Hofman wygłosił referat „O Krzemieńcu”. W grudniu Aleksander Janowski, autor opracowania „Wycieczki po kraju”, wygłosił pogadankę „Nasze miasta”. Sekcja muzealna wspólnie z sekcją wycieczkową i odczytową w styczniu 1910 r. rozesłała kwestionariusz zredagowany przez Wacława Stalskiego i poprzedzony pismem przewodnim, odezwą „do inteligentnych mieszkańców wsi, miast i miasteczek Ziemi Łomżyńskiej” w sprawie zabytków przeszłości, osobliwości przyrody, pozostałych pamiątek i rzeczy godnych obejrzenia, dokąd należałoby odbyć wycieczki i skąd należałoby czerpać materiały”. W kwestionariuszu umieszczono pytania dotyczące posiadanych przez respondentów zbiorów muzealnych, okazach i innych materiałach krajoznawczych. Zebrane informacje miały być pomocne przy tworzeniu oddziałowych zbiorów muzealnych. Wysłano 325 egzemplarzy. Wraz z napływem odpowiedzi materiał miał być opracowywany przez poszczególne sekcje. W ciągu 3 miesięcy od daty wysłania otrzymano 7 odpowiedzi, w późniejszym czasie dosłano jeszcze 2. W związku ze znikomym odzewem na kwestionariusz postanowiono gromadzić informacje z broszur, rozmów – wywiadów z osobami mającymi odpowiednią wiedzę i z gazet. Podzielono się zadaniami i stworzono w ramach sekcji wycieczkowej działy: opisowy, przyrodniczy, ekonomiczny, kulturalny, danych ekonomicznych, danych statystycznych z dziedziny szkolnictwa i oświaty, budownictwa, archeologii, muzyki i śpiewu ludu. W 1910 r. odczyt Dzierżyńskiego z Warszawy „W krainie starego lodowca” nie doszedł do skutku, „gdyż latarnia do obrazów niknących w ostatniej chwili odmówiła posłuszeństwa z powodu zepsucia się palnika”. Ta awaria oraz brak miejscowych osób mogących wygłosić interesujący odczyt była przyczyną zrealizowania w tym roku tylko 3 odczytów. W 1910 r. nie miały zbyt licznej publiczności. 13 III 1911 r. na łamach „Ziemi” Aleksander Janowski poinformował, że na przełomie 1910 i 1911 r. „konieczność oszczędnej gospodarki funduszami zmusiła sekcję odczytową w Łomży do zaniechania odczytów publicznych”. 3 II 1911 r. odbyły się pierwsze 2 odczyty. Franciszek Stopa mówił „O Niemnie”. 6 III 1911 r. pokazano przezrocza do „Pieśni o ziemi naszej” Wincentego Pola z deklamacją wybranych fragmentów jego poezji. Członek zarządu przedstawił charakterystykę krajobrazu polskiego. Fundusze uzyskane z 2 odczytów w kinoteatrze „Mirage” w dniu 19 V 1911 r. postanowiono przeznaczyć na wydanie serii pocztówek poświęconych ziemi łomżyńskiej. Odczyt „Dziedzictwo epoki lodowcowej” powtórzono dwukrotnie. Wygłosił go Wacław Jacuński. Prelekcja była ilustrowana przezroczami wykonanymi przez Antoniego Dobrowolskiego, który w latach 1897–1899 wraz z Henrykiem Arctowskim uczestniczył w belgijskiej wyprawie na Biegun Południowy. W 1911 r. nastąpiła poprawa zainteresowania mieszkańców Łomży odczytami. „Wspólna Praca” z tego roku poinformowała po jednym z odczytów, że „wbrew przypuszczeniom, że naukowy charakter tego wieczoru nie wzbudzi należytego zainteresowania ogółu, przestronna sala kinematografu podczas dwukrotnie wygłoszonego odczytu była szczelnie wypełniona publicznością.” Wieczorne odczyty w kinematografie „Mirage” gromadziły setki osób, nie wniosły jednak spodziewanych korzyści majątkowych do budżetu towarzystwa, z powodu niekorzystnych warunków wynajęcia sali, które narzucił właściciel. W 1912 r. tylko odbył się tylko jeden odczyt „Suwalszczyzna”, który przedstawił przewodniczący sekcji Adam Mieczkowski. Wysłuchało go 78 osób. W 1913 r. sekcja odczytowa przygotowała 2 odczyty: „Dzieje malarstwa w Polsce” i „Popularna pogadanka z chemii”. W 1913 r. odczytów wysłuchało 270 osób. Działalność towarzystwa obejmowała zagadnienia, które budziły myśli o samodzielnym bycie państwa polskiego. W 1914 r. „Głos Łomżyński” pozytywnie docenił działalność odczytową, popularyzowanie krajoznawstwa, wiedzy historycznej, geograficznej oraz inicjatywy w zakresie ochrony dziedzictwa narodowego podczas wycieczek krajoznawczych oraz organizację muzeum krajoznawczego w 1913 r. Jednocześnie ubolewał nad małym zainteresowaniem działalnością towarzystwa w społeczeństwie łomżyńskim. Ujął to w słowach: „To jedno towarzystwo o charakterze naukowym, jakie posiadamy, nawet na nasze stosunki liczy zbyt małą ilość członków. Oddział ostrołęcki posiada przeszło 2 razy więcej członków.” W 1908 r. przy Zarządzie Głównym Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego zorganizowano wydział meteorologiczny. Prowadził go Kazimierz Kulwieć, on też organizował prace z tej dziedziny w oddziałach terenowych. Stało się to przejawem zainteresowań członków łomżyńskiego towarzystwa. 6 XII 1910 r. decyzję o tym podjął zarząd towarzystwa. Zainteresowania te uważano za naukowe. Urządzono stację meteorologiczną IV rzędu, czyli deszczową. Obserwowano i notowano wielkości opadów deszczu, śniegu, krup, szronu, rosy i mgły. Deszczownię zainstalowano za zgodą Antoniny Starzeńskiej, właścicielki posesji przy ulicy Pięknej. Prowadzenie spostrzeżeń meteorologicznych powierzono Antoniemu Haraburdzie. Stacja łomżyńska przekazywała dane z pomiarów meteorologicznych do stacji wyższego rzędu. Działała ona w ramach sieci stacji. W pobliżu Łomży funkcjonowała stacja II rzędu w Drozdowie oraz stacja w Wądołkach Borowych koło Zambrowa. Informacje uzyskane z stacji pozwalały próbować prognozować pogodę.

W 1916 i 1917 r. tematyka odczytów nawiązywała do nadziei związanych z istniejącą sytuacją polityczną w Europie i na terenie ziem polskich. 30 XII 1916 r. odczyt kpt. Marian Kukiela nosił tytuł „Odbudowa państwa polskiego, a wojsko narodowe”. 6 V 1917 r. wystąpił Aleksander Janowski, który przedstawił referat „Ziemia rodzinna”. Sprawozdanie z działalności oddziału za 1917 r. poinformowało o 2 zrealizowanych odczytach w tym roku. Wydarzeniami o dużym rozgłosie były wystąpienia prelegentów o uznanej renomie: Aleksandra Janowskiego, Karola Hofmana, Wacława Jacuńskiego i kpt. dra Mariana Kukiela. W 1917 r. z inicjatywy Adama Chętnika i według jego koncepcji rozpoczęto przygotowania do opracowania monografii ziemi łomżyńskiej. W tym celu zbierano fotografie widoków, różnych okolic, scen z życia miasta od fotografów zawodowych i amatorów. Zgromadzono ich 60.

Odczyty poza Towarzystwem Krajoznawczym w Łomży prowadziły w Łomży szkoły, Towarzystwo Wioślarskie, Związek Katolicki, Towarzystwo Higieniczne, Towarzystwo Wstrzemięźliwości Alkoholowej „Przyszłość”, oddział Towarzystwa Kultury Polskiej i Wydział Kółek Rolniczych przy Łomżyńskim Towarzystwie Rolniczym. Działalność tę prowadzili adwokaci, lekarze, księżą, nauczyciele i ziemianie. Oni wchodzili też do władz wymienionych organizacji. Po zrealizowanych wycieczkach można było podzielić się wiedzą krajoznawczą na zebraniach dla członków oraz na zebraniach otwartych.

Sekcja popularyzacji krajoznawstwa

W Ustawie PTK w § 1 p. 3 zapisano zezwolenie na: – „Szerzenie wśród ogółu, a szczególnie wśród młodzieży, wiadomości dotyczących krajoznawstwa polskiego”. Na podstawie tego zapisu w pierwszym roku działalności powstała przy zarządzie głównym sekcja popularyzacji wiedzy krajoznawczej wśród młodzieży. W 1908 r. z powodu złych skojarzeń ze strony władz z wyrazem młodzież, zmieniono sekcję na komisję popularyzacji krajoznawstwa. Wyraz młodzież wykreślono, jednak nie zrezygnowano z pracy z nią. 29.04.1909 r. powołano przy łomżyńskim oddziale sekcję popularyzacji krajoznawstwa. Jej przewodniczącym został Franciszek Stopa. W 1910 r. prowadziła ona bardzo ożywioną działalność. „Ziemia” z 1910 r. łomżyńską sekcję wraz z sekcją w Piotrkowie, Siedlcach i Zagłębiu zaliczyła do „wybitnie ruchliwych”, prowadzących „owocną, intensywną działalność”. Odbyła się bowiem w nich połowa z 119 odczytów wygłoszonych w tym roku sprawozdawczym w oddziałach. Podzieliła się ona na 2 podsekcje historyczno-etnologiczną i przyrodniczą. Podsekcje spotykały się oddzielnie lub wspólnie raz w tygodniu na konferencjach, podczas których poznawano metodykę prac monograficznych z dziedziny etnografii i folkloru, odczytywano referaty i dyskutowano nad nimi. Frekwencja była liczna. Większość odczytywanych referatów składano później w archiwum materiałów rękopiśmiennych przy bibliotece oddziału. W 1913 r. sekcja popularyzacji krajoznawstwa nie przygotowała żadnego referatu i nie wykazano jej jako istniejącej w sprawozdaniu z działalności za ten rok. W 1914 r. „Głos Łomżyński” poinformował o zaplanowanym w sali Towarzystwa Muzycznego „Lutnia” na 7 II 1914 r. odczycie J. Kliendiensta. Nie udało się jednak uzyskać informacji potwierdzającej realizację planu.

 Tab. XIII. Odczyty popularno-naukowe zorganizowane przez oddział Polskiego Towarzystwa
Krajoznawczego w Łomży w latach 1909–1918

Lp.	Data	Temat odczytu	Miejsce odczytu	Prelegenci	Uwagi
1	29 IV 1909	„Ziemia Łomżyńska po względem przyrodniczo-geograficznym”	–	Konstanty Bzowski	z okazji założenia Muzeum Krajoznawstwa Ziemi Łomżyńskiej, wygłoszony na zebraniu ogólnym, wyłącznie dla członków Towarzystwa
2	18 V 1909	„O Krzemieńcu”	–	Karol Hoffman	wygłoszony na zebraniu ogólnym, wyłącznie dla członków Towarzystwa
3	12 XII 1909	„Nasze miasta”	sala Towarzystwa Śpiewaczego Lutnia	Aleksander Janowski	odczyt publiczny w sali Towarzystwa Muzycznego „Lutnia”, uczestniczyło 150 osób
4	13 II 1910	„Polskie skarby w Karpatach”	–	Wacław Jacuński	–
5	2 III 1910	„Ziemie polskie pod względem geologicznym”	–	Konstanty Bzowski	–
6	16 III 1910	„W krainie starego lodowca”	–	Dzierżyński z Warszawy	nie zrealizowano z powodu awarii palnika lampy w pożyczonym rzutniku obrazów
7	1910	„Wpływ przyrody na psychologię człowieka”	–	–	przygotowany przez podsekcję historyczno-etnologiczną sekcji popularyzowania krajoznawstwa
8	1910	Wycieczka do Częstochowy – na wystawę w 1909 r.	–	–	–
9		„Wycieczka lubelska”	–	–	–
10		„Kościół Świętokrzyski na tle otoczenia”	–	–	–
11		Wycieczka suwalska	–	–	–
12		Wycieczka do Nowogrodu	–	–	–
13		Wycieczka do Ostrołęki	–	–	–
14		„Lublin i jego osobliwości”	–	–	–
15		„Łomża i jej zabytki”	–	–	–
16		„Rozwój architektury w Polsce”	–	–	–
17		„Etnografia a folklor”	–	–	–
18		„Dlaczego zajmujemy się ludoznastwem” według Sz. Matusiaka	–	–	–
19		„Sobótka” według Sz. Matusiaka	–	–	–
20		„Wątek odkwitającej gałęzi w folklorze polskim” według A. Fischera	–	–	–
21		„Ludzie”	–	–	–
22		„Święcickiego opis Mazowsza”	–	–	–
23		„Historia Mazowsza” według W. Smoleńskiego	–	–	–
24		„Osadnictwo szlacheckie na Mazowszu” według W. Smoleńskiego	–	–	–
25		„Kurpie” według L. Krzywickiego	–	–	–
26		„Drobna szlachta w Królestwie Polskim według W Smoleńskiego	–	–	–
27		„Emigracja szlachty mazowieckiej na Ruś” według W. Smoleńskiego	–	–	–
28		„Ptaki krajowe”	–	–	przygotowany przez podsekcję przyrodniczą sekcji popularyzowania krajoznawstwa
29		„Roślinność łąkowa w różnych porach roku”	–	–	jak wyżej
30		„Źródła nafciane w Polsce”	–		jak wyżej
31	3 II 1911	„O Niemnie” – o jego znaczeniu historycznym i handlowym, Grodnie, Puniach, Kownie, o krajobrazach nadniemeńskich	kinematograf „Mirage”	Franciszek Stopa	wykorzystano przezrocza i obraz kinematografu, recytacja poezji związanych z starymi grodami z tego terenu i wspomnień historycznych. Bardzo duża frekwencja, odczyt powtórzono dwukrotnie.
32	6 III 1911	pokaz przezroczy do „Pieśni o ziemi naszej” Pola z deklamacją fragmentów, charakterystyka krajobrazu wygłoszona przez Juliusza Kliediensta	kinematograf „Mirage”	–	–
33	19 V 1911	odczyt „Dziedzictwo epoki lodowcowej” wraz z prezentacją przezroczy Antoniego Dobrowolskiego – uczestnika wyprawy na biegun południowy	kinematograf „Mirage”	Wacław Jacuński z Warszawy	W 1911 r. mimo frekwencji na odczytach przekraczającej 100 osób oddział nie uzyskał z tego żadnej korzyści z powodu złych warunków wynajęcia kinematografu narzuconych przez właściciela
34	1911	„Myślistwo powiatu szczuczyńskiego”	–	–	–
35			–	–	–
36	1911	„Obyczaje szlachty mazowieckiej”	–	–	–
37	1911	„Historia Ziemi Łomżyńskiej i ziem przyległych do niej”	–	–	–
38	1911	„Gady i płazy Królestwa Polskiego”	–	–	–
39	1911	„Żubr, jego pochodzenie i miejsce pobytu”	–	–	–
40	1912	„O malarstwie w Polsce”	–	A. Skiwski	–
41	1912	„Pogadanka popularna z zakresu chemii”	–	Henryk Rościszewski	w 1912 r. odczytów wysłuchało 270 osób
42	1912	„Suwalszczyzna”	–	Adam Mieczkowski	frekwencja – 78 osób
43	1913	„Dzieje malarstwa w Polsce”	–	–	–
44	1913	Popularna pogadanka z chemii”	–	–	–
45	30 XII 1916	„Odbudowa państwa, a wojsko narodowe”	kinematograf „Mirage”	kpt. dr Marian Kukiel	–
46	6 V 1917	„Ziemia rodzinna”		Aleksander Janowski	duża liczba przezroczy, odczyt powtórzono następnego dnia

Sekcja muzealna, muzeum

W 1898 r. zapoczątkowano w Łomży działalność wystawienniczą. Organizujący ją przedstawiciele inteligencji widzieli w tym cel edukacyjny w dziedzinie kultury. Aktywność ta, pod względem kulturotwórczym zrównywała Łomżę z przodującymi w tej dziedzinie miastami Królestwa Polskiego. Poprzedzono ją odezwą opublikowaną w „Echach Płockich i Łomżyńskich” z 1898 r. z zaproszeniem do udziału w wystawie, do nadsyłania eksponatów lub też deklaracji udziału pod adresem Wiktora Szumańskiego. 10.09.1898 r. otwarto wystawę sztuk pięknych. Na uroczystość przybył gubernator z małżonką oraz przedstawiciel „Gazety Polskiej” z Warszawy J. Gadomski i redaktor „Ech Płockich i Łomżyńskich” A. Grabowski. W przygotowaniach do wystawy pomagała młodzież akademicka, która wróciła na wakacje. Patronat nad wystawą objęło Towarzystwo Dobroczynności. Na jego cele statutowe miał też być przeznaczony dochód z tej inicjatywy. Eksponaty przedstawiono w 12 sekcjach: malarstwa i rzeźby, mebli, przedmiotów sztuki stosowanej, przedmiotów kościelnych, sreber i kosztowności, ceramiki, militariów, osobliwości i ubiorów, haftów i koronek. Drukarnia gubernialna wydrukowała katalog wystawy po polsku i rosyjsku. J. Jastrzębski za Adamem Chętnikiem informował, że było 1636 okazów z okolicy Łomży, a wystawców 97. Wystawiono około 3000 sztuk eksponatów. Spośród 548 eksponatów ujętych w katalogu wystawy na szczególną uwagę zasługuje buława hetmana Stefana Czarnieckiego i ryngraf srebrny z obrazem Matki Boskiej, który nosił Kazimierz Pułaski, marszałek konfederacji łomżyńskiej, dokumenty z podpisami królów: Augusta II, III, Władysława IV, Stanisława Augusta, Jana III, Stefana Batorego, list Marii Kazimiery, dokument z podpisem Napoleona I, nominacja podpisana przez Tadeusza Kościuszkę, dokument podpisany przez wojewodę Andrzeja Zamoyskiego, list autorstwa Adama Mickiewicza, starodawne dokumenty pisane na pergaminie i pieczęcie woskowe. Wystawiono także stare książki z XV, XVI, XVII i XVIII wieku, np. „I sidori episkopi etymologia” z r. 1472. Podczas wystawy nad jej bezpieczeństwem w dzień i w nocy czuwali na zmiany druhowie ze straży ogniowej.

Kierownikiem wystawy był Wiktor Szumański. A. Chętnik i A. Dobroński wśród organizatorów wymieniają ks. Bartłomieja Smoleńskiego, Wiktora Szumańskiego, Michała Korolca, Stanisława Kurcyusza, Henryka Tańskiego, Włodzimierza Chylińskiego, Mieczysława Tittenbruna, Franciszka Przecławskiego, Jerzego Majewskiego i Zdzisława Londyńskiego. L. Taborski przytacza także wśród twórców muzeum nazwisko: Edmunda Caberta⁷. Wśród użyczających eksponaty spoza Łomży wymieniani są: prof. Benedykt Dybowski, Wiktor Godlewski ze Smolechów, Tadeusz Woyczyński z Porytego, hrabia Ludwik de Fleury z Kępy, hrabia Aleksander Roztworowski ze Stelmachowa, rodzina Lutosławskich z Drozdowa, Józef Jabłoński z Pniewa, Stanisław Woyczyński ze Starej Łomży, Maria Rżetkowska z Jeziorka, Julian Fiłat, Wojciech Gerson, Zygmunt Gloger z Jeżewa, Henryk Siemiradzki, W. Czarniecki. Wśród przedstawiających swoje przedmioty był gubernator łomżyński z małżonką i urzędnik gubernialny Grzegorz Worobiew. Na wystawę przybyli też agenci antykwariuszy angielskich w celu nabycia dla nich „starożytności”. W ciągu 3 tygodni na wystawę sprzedano 3560 biletów. W dniu otwarcia bilety sprzedawano po 50 kopiejek, w następnych dniach obniżono do 30 kopiejek. Dochód wyniósł 300 rubli. Był on jednak mały, bowiem występujący wówczas w Łomży cyrk o słabym poziomie artystycznym podobno zarobił dziesięć razy więcej. Wydano 200 bezpłatnych biletów dla członków straży ogniowej i 100 biletów dla uczennic gimnazjum żeńskiego. Organizowanie wystaw czasowych było tańsze od organizacji muzeum. Termin jej zamknięcia przedłużano do 2.10.1898 r. i uczyniono z udziałem przysłanej bezinteresownie przez pułkownika Telakowskiego orkiestry pułkowej. Grała ona całe popołudnie przed wejściem na wystawę. Skutkowało to wzrostem dochodów z tego dnia do 140 rubli, mimo obniżenia cen biletów do 30 kopiejek. Po zamknięciu wystawy członków komitetu organizacyjnego podjął obiadem adwokat Marian Śmiarowski. Podczas tego obiadu postanowiono założyć stałe muzeum. Wiktor Szumański zaplanował zorganizowanie za rok wystawy przemysłowo-rolniczej. Pomoc w organizacji muzeum obiecały też miejscowe władze zaborcze. Idea ta nie mogła się jednak długo zmaterializować, nie została jednak zapomniana. W 1903 r. w „Echach Płockich i Łomżyńskich” Bolesław Zdziarski w artykule „O muzeach prowincjonalnych” przedstawił korzyści dla społeczeństwa z istnienia muzeum. Autor zachęcał: „Zbiory muzealne mogą nam skrócić przestrzeń z setek lub tysięcy wiorst. Dając do oglądania przedmioty pracy lub twory natury w jednym gmachu lub pokoju, skracając czas z setek i tysięcy lat na dnie i godziny”. „Muzea mogą nauczyć analfabetów, zachęcić do nauki tych co mieli wstręt do książki, obcy język mogą zrobić zrozumiałym, mogą nauczyć kochać przeszłość i czerpać naukę dla przyszłości”. Ciekawa jest konkluzja artykułu: „Nie miejmy żalu do przeszłych pokoleń, lecz starajmy się aby pokolenia przyszłości, nasze dzieci i wnuki nie miały do nas żalu i nie czyniły nam wyrzutów za sobkostwo, obskurantyzm i opieszałość. Zakładajmy muzea, twórzmy zbiory prowincjonalne”.

W 1903 r. wystawiono rzeźby urodzonego w Łomży Gałowicza, laureata jednej z nagród wystawy w Paryżu, ucznia prof. Kucharzewskiego. Wystawę obejrzało 800 osób. W 1907 r. przy zarządzie głównym towarzystwa krajoznawczego w Warszawie powzięto myśl o działaniach mających na celu ochronę skarbów przyrody ojczystej. 7.03.1908 r. utworzono komisję ochrony osobliwości przyrody. 1.03.1910 r. w Warszawie na zebraniu pod przewodnictwem prezesa Zygmunta Glogera powołano komisję etnograficzną. Jej celem było: zbieranie okazów etnograficznych i tworzenie zbiorów, prowadzenie odnośnych poszukiwań i badań, oraz kolejne opracowywanie siłami zbiorowemi poszczególnych działów Etnografji Krajowej.

W niedługim czasie po tym ochroną objęto również dziedzictwo kultury narodowej. „Wspólna Praca” z 1910 r. zakomunikowała:
ostatnie zapoczątkowania w tym kierunku datują się od roku lub dwóch – są to zbiory, zainicjowane i wciąż rozszerzające się, które powstały przy prawie każdym oddziale prowincjonalnym Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Zbiory takie istnieją przy oddziale suwalskim, kujawskim we Włocławku, lubelskim, kieleckim, Miechowskim.

Środowisko łomżyńskie nie odstawało w tym względzie od pozostałych miast Królestwa Polskiego. 29.04.1909 r. utworzono w łomżyńskim oddziale sekcję muzealną. „Rocznik Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego za 1909 r.” poinformował, że „w związku z sprawą założenia Muzeum Ziemi Łomżyńskiej” Konstanty Bzowski wygłosił w tym dniu tylko dla członków odczyt „Ziemia Łomżyńska pod względem przyrodniczo-geograficznym” oraz że muzeum uzyskało na swoje potrzeby niewielki pokoik w Kasie Przemysłowców Łomżyńskich przy ulicy Dwornej (obecnie budynek sądu). W 1910 r. opublikował ten odczyt we „Wspólnej Pracy” z 1910 r. w nr 4. i 6. Kierownikiem sekcji został Edmund Cabert, pracownik Kasy Przemysłowców Łomżyńskich, mieszkający na pierwszym piętrze w budynku Kasy Przemysłowców Łomżyńskich. Z początkiem 1910 r. zapoczątkowano w Łomży zbieranie eksponatów do planowanego Muzeum Krajoznawstwa Ziemi Łomżyńskiej. Ta sama „Wspólna Praca” z 1910 r. oceniła nadzieje związane z możliwością rozwoju muzeum:

Oddział łomżyński Towarzystwa Krajoznawczego liczy niewielu członków, a jeszcze mniej pieniędzy; o kupowaniu okazów mowy więc na razie być nie może. Oddział liczy w tym względzie na ofiarność ludzi dobrej woli, którzy posiadane przez siebie okazy składać będą w darze dla muzeum lub może tylko jako depozyt. W gromadzeniu zbiorów przyrodniczych liczy wiele na udział młodzieży szkolnej; specjalnie zaś w zakresie zwierząt ssących i ptactwa na pomoc wszystkich osób lubiących polowanie.

Konstanty Bzowski rozważając tym samym numerze tego pisma sens powstania muzeum stwierdził: zarówno młodzieniec jak i człowiek dojrzały, zarówno prostaczek, jak i człowiek z kulturą umysłową, zarówno człowiek poświęcający się działalności praktycznej, jak i badacz uczony, osiągną z muzeum bardzo wiele korzyści, wzbogacą swój umysł i uszlachetnią serce.

Określił też, że jednym ze środków kształcenia ogółu i uświadomienia go co do stanu kulturalnego danej części kraju może być muzeum prowincjonalne, którego zadaniem jest wskazywać poglądowo, czem jest dana część kraju, jakie są jej warunki naturalne obecnie i w przeszłości i jakie są warunki życia kulturalnego obecnie i w przeszłości – jednem słowem dać obraz przyrody i kultury. Muzeum takie powinno więc zawierać działy następujące:

1) przyrodniczy,
2) archeologiczny,
3) etnograficzny, razem z pokrewnymi działami sztuki ludowej i przemysłu domowego,
4) historyczny wraz z artystycznym i architektonicznym. Każde większe miasto prowincjonalne powinno posiadać muzeum zawierające wszystkie powyższe działy, ilustrujące warunki tej części kraju, w której to miasto się znajduje. Dzięki powstaniu takich muzeów znajomość poszczególnych części kraju posunie się ogromnie naprzód.

Zakupiono na potrzeby muzeum komplet Słownika geograficznego. Do zbiorów dołączano eksponaty zdobyte wspólnie podczas wycieczek. W październiku 1910 r. kierownikiem sekcji muzealnej został Tomasz Niklewski. Nowy przewodniczący sekcji wystąpił z prośbą do spadkobierców zmarłego w Jeżewie Zygmunta Glogera w celu przekazania do łomżyńskiego muzeum nieobjętych zapisem testamentowym zbiorów. Nie otrzymał jednak żadnej odpowiedzi. Pod koniec 1910 r. w zbiorach muzeum znajdowały się 347 okazów:

monet różnych państw 314, kolekcje nasion, różne medale, okazy różnych skamieniałości, sól z warzelni ciechocińskiej, mapa departamentu łomżyńskiego, 2 siekierki przedhistoryczne, kule znalezione w Łomży, w tym kule „dum – dum”, kafle ornamentacyjne z góry w Krzewie po zamku myśliwskim i bagnet od dubeltówki, różne wyroby japońskie, mapy morskie, marmur z guberni archangielskiej.

W 1911 r. przybyło 605 okazów, łącznie było ich 952. J. Jastrzębski, informuje że muzeum w 1911 r. posiadało 1000 eksponatów, których zbiór przed wojną w 1914 r. rozrósł się do 1500 szt. i został zniszczony w czasie wojny. Eksponatów tych musiało być jednak znacznie więcej, bowiem Aleksander Janowski podsumowując w „Ziemi” działalność krajoznawczą na prowincji w 1912 r. poinformował, iż zbiory muzealne w Łomży powiększyły się najbardziej z wszystkich oddziałów, bo aż o 3584 okazy. Do zbiorów przybyły przedhistoryczne żarna przekazane przez centralę PTK ze zbiorów zmarłego Zygmunta Glogera, fotografie gmachów z ziemi łomżyńskiej, próbki tkanin miejscowego wyrobu, dokumenty historyczne z czasów porozbiorowych, kolekcja rud z Bolesławia pod Olkuszem, przekroje drzew, zielnik. marki, itp.

W 1912 r. Adam Chętnik zamieszkały w pobliskim Nowogrodzie przez kilka dni brał udział w likwidowaniu w Jeżewie części zbiorów po Zygmuncie Glogerze. Przygotowywał i wysyłał partie eksponatów do kilku muzeów w kraju. Czynił to na zlecenie Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Działanie to wywarło zapewne wpływ na dalszą jego aktywność w tej dziedzinie. Bogusław Kunicki informuje, że od 1909 r. gromadził on zbiory z zakresu przyrody, etnografii, stare dokumenty, monety itp. W 1913 r. miał około 700 eksponatów, a w 1914 r. prawie 1000. W latach 1911–1912 Adam Chętnik przekazał do muzeum krajoznawczego w Łomży znaczną część swoich zbiorów (kilkaset sztuk zabytkowego sprzętu), a w 1913 r. do Ostrołęki 330 eksponatów dowiózł na własny koszt furą.

W 1913 r. znacznie osłabła aktywność sekcji muzealnej. Powodem była nieobecność spowodowana wyjazdem z Łomży do Warszawy Tomasza Niklewskiego, współzałożyciela i kierownika sekcji. „Wspólna Praca” postulowała: „pożądanem byłoby otwieranie muzeum chociaż w ciagu 1 godziny dziennie dla publiczności …”. Imiona i nazwiska ofiarodawców i datę przekazania przedmiotów wpisywano do specjalnej księgi. Zbiory układano kompletami według nazwiska byłych właścicieli. Informację o darczyńcach zamieszczano na łamach „Wspólnej Pracy” oraz składano im tam podziękowanie. W 1915 r. muzeum korzystało z lokalu Czytelni Polskiej w budynku Niziołowskiej na placu Cerkiewnym. Posiadało już gabloty i oszklone szafy oraz swoją bibliotekę. Ofiarodawcy przekazywali rzeczy, które według ich wiedzy przedstawiały jakąś wartość przyrodniczą lub historyczną. Często wartość tych przedmiotów oceniali na wyczucie, nie przeliczali na pieniądze. Znaczna część zbiorów pochodziła spoza ziemi łomżyńskiej, np. okazy rud z Cesarstwa Rosyjskiego, nasiona roślin zaatlantyckich, wyroby chińskie i japońskie.

W 1915 r. wystosowano apel do społeczeństwa o przekazywanie przedmiotów związanych z wojną. I wojna światowa zniszczyła placówki muzealne w Łomży i Ostrołęce wraz z ich zbiorami, w tym i oryginalne zbiory przyrodnicze Sopoćki w Łomży. Jerzy Jastrzębski stwierdza, że „nie wiadomo co dokładnie działo się ze zbiorami w czasie wojny, a było to około 1,5 tys. eksponatów”. Sprawozdanie z działalności oddziału za ten rok przekazuje wiadomość o powiększeniu muzeum o 3582 nabytki, „w tem numizmatów 3546”. W tym roku bardzo licznie odwiedzano muzeum. Jerzy Jastrzębski za Adamem Chętnikiem informuje, że eksponaty na czas wojny zostały spakowane i były przechowywane w prywatnym lokalu.

Adam Chętnik wspomina, że zbiory muzealne tegoż oddziału, spakowane na czas wojny, zostały zaprzepaszczone. (…) Wojna w latach 1914–1915 zadała dotkliwy cios placówce. Przez jakiś czas kiedy nie było opieki stałej i dostatecznej – placówkę ograbiono, masę rzeczy cennych (zbiór monet, pieczęci itp.) rozkradziono, część pobrano na przechowanie i ostatecznie całość przepadła. Dotychczasowi kierownicy musieli opuścić Łomżę lub powymierali.

W 1916 r. w Łomży próbowano bezskutecznie odtworzyć PTK-owskie muzeum. Witold Jemielity informuje, że udało się wznowić działalność muzeum w 1917r., jednakże ono zaraz po wojnie ponownie upadło.W tym roku mieściło się ono w kilku salach biblioteki Niziołowskiego przy ulicy Sienkiewicza. Łomżyński oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w aktywności krajoznawczej przeciwdziałał poglądowi „Cudze chwalicie swojego nie znacie”.

 Tab. XIV. Eksponaty przekazane do Muzeum Krajoznawstwa Ziemi Łomżyńskiej i ich ofiarodawcy

 Sekcja fotograficzna

Komisja Fotograficzna przy Zarządzie Głównym PTK powstała w 1908 r., w drugim roku istnienia Towarzystwa. 19.02.1910 r. zarząd łomżyńskiego oddziału podjął decyzję o utworzeniu sekcji piątej, fotograficznej. Kierownikiem sekcji został Wacław Stalski, znany łomżyński fotograf amator. W Łomży nie było fotografów amatorów, którzy mogliby dokumentować działalność towarzystwa. W celu powiększenia grona osób potrafiących robić zdjęcia, zorganizował on kurs tej umiejętności. Obejmował ona zajęcia teoretyczne i praktyczne. Nauka trwała od 27 lutego do 18 listopada 1910 r. Uczestniczyło w nim 20 osób, głównie młodzież męska. W ramach ćwiczeń praktycznych z fotografii zorganizowano 3 wycieczki do Motyki, Jednaczewa, Miastkowa. W każdej z nich wzięło udział ponad 30 osób. 22.09.1910 r. zarząd towarzystwa podjął decyzję o zakupie aparatu fotograficznego. W październiku tegoż roku za pośrednictwem zarządu głównego PTK zakupiono większy aparat fotograficzny o wymiarach 18 cm x 24 cm, którym dokumentowano każdą wycieczkę, ludzi, osobliwości przyrodnicze i historyczne. W tym celu zarząd oddziału zaciągnął pożyczkę w wysokości 140 rubli. Aleksander Janowski w 1911 r. w „Ziemi” ocenił, że w 1910 r. „ważniejszy i bardzo pożyteczny wydatek uczyniła Łomża, nabywając za 130 rubli doskonały aparat fotograficzny”. Odbitki zdjęć z wycieczek można było kupić po zmówieniu, po umiarkowanych cenach u Bodalskiego, przewodniczącego sekcji wycieczkowej. Kilka osób po przebytym kursie fotografowania nabrało znacznej biegłości w tej umiejętności i skutecznie pożytkowało je podczas wycieczek. Pod koniec 1910 r. Wacław Bodalski opracował album fotograficzny widoków, zabytków i osobliwości ziemi łomżyńskiej, poczynionych podczas wycieczek do najbliższych okolic Łomży. Zwrócono się do zarządu głównego i wszystkich oddziałów z pytaniem dotyczącym szans sprzedaży pocztówek. Przeanalizowano możliwość osiągnięcia zysku przez towarzystwo i wiosną 1911 r. wydano pierwszą serię pocztówek, przedstawiającą ziemię łomżyńską. Z wielu zdjęć po kilkakrotnej selekcji wybrano na pocztówki 6 najlepszych przedstawiających najciekawsze miejsca. Autorem zdjęć był Wacław Stalski. Uczyniono to we współpracy drukarnią Wierzbickiego z Warszawy. Koszt wydawnictwa wyniósł 300 rubli. W tym celu zarząd musiał zaciągnąć pożyczkę w wysokości 100 rubli. W następnych miesiącach 1911 r. działalność sekcji ograniczyła się tylko do wykonywania zdjęć na wycieczkach. Sprawozdanie z tego roku informuje, iż nastąpiło to na skutek braku odpowiedniego kierownika. Sprawozdanie z 1912 r. ogranicza informacje do podania nazwiska kierownika sekcji, Maksymiliana Makarewicza i informacji, że działalności sekcja nie wykazała. W 1913 r. zanikła działalność sekcji, w sprawozdaniu z działalności za 1913 r. nie wymieniono jej istnienia.

Biblioteka

§ 2. pkt. 4 Ustawy Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego zezwalał dla osiągnięcia celów statutowych na zakładanie i utrzymywanie biblioteki poświęconej „…krajoznastwu i gałęziom wiedzy związanej z krajoznastwem”. Stowarzyszenia zobowiązane były do składania corocznych sprawozdań z działalności bibliotek. Kontroli władz podlegał zasób książkowy i czytelnicy. Decyzję o powołaniu biblioteki przy zarządzie głównym podjęto już na pierwszym zebraniu. Zrealizowano ją w styczniu 1906 r. W 1910 r. w Łomży zapoczątkowano tworzenie biblioteki oddziałowej. Tradycje biblioteczne w Łomży sięgają 1609 r. Wówczas łomżyński proboszcz Jan Chociszewski przekazał swój księgozbiór dla tworzących tu swoje kolegium jezuitów. W XIX i XX wieku funkcjonowały w Łomży biblioteki: od 1861 r. przy Resursie Miejskiej, od 1862 r. przy Szkole Miejskiej i Gimnazjum Męskim, od 1869 r. przy Gimnazjum Żeńskim, od 1879 r. przy Izbie Kontroli, od 1897 r. Przy Zarządzie Akcyzy, od 1899 r. przy Izbie Skarbowej, od 1902 r. czytelnia, a od 1904 r. i wypożyczalnia przy Towarzystwie Wioślarskim, od 1906 r. przy Szkole Handlowej, od 1907 r. przy Polskiej Macierzy Szkolnej, Towarzystwie Kultury Polskiej, i parafii katolickiej i od 1911 r. przy Katolickim Stowarzyszeniu Robotnic i Sług pw. św. Franciszka oraz Stowarzyszeniu Robotników Chrześcijańskich.

W 1910r. do biblioteki towarzystwa zakupiono „Słownik geograficzny”, rocznik pisma organizacyjnego „Ziemia” oraz wydawnictwa Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Składała się ona przeważnie z darów od członków. W 1910 r. członkowie i sympatycy oddziału przekazali też 50 książek jako darowiznę. Dary złożyli: F. Boczkiewicz, Aleksander Bereza, Edmund Cabert, Zygmunt Gloger, W. Kajko, Franciszek Hryniewicz, L. Konopka, J. Kulesza, F. Nurczyk, J. Płoński, Franciszek Stopa, Edmund Suchcicki i ks. Witold Supnicki. W 1910 r. najwięcej książek przekazali Edmund Cabert i Aleksander Bereza. W 1910 r. na zakup książek i na bibliotekę najwięcej pieniędzy wydał oddział łódzki, bo aż 120 rubli, natomiast oddział w Zagłębiu i Łomży po 50 rubli, a oddziały w Siedlcach, Kaliszu i Chełmie po 40 rubli. W 1911 r. dary książkowe przekazali: H. Wilhelmi, L. Konopka, Szumański i Skiwski. W 1911 r. biblioteka posiadała 75 książek, rękopisy, kilka tablic poglądowych i map do historii Polski. Otrzymywała też cenne depozyty. Należał do nich Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego Lwa Sapiehy wydany w 1588 r. przekazany w depozyt przez Struniawskiego z Łomży. Oprócz książek i czasopism w zasobach biblioteki gromadzono tablice poglądowe, rękopisy i mapy Polski. Przy bibliotece funkcjonowało archiwum, w którym magazynowano wszelkie teksty o tematyce krajoznawczej, w tym głównie referaty przekazywane przez sekcję popularyzowania krajoznawstwa. W 1913 r. księgozbiór biblioteki oddziałowej znacznie powiększył się dzięki darowiźnie Dłużniewskiego. Zbiory biblioteczne były odrębnie zinwentaryzowane w specjalnym katalogu.

Polskie Towarzystwo Krajoznawcze należało do stowarzyszeń, które stworzyły nurt działań na rzecz utrzymania świadomości, tożsamości narodowej, a także utrzymania integracji narodowej Polaków zamieszkałych w trzech zaborach. Wypełniło lukę związaną z likwidacją polskich uczelni. W znacznym stopniu zastępowało szkoły różnego szczebla, które nie mogły w tej dziedzinie działać. Prowadziło edukację społeczeństwa metodami krajoznawczymi w zakresie historii, geografii i kultury Polski, czyniło to nielegalnie pod pozorem działalności krajoznawczej. Jego przedstawiciele prowadzili prace badawcze w terenie, dotyczące przyrody, geografii, historii. Efekty tych aktywności stały się przyczynkiem do rozwoju tych dziedzin nauki. Działania owe zwróciły uwagę społeczeństwa na skarby narodowej kultury materialnej i duchowej, wiele z ocaliło od zniszczenia i przyczyniło się do ich zachowania. Założone przez towarzystwo muzea krajoznawcze stały się przyczyną powstania w wielu miejscowościach profesjonalnych muzeów. Dotyczyło to również oddziału w Łomży. Podejmowane inicjatywy przez łomżyński oddział Polskiego Towarzystwa krajoznawczego stymulowały rozwój wiedzy historycznej, geograficznej, stworzyły przestrzeń do kontaktów intelektualnych w języku polskim, wymiany myśli i myślenia po polsku. Głównymi animatorami działalności łomżyńskiego oddziału byli nauczyciele łomżyńskich szkół, głównie ze Szkoły Handlowej i inni przedstawiciele inteligencji miejskiej. Czynniki emocjonalne związane z dramaturgią przebiegu wędrówek, a więc gwałtowne zmiany pogody, ulewne deszcze, burze, zmęczenie i wypadki komunikacyjne czyniły działalność wycieczkową bardziej atrakcyjną, integrowały, budziły dumę z pokonania trudów, wyróżniały członków towarzystwa spośród zwykłych zjadaczy chleba. Działania związane z przygotowywaniem wycieczek, zbieraniem informacji do nich, omawianie wycieczek na odczytach, gromadzenie zbiorów muzealnych, fotograficznych, opracowywanie ich i udostępnianie pozwalają stwierdzić, że realizowano funkcję edukacyjną. Eksploracja turystyczna odwiedzanych ziem polskich nie była zbyt intensywna ani zbyt uciążliwa dla społeczności lokalnych. Użyczano więc wędrowcom nieodpłatnie wyżywienia i zakwaterowania. Było to dodatkowym czynnikiem wpływającym na rozwój turystyki. Jedynie w miejscach nawiedzanych masowo przez wycieczki, w Częstochowie i w Warszawie pobyt turystów zaczęto łączyć z biznesem turystycznym i pobierano czasem opłaty za noclegi. Popularyzacja idei towarzystwa, a tym samym i działań narodowych była skuteczna, bowiem jego inicjatywy cieszyły się powodzeniem, frekwencją. Krąg oddziaływania był rozszerzony dzięki możliwości uczestnictwa w imprezach towarzystwa ludzi niezrzeszonych w nim. Oddziaływanie edukacyjne, popularyzacja ideałów narodowych przez towarzystwo dotyczyło czynnych członków, a także niezrzeszonych, biorących udział w przedsięwzięciach oraz postronnych obserwatorów na trasach wędrówek.

Lista członków oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Łomży w latach 1908–1918

1.  Achenbach Henryk
2. dr Alchimowicz Konstanty
3. Alichniewicz Józef
4. Antosiewicz Kazimierz
5. Bagieński Stefan
6. Batogowska Maria
7. Beber Rudolf
8. Berensiewicz Aleksander
9. Bobińska Teodozja (Szczuczyn)
10. Bodalski Mieczysław
11. Bzowski Konstanty
12. Cabert Edmund
13. Ciecierski Leon
14. Chrystowski Aleksander
15. Czaplicki Jan
16. ks. Czarnowski (Szczuczyn)
17. Czochański Jan
18. Czorniowski Jan
19. Czubaczyński Karol
20. Dąbrowska Czesława
21. dr Dąbrowski Ignacy
22. Dębiński Stefan
23. Dieckman Katarzyna
24. Domurat J. (Szczuczyn)
25. Filochowski Tomasz
26. Gregorjew Stanisława
27. Grzymkowska Zofia
28. Haraburda Adam
29. Haraburda Antoni
30. Hryniewicz Franciszek
31. Jarnuszkiewicz Adela
32. Jarociński Edward
33. Jeziorowski Julian
34. Jeżewski Kazimierz
35. Karbowski Julian
36. Kęsicki Kazimierz
37. Kleindienst Julian
38. Kłoskowski Wiktor
39. Komornicki Stanisław
40. Korzeniowska Maria
41. Kozłowski Wiktor
42. Kraft Tadeusz
43. Kraszewska Benedykta
44. Krzyżanowski Piotr
45. Edward Lineburg
46. Łempicki Henryk
47. Łukomski Wiktor
48. Makarewicz Maksymilian
49. dr Markiewicz Cezary
50. dr Marconi Ferante
51. Miszewski Zygmunt
52. Napierkowski Mieczysław
53. Napierkowska Jadwiga
54. Napierkowska Helena
55. Napierkowski Zygmunt
56. Niklewski Tomasz
57. Nowacka Zofia
58. Nowicki Brunon
59. Oppenheim Maurycy
60. Oszubski Bronisław
61. Oszubski Stanisław
62. Pigłowska Janina
63. Pilniakowski Ignacy
64. Płoński Stanisław
65. Przecławski Franciszek
66. Rogiński Antoni
67. Rościszewski Hipolit
68. Rychter Józef
69. Selens Franciszek
70. Siwkowski Michał
71. Skarzyński L.
72. Skarzyński Zygmunt
73. Stalski Wacław
74. Stopa Franciszek
75. ks. Supiński Witold
76. Suchcicki Edmund
77. Szwejcer Władysław
78. Szyszko Wacław
79. Szczęsna Julia
80. Szczęsnowiczówna Janina (Szczuczyn)
81. ks. Śledziewski Piotr
82. Tittenbrum Mieczysław
83. Tuszowski Bolesław
84. Tuszowski Franciszek
85. Wądołowska Maria
86. Woyczyński Stanisław
87. Zagórska Cecylia
88. Zagórska Maria
89. Zakrzewski Antoni (Szczuczyn)
90. Zieliński Władysław
91. Żbikowski Leon

 Opracowano na podstawie:
STUDIA ŁOMŻYNSKIE tom XXII Łomża 2011 

Autor opracowania: Czesław Rybicki

Redakcja Serwisu