Pamięć o zbrodni wciąż żywa

Łomża była jednym z miast powiatowych, w których w dniu 15 VII 1943 roku na polecenie Dowódcy Policji Bezpieczeństwa i SD na Okręg Białostocki aresztowano i rozstrzelano po 19 osób z miejscowej inteligencji wraz z rodzinami.

W nocy z 14 na 15 lipca 1943 roku przybyła do Łomży  powołana przez Ericha Kocha specjalna grupa operacyjna nazwana od nazwiska dowódcy grupą Müllera, w skład której wchodził białoruski batalion pomocniczy, oddział litewski w mundurach niemieckich, a także miejscowa  żandarmeria i gestapo.

Około godziny 5 rano członkowie grupy Müllera i miejscowi żandarmi przystąpili do aresztowań według przygotowanej wcześniej listy. Trwające do 7 rano aresztowania miały mniej więcej jednakowy przebieg: żandarmi w dwu-, trzyosobowych patrolach rozeszli się po mieście tak, aby wiadomość o aresztowaniach nie mogła zaalarmować zainteresowanych. Po wejściu do mieszkania żandarmi pobieżnie sprawdzali tożsamość znajdujących się tam osób. W szybkiej rewizji poszukiwali pieniędzy, biżuterii i cenniejszych drobiazgów, które chowali do kieszeni (był to prawdopodobnie ich „prywatny zysk”). Następnie wszystkim, których zastali kazali ubierać się i zamknąć mieszkanie. Potem mieszkanie opieczętowywali, a klucze zabierali. Były przypadki, że pozwalali pożegnać się z dalszą rodziną zamieszkałą w sąsiedztwie.

Aresztowanych prowadzono pieszo do miejscowego więzienia. Małe dzieci i niemowlęta matki wiozły w wózkach lub niosły na ręku. W więzieniu wszyscy przechodzili pojedynczo przez kancelarię, gdzie dokładnie sprawdzano ich tożsamość, zatrzymując dokumenty osobiste i drobiazgi. Wszystkich, którzy przeszli przez kancelarię, gromadzono w jednym dużym pomieszczeniu, w którym aresztowani siedzieli pod ścianami na podłodze w grupach rodzinnych. Po zgromadzeniu wszystkich aresztowanych na sali ogólnej, wyższy oficer w asyście żandarmów przechodził wzdłuż siedzących, pytał o nazwisko i jednym Rauss! polecał całej rodzinie wyjść na podwórze. Tam ładowano aresztantów na samochód ciężarowy przykryty plandeką. Około godz. 10.00 z bramy więziennej wyjechał konwój w składzie: samochód z żandarmami i karabinem maszynowym na szoferce, ciężarówka ze skazanymi i następny samochód z żandarmami. Zachowanie się aresztowanych wskazywało, że nie zdawali sobie sprawy z tego, co ich czeka. Konwój dość szybko dotarł do lasu jeziorkowskiego, gdzie już wcześniej miały miejsce dwie egzekucje zbiorowe (latem 1942 r. i  nocą z 29 na 30 czerwca roku 1943.) Oprawcy nad  przygotowanym wcześniej dołem dokonali egzekucji przez rozstrzelanie.

Zabitych i  rannych   sami oprawcy zasypali cienką warstwą ziemi. Około południa 15 lipca 1943 r. samochody opuściły las jeziorkowski. Jeszcze tego samego dnia byli tam mieszkańcy Jeziorka,  a po kilku dniach, pierwsza rodzina.

Mieszkania zamordowanych w lesie jeziorkowskim zlikwidowano, przewożąc wszystkie ruchomości do Liceum im. Tadeusza Kościuszki, które zamieniono na magazyn. Klucze od opróżnionych mieszkań przekazano innym lokatorom.

Nazwiska aresztowanych były powszechnie znane w Łomży i  już tego samego dnia było wiadomo, kto zginął. Obecność aresztowanych w więzieniu i wywoływanie do wyjścia zostały potwierdzone przez naocznych świadków. Potwierdziła je również Delegatura Rządu na Kraj.  Według niepodważalnych dowodów uzupełnionych wiedzą z lat 1945 – 2015, w dniu 15 lipca 1943 roku w lesie koło wsi Jeziorko zostali zamordowani (na pierwszym miejscu podana jest głowa rodziny):

1. Barański Kazimierz, lat 70. Był emerytowanym pracownikiem umysłowym. Pracował w tartaku. Doskonale władał językiem niemieckim i poszedł do gestapo z prośbą o zwolnienie córki i zięcia (państwa  Kordaszewskich).
2. Borawski Józef, ur. 29 IV 1917 r. w Cydzynie, syn Ignacego i Józefy z d. Zielińskiej. Organista – uczeń prof. Bulaka –  organisty  w łomżyńskiej katedrze. Czasowo zamieszkały w Łomży, a na stałe w Kisielnicy Nowinach.
3. Borawska Marianna z d. Burenkow ur. 14 XII 1919 r. w Dobrzyjałowie, córka Tymoteusza Burenkowa i Stanisławy z d. Golińskiej. Żona Józefa (była w ciąży).
4. Borawska Róża – córka  Józefa i Marianny, ur. 11 VIII 1941 r. w Dobrzyjałowie.
5. Borawski Tadeusz, ur. 15 V 1925 r., syn Ignacego i Józefy z d. Zielińskiej – brat Józefa. Urodzony i zamieszkały w Kisielnicy Nowinach.

6. Chrzanowski Czesław, lat ok. 30, rolnik. Pełnił obowiązki wójta.
7. Chrzanowska Leokadia, ur. 10 X 1924 r. w Łomży, córka Władysława i Anny z d. Włodkowskiej – siostra Czesława.

Ocalał   brat – Piotr Chrzanowski (od dnia poprzedzającego egzekucję był nieobecny w domu).

8. Dynowska Janina z d. Skibińska   – matka Ireny Komornickiej. Ociemniała. Wdowa po prezesie Sądu  Okręgowego w Białymstoku (w latach 1920–1930). Aresztowana i stracona  razem z córką i jej  rodziną.
9. Figurski Piotr, ur. w 1890 r. w Plecechowie, syn Ignacego i Rozalii – urzędnik Akcyzy.
10. Figurska Helena z d. Morawska, córka Jana i Marii, ur. w 1895 roku w Pułtusku – żona  Piotra.
11. Figurska Janina, ur. w 1923 r. w Ostrołęce, córka Piotra i Heleny. Absolwentka Gimnazjum im. M.  Konopnickiej w Łomży w 1939 r. W chwili aresztowania – kasjerka  w firmie  „Walter Mehl”  w Łomży.
12. Figurska Regina, ur. w 1928 r. w Bożejewie, córka Piotra i Heleny.

Ocalał  – nieobecny w Łomży – syn Piotra i Heleny –  Piotr Figurski.

13. Hojak Kazimierz, ur. w 1904 r. w Sokalu, nauczyciel. Przed wojną inspektor szkolny w powiecie Kamień Koszyrski (na Polesiu).
14. Hojak Irena z d. Szczecińska, ur. w 1913 r. w Łomży, nauczycielka. W 1937 roku ukończyła Seminarium Nauczycielskie w Białymstoku, a w roku 1938  rozpoczęła pracę nauczycielską na Polesiu  ( w powiecie Kamień Koszyrski), gdzie poznała swego męża – Kazimierza. W 1939 roku wróciła z mężem i synkiem do Łomży.
15. Hojak Wiesław, lat 4 – syn Kazimierza i Ireny.
16. Hryniewiecki Józef, ur. 19 III 1884 r. w Burzynie. Nauczyciel PSP nr 4 w Łomży. Ojciec Henryki Marii Tyszki. Uczył języka polskiego, historii i przyrody.
17. Hryniewiecka Antonina, ur. 13 VI 1889 r. w Suwałkach – żona Józefa. Nauczycielka PSP nr 4 w Łomży. Uczyła matematyki, języka polskiego i historii.
18. Komornicki Tadeusz Urban, ur. 6 IX 1901 r. w Pyzdrach, syn Stanisława Karola i Marii – adwokat. Syn aptekarza z Łomży. Absolwent gimnazjum w Łomży, a następnie Wydziału Prawa na Uniwersytecie Warszawskim. Po studiach rozpoczął pracę w Sądzie Okręgowym w Białymstoku. W początku lat 30-tych ożenił się z córką prezesa sądu – Ireną Dynowską. Następnie przeniósł się z rodziną do Łomży, gdzie miał kancelarię adwokacką.
19. Komornicka Irena z d. Dynowska, ur. w 1908 r., córka Tadeusza i Janiny – żona Tadeusza, w szóstym miesiącu ciąży.
20. Komornicki Adam Józef, ur. 2 XII 1934 r. w Warszawie – syn Tadeusza i Ireny.
21. Komornicka Anna Maria, ur. 31 I 1938 r. w Łomży – córka Tadeusza i Ireny.
22. Komornicka Zofia Teresa, ur. 26 VI 1941 r. w Łomży – córka Tadeusza i Ireny.
23. Kordaszewski Józef, lat 54 – obrońca sądowy.
24. Kordaszewska Helena z d. Barańska, lat 52 – żona Józefa.
25. Lubowidzki Aleksander, ur. w 1886 roku w miejscowości Michałowo Wielkie, syn  Feliksa  oraz  Józefy z domu Cibor. Nauczyciel gimnazjum i liceum w Łomży. Brał udział w tajnym nauczaniu.
26. Lubowidzka Zofia, z domu Łochtyn lat 51, nauczycielka – polonistka. Przed wojną wobec zajętych etatów w gimnazjach państwowych w Łomży, podjęła pracę w prywatnym Gimnazjum Koedukacyjnym Szymona Goldlusta. Napisała obszerną, niewydaną pracę o Mickiewiczu. Była aktywnym członkiem Towarzystwa Opieki nad Zwierzętami. Brała udział w tajnym nauczaniu.
27. Lubowidzka Zofia ur. 13 IX 1921 roku w Łomży córka Aleksandra i Zofii. Absolwentka Gimnazjum im. M. Konopnickiej w Łomży –  klasa francuska, matura w roku 1939.  Brała udział w tajnym nauczaniu.
28. Próchnicki Jan – emerytowany pracownik Urzędu Skarbowego w Łomży (?)
29. Próchnicka Natalia – (żona?) – brak danych.
30. Próchnicka Danuta – brak danych.
31. Próchnicka Janina – brak danych.
32. Próchnicka Mirosława – brak danych.
33. Próchnicki Cezary – brak danych.
34. Próchnicki Jerzy – brak danych.
35. Próchnicki Krzysztof – brak danych.
36. Próchnicki Tadeusz – brak danych.
37. Próchnicki Zbigniew – brak danych.

Informacji o rodzinie Próchnickich Jerzy Smurzyński poszukiwał przez dwa lata. Nie dały większych rezultatów. Dowiedział się  jedynie (i to z kilku różnych źródeł),  że ta dziesięcioosobowa rodzina mieszkała na Pięknej, że głowa  rodziny, pan Próchnicki (nie ma pewności, że to był Jan Próchnicki), był emerytowanym urzędnikiem skarbowym, a dorabiał sobie  rzeźbieniem figurek w drewnie (świątków).

38. Sadkowski Piotr, lat 30 – inżynier.
39. Sadkowska Helena, lat 30 – żona Piotra.
40. Sadkowska Jadwiga, lat 7 – córka Piotra i Heleny.
41. Sadkowska Wanda, lat 4 – córka Piotra i Heleny.
42. Siwik Witold, lat 33 – urzędnik Ubezpieczalni Społecznej.
43. Siwik Stanisława, lat 37 – pielęgniarka – siostra Witolda razem z nim zamieszkała.
44. Smurzyński Marian Antoni, ur. 21 XII 1899 r. w Ostrowcu Świętokrzyskim, syn Józefa i Julii z Bojanowiczów – kupiec i działacz gospodarczy. Od 1926 do 1939 roku właściciel jednego z największych sklepów spożywczo – kolonialnych w Łomży. Ochotnik I wojny światowej i wojny 1920 roku w szeregach 33. Pułku Piechoty w stopniu starszego sierżanta. Uczestnik kampanii wrześniowej. W 1939 roku wydostał się z sowieckiej niewoli w Szepietówce. Dwukrotnie aresztowany przez NKWD w latach 1940-1941. Do 15 VII 1943 r. pracował we własnym sklepie zarekwirowanym przez firmę niemiecką. Jako specjalista ckm prowadził szkolenie konspiracyjne.
45. Smurzyńska Antonina, ur. 13 VI 1897 r. w Łomży, córka Stanisława i  Bronisławy z Jeleniewskich małż. Grabowskich – żona Mariana. Urzędniczka. W 1917 r. ukończyła ze złotym medalem  Gimnazjum św. Katarzyny w Petersburgu. Od 1919 r. urzędniczka Banku Polskiego w Łomży. Za długoletnią pracę na polu bankowości odznaczona  w 1938 r. Srebrnym Krzyżem Zasługi. W czasie okupacji sowieckiej kasjerka w przedsiębiorstwie budowlanym. Podczas okupacji niemieckiej – na utrzymaniu męża.

Ocalał, nieobecny w domu podczas aresztowania, syn Mariana i Antoniny – Jerzy    Smurzyński  (Wyszedł z domu na lekcję tajnego nauczania 15 minut przed nadejściem żandarmów.)

46. Szulc Józef, ur.23 I 1915 r. w Łapach, syn Józefa i Heleny z d. Wojno. Ksiądz katolicki, wikariusz parafii w Dobrzyjałowie. Był członkiem i kapelanem Armii Krajowej. Ukończył Seminarium Duchowne w Łomży. Wyświęcony na kapłana 21 września 1941 roku. W przeddzień aresztowania odwiedził go w szpitalu w Łomży, gdzie przebywał na leczeniu, jego ojciec. Ks. Szulc rano 15 lipca 1943 r. wyszedł ze szpitala z zamiarem udania się do rodziny w Łapach.  Spóźnił się na pociąg i wrócił do szpitala, aby poczekać na następny. Wtedy został  aresztowany i przyprowadzony z gorączką do więzienia. Pisał wiersze, które zabrał ze sobą do grobu.
47. Tyszka Tadeusz, ur. w 1906 r. – nauczyciel. Kierownik PSP nr 1 w Łomży. Przed wojną urlopowany na studia. Autor podręcznika do matematyki.
48. Tyszka Henryka Maria, ur. 11 VII 1912 r. w Sztabinie, córka Józefa i Antoniny małż. Hryniewieckich – żona Tadeusza. Nauczycielka PSP nr 6 w Łomży.
49. Tyszka Jerzy Zbigniew, ur. 21 IV 1934 r. w Łomży – syn Tadeusza i Henryki.
50. Tyszka Andrzej Janusz, ur. 8 IV 1937 r. w Łomży – syn Tadeusza i Henryki

oraz – według decyzji prokuratora Tomasza Kamińskiego z Instytutu Pamięci Narodowej – Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Białymstoku i w myśl postanowienia Sądu Okręgowego II Wydziału Karnego w Łomży z dnia 2 grudnia 2005 r. (sygn. akt II Kp.  50/05)   – co najmniej dwóch bliżej nieznanych  członków rodziny  Mogielnickich.

Jesienią 1944 roku Sonderkommando 1005 (specjalna organizacja powołana do zacierania śladów zbrodni hitlerowskich na terenach okupowanego ZSRR i wschodniej Polski ) spaliło zwłoki wszystkich ofiar, a teren w pobliżu grobów zaminowało.

Wiosną 1945 roku rodziny ofiar egzekucji z 15 lipca wspomagane przez mieszkańców Jeziorka przystąpiły do penetrowania grobów na polanie rozminowanej przez saperów (na prośbę burmistrza Łomży). Po dokładnej penetracji, tylko w grobie ofiar egzekucji z 15 VII  1943 r. znaleziono kilkanaście butów różnej wielkości, w tym typowe okupacyjne „drewniaki” ze skórzanymi paskami, jedne okulary i bucik dziecięcy (przy samej krawędzi dołu), w którym tkwiła stópka nóżki w białej skarpetce. Nawożąc ziemię z pobliskich łąk, usypano trzy zbiorowe mogiły.

Już w czasie tych  pierwszych prac narodził się pomysł, aby te trzy groby uznać za leśny cmentarz. Burmistrz Łomży zwrócił się do Dyrekcji Lasów Państwowych o przekazanie polany miastu. Uzyskał na to zgodę, co znalazło potwierdzenie w złożonej później w Sądzie Grodzkim ankiecie: …miejsce wydzielone i ogrodzone w porozumieniu z Nadleśnictwem…

Teren cmentarza został okopany dość głębokim rowem i ogrodzony brzozowymi żerdziami. Na grobach ustawiono brzozowe krzyże i prowizoryczne tabliczki z napisami. Wzniesiono  także wysoki krzyż na środku polany.

15 lipca 1945 roku, w drugą rocznicę egzekucji łomżyńskiej inteligencji, ordynariusz diecezji łomżyńskiej ks. Biskup Stanisław Kostka Łukomski odprawił mszę świętą polową i dokonał poświęcenia całego terenu cmentarza, nazywanego od tej pory potocznie „cmentarzem jeziorkowskim” lub „cmentarzem na leśnej polanie”. Ta pierwsza uroczystość trwała kilka godzin i zgromadziła oprócz rodzin ofiar z 15 lipca 1943 roku i  delegacji oficjalnych liczne rzesze mieszkańców Łomży, Jeziorka i okolicznych wsi.

W tym samym dniu, 15 lipca 1945 roku   powołano do życia komitet społeczny, który miał dbać o stan cmentarza, a także – wydając specjalne cegiełki – zbierać pieniądze na urządzenie poszczególnych grobów, jak też na pomnik, który miał upamiętnić ofiary hitlerowskiej okupacji ziemi łomżyńskiej. W jego skład, oprócz burmistrza i kilku urzędników, weszli także ks. biskup Stanisław Kostka Łukomski, ks. prałat Henryk Betto, pani Szczecińska, Piotr Figurski, Jerzy Smurzyński i kilka innych osób.

Niestety już w końcu lat 40. władze PRL rozwiązały komitet, przejęły jego pieniądze i dokumentację. Drogę prowadzącą od szosy, po zasypaniu okalającego cmentarz rowu, przeprowadzono dalej, co pozostało do dzisiaj. Władze starały się, aby jak najszybciej zapomniano o tym miejscu. Doszło nawet do tego, że w którąś rocznicę 15 lipca na początku lat  50. na skraju Jeziorka patrol milicji i UB bronił dojazdu do cmentarza. Podobno dlatego, że …leżeli tam burżuje, zdrajcy ojczyzny – akowcy, a do tego ksiądz!…  Władze zabroniły też szkole w Jeziorku opieki na leśnym cmentarzem. A i członków rodzin ubywało w Łomży. Niektórzy, nie z własnej woli, musieli opuścić miasto na zawsze.  Pozostali w Łomży – nieliczni członkowie rodzin ofiar z lipcowej egzekucji – nie tylko dbali o grób swoich najbliższych, ale także o dwa pozostałe – starców, o których było wiadomo, że byli mieszkańcami Domu Opieki w Pieńkach Borowych i zginęli latem 1942 roku oraz więźniów z łomżyńskiego więzienia rozstrzelanych w nocy z 29 na 30 czerwca 1943 roku. Przez kilkadziesiąt lat aż do swojej śmierci w 1992 roku opiekę nad leśnymi grobami sprawował mieszkaniec Jeziorka Antoni Rydzewski. Stałym opiekunem Miejsca Pamięci Narodowej w Jeziorku jest miejscowa szkoła, która organizuje tu od wielu lat uroczystości rocznicowe, leśne lekcje pamięci oraz akcje porządkowe. Tegoroczna uroczystość rocznicowa odbyła się w lesie jeziorkowskim 11 czerwca o godz. 14.00 (artykuł na ten temat można przeczytać pod linkiem:https://historialomzy.pl/wzywajac-bozego-milosierdzia-w-miejscu-pamieci-narodowej-w-jeziorku/).

15 lipca 2017 r. w samo południe na polanie lasu jeziorkowskiego,  wśród mogił, spotkali się członkowie Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej na czele z prezesem Zarządu Głównego Zygmuntem Zdanowiczem (z małżonką), wiceprezesem ZG Wawrzyńcem Kłosińskim, wiceprezesem ZG Józefem Babielem, członkiem ZG – Mirosławą Kluczek oraz ojciec kapucyn Jan Bońkowski i dyrektor szkoły w Jeziorku (od 15 lat pełniąca rolę społecznego opiekuna Miejsca Pamięci Narodowej w Jeziorku), by w kolejną rocznicę egzekucji dokonanej na zakładnikach miasta Łomży złożyć kwiaty i pomodlić się za ich dusze oraz za dusze seniorów z Domu Opieki w Pieńkach Borowych i więźniów z łomżyńskiego więzienia.

To doroczna inicjatywa Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej. Dobrze się dzieje, że w dzieło uczczenia pamięci o zakładnikach miasta Łomży w dniu rocznicy egzekucji włącza  się coraz więcej  podmiotów (informacja o hołdzie złożonym przez przedstawicieli łomżyńskich środowisk naukowo – historycznych znajduje się pod linkiem: https://historialomzy.pl/doroczny-hold-pamieci/), ponieważ dzięki temu znicz pamięci o ofiarach leśnej polany w Jeziorku wciąż płonie…

Jerzy Smurzyński, Beata Sejnowska-Runo