Piłsudski, a kwestia Powstania Styczniowego

Dziedzictwo Powstania Styczniowego

Piłsudski, a kwestia Powstania Styczniowego

… Dla nas, żołnierzy wolnej Polski, powstańcy 1863 roku są i pozostaną ostatnimi żołnierzami Polski, walczącej o swą swobodę, pozostaną wzorem wielu cnót żołnierskich, które naśladować będziemy.
Dla uczczenia ich i upamiętnienia 1863 roku w szeregach armii polskiej, wydałem rozkaz zaliczenia do szeregów wojska wszystkich weteranów 1863 roku z prawem noszenia munduru wojsk polskich w dni uroczyste. Witam ich tym rozkazem, jako naszych Ojców i Kolegów. …

Fragment z okolicznościowego rozkazu w rocznicę Powstania Styczniowego, który 21 stycznia 1919 roku wydał Józef Piłsudski, dobitnie wskazuje na wyjątkowy stosunek Naczelnika państwa polskiego do tego zrywu narodowego. Odrodzona w 1918 roku II Rzeczpospolita, wolą swoich przywódców nawiązywała do chlubnych wzorców i tradycji niepodległościowych. Bohaterski etos powstania listopadowego, a później styczniowego pomimo ich tragicznego wymiaru, był istotnym elementem budowania świeżo odzyskanej tożsamości narodowej, kształtowania postaw patriotycznych oraz zbiorowej pamięci pokoleń.

Wychowany w tradycji narodowej
Główny strateg i współtwórca II Rzeczypospolitej, syn powstańca, wychowany przez matkę – Marię z Billewiczów w kulcie idei insurekcyjnej, wyniósł z rodzinnego domu tradycję buntu i sprzeciwu przeciwko rosyjskiemu zaborcy. Podczas syberyjskiego zesłania młody Piłsudski poznaje Bronisława Szwarce, urodzonego w 1834 roku we Francji syna polistopadowych emigrantów. Pod jego wpływem przyszły komendant Legionów zaczyna studiować materiały dotyczące powstania styczniowego, by później, w roku 1912 wydać pracę w postaci wykładów pod tytułem „Zarys historii militarnej powstania styczniowego”.
Wykłady wygłosił Piłsudski pomiędzy 13 lutego a 17 maja 1912 roku w Szkole Nauk Społeczno-Politycznych w Krakowie, a znakomitą większość ich słuchaczy stanowili uczniowie kursów oficerskich krakowskiego „Strzelca”, późniejsza kadra przyszłych dowódców armii. W roku 1913 Piłsudski opracował również popularną broszurę pt.,,22 stycznia 1863 roku”, która ukazała się drukiem w 1914 roku w Poznaniu.
Piłsudski zafascynowany jest powstaniem jako wielkim zrywem narodowym, militarnym i społecznym. W swoich studiach i pracach dotyczących powstania, drobiazgowo analizuje oraz zestawia osiągnięcia i niedociągnięcia polskiego dowództwa, by później w swojej działalności niepodległościowej spróbować ustrzec się podobnych błędów.

Chwała Bohaterom
Przywódcy II Rzeczypospolitej na czele z Józefem Piłsudskim dobrze rozumieją, że dla przyszłości podzielonego przez ponad wiek pomiędzy obce mocarstwa Narodu, fundamentalne znaczenie ma świadomość ciągłości bytu państwowego i więzi pokoleniowej. Józef Piłsudski 21 stycznia 1919 roku wydaje rozkaz specjalny, na mocy którego weterani powstania styczniowego uzyskują uprawnienia żołnierzy Wojska Polskiego.
„Żołnierze!
Pięćdziesiąt lat temu ojcowie nasi rozpoczęli walkę o niepodległość Ojczyzny. Szli nie w lśniących mundurach, lecz w łachmanach i boso, nie w przepychu techniki, lecz z strzelbami myśliwskimi i kosami na armaty i karabiny. Prowadzili wojnę rok cały, pozostając, jako żołnierze, niedoścignionym ideałem zapału, ofiarności i trwania w nierównej walce, w warunkach fizycznych jak najcięższych.
Przegrali wojnę i po ich klęsce niewola wciskać się poczęła do dusz polskich, czyniąc z Polaków nie niewolników z musu, lecz nieledwie z własnej chęci, szukających poprawy losu przez protekcję u swych panów rozbiorców i w ogóle obcych. Jako żołnierze i obrońcy Ojczyzny, zostali w Polsce usunięci przez swych współczesnych gdzieś w kąt daleki, jako rzecz, o której zapomnieć należy.
Dla nas, żołnierzy wolnej Polski, powstańcy 1863 r. są i pozostaną ostatnimi żołnierzami Polski, walczącej o swą swobodę, pozostaną wzorem wielu cnót żołnierskich, które naśladować będziemy.
Dla uczczenia ich i upamiętnienia 1863 r. w szeregach armii polskiej, wydałem rozkaz zaliczenia do szeregów wojska wszystkich weteranów 1863 r. z prawem noszenia munduru wojsk polskich w dni uroczyste. Witam ich tym rozkazem, jako naszych Ojców i Kolegów.”
W grudniu 1919 roku wydano ustawę o przyznaniu stopni i praw oficerskich w stopniu podporucznika weteranom 1831 i 1863 roku, a specjalna komisja weryfikacyjna przyznała prawa weteranów 3644 osobom. Mocą tej ustawy, weterani korzystali z wszystkich praw i przywilejów oficerów armii czynnej, z wyjątkiem stałego uposażenia służbowego, gdyż to zastępowała dożywotnia pensja przyznana 2 sierpnia 1919 roku. Wszystkim żyjącym dotąd weteranom Wojsk Polskich z 1863 roku przyznano również prawo do noszenia w dnie uroczyste munduru Wojsk Polskich, nawiązującego w ogólnym zarysie do instrukcji Rządu Narodowego z 1863 roku. Rozkazem ministra spraw wewnętrznych z dnia 7 listopada 1922 roku, szeregowi wszystkich stopni oraz oficerowie i urzędnicy wojskowi obowiązani zostali do oddawania honorów weteranom wyższego i równego stopnia.
Dla powstańców styczniowych wprowadzono od 1922 roku charakterystyczne mundury. Pojawiły się „czapki rogate” z orłem, surduty granatowe z wyłogami oraz płaszcze o charakterystycznym wyglądzie, dzięki którym weterani 1863 roku utworzyli grupę powszechnie rozpoznawaną w miejscach publicznych.

Ubiór weteranów składał się z:
Czapki – rogatywki z sukna barwy granatowej z takimże otokiem, z orłem wojskowym, który na piersi nosi złoconą literę W – Weteran, zaś na tarczy amazonek datę powstania 1863. Pod orłem na środku otoku umieszczono jedną gwiazdkę oznaczenie stopnia podporucznika. Rogatywka posiada wykonany z lakierowanej czarnej skóry daszek z okuciem i podpinkę.
Surdut w barwie granatowej z sukna czesankowego sięgający kolan zapinany na dwa rzędy guzików po sześć z każdej strony. Lewy brzeg surduta zachodził na prawy, górne brzegi ostro zakończone odginane ku przodowi tworzą wyłogi podszyte karmazynowym suknem. Z tyłu surdut posiada rozcięcie oraz dwa guziki mundurowe w stanie i dwa z zakładkach kieszeniowych. Surdut posiada kołnierz stojąco wykładany zapinany na dwie haftki. Na kołnierzu łapki grantowe z karmazynową wypustką oraz wężyk oficerski haftowany bajorkiem. Na mankietach karmazynowa wypustka. Na naramiennikach oprócz gwiazdki oznaki stopnia podporucznika widnieje haftowany bajorkiem rok wybuchu powstania 1863, na piersi widoczne odznaczenie Krzyż Niepodległości z Mieczami. Spodnie granatowe z karmazynowymi wypustkami.
Poza widocznymi elementami dopełnieniem stroju był płaszcz dwurzędowy zapinany na sześć guzików. Lewy brzeg zachodził na prawy. Z tyłu pleców znajdowała się fałda spinana za pomocą patki. Kołnierz płaszcza wykładany; z boku umieszczono dwie skośne kieszenie. Na naramiennikach oznaki stopnia.

O Was mówiła legenda
Weterani jako symbol trwałości nieugiętego ducha polskiej państwowości, byli w II Rzeczypospolitej otoczeni szczególną opieką władz państwa, w tym samego Józefa Piłsudskiego. Honorowani podczas wszystkich uroczystości państwowych, obecni na trybunach podczas defilad, zapraszani do szkół, witani przez przechodniów na ulicach, byli i czuli się potrzebni oraz szanowani. Władze państwowe uroczyście obchodziły kolejne rocznice wybuchu powstania.
Weterani oraz wdowy po nich otrzymywali stałą dożywotnią pensję, dodatek drożyźniany oraz korzystali z opieki lekarskiej w ambulatoriach i szpitalach oraz zakładach leczniczych. Osoba, która pokryła koszty pogrzebu weterana miała prawo do zapomogi państwowej równej wysokości miesięcznej pensji weterana. Ponadto, otrzymywane odznaczenia uprawniały do korzystania z ulg, np. krzyż niepodległości do ulgi na przejazdy PKP. Dla Weteranów zakłada się specjalne schroniska oraz Domy Weterana, których finansowaniem zajmują się – obok państwa – również organizacje społeczne, m.in. Towarzystwo Przyjaciół Weteranów z roku 1863 w Warszawie.
Dzięki kilkutysięcznemu dochodowi z odczytu Józefa Piłsudskiego o Powstaniu Styczniowym”, powstaje też specjalny fundusz Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy Uczestników Powstania 1863 roku, zasilany następnie dochodami z różnych zbiórek publicznych. Na uroczystym obiedzie w Belwederze z okazji obchodów 70-lecia powstania marszałkowa Aleksandra Piłsudska wypowiedziała znamienne słowa: „Każde pokolenie ma swoje wielkości, które je kształtuje. Wasze pokolenie miało Mickiewicza i Słowackiego. Dla nas w ciężkich latach niewoli, Wyście byli tą wielkością. O Was mówiło nam nie słowo pisane, lecz cicho szeptana Legenda. Dziś, w dzień Waszego święta, składamy Wam hołd i cześć.”

Sam Piłsudski jako Naczelnik Państwa 5 VIII 1921 roku uhonorował szczególnie zasłużonych weteranów styczniowych, restytuowanym Orderem Virtuti Militari. Akt ten symboliczne odbył się na stokach Cytadeli Warszawskiej, gdzie po upadku powstania stracono ostatniego jego dyktatora Romualda Traugutta i członków Rządu Narodowego.

Do końca szanowani
Niepodległej II Rzeczypospolitej doczekało 3644 weteranów powstania. Jednak ich liczba szybko topniała. Sześćdziesiąt lat po wybuchu powstania styczniowego żyło jeszcze 1970 weteranów. Przed 70-tą rocznicą wybuchu powstania wszystkim żyjącym jeszcze wówczas weteranom został przyznany ustanowiony w roku 1930 Krzyż Niepodległości, a samych obchodów pod patronatem i przy osobistym udziale prezydenta RP Ignacego Mościckiego i marszałka Józefa Piłsudskiego doczekało 258 powstańców.

W 75. rocznicę Powstania Styczniowego również w Warszawie odbył się zjazd pozostałych przy życiu weteranów z całej Polski. Z liczby żyjących wówczas 52., na spotkanie z prezydentem Ignacym Mościckim na Zamek Królewski przybyło ich kilkunastu – ci, którym stan zdrowia pozwolił na odbycie podróży. Wszystkich 52. weteranów, udekorowano nadanym przez Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego krzyżem oficerskim Odrodzenia Polski. Odbyło się także z ich udziałem złożenie wieńców na Grobie Nieznanego Żołnierza oraz odprawiono mszę żałobną za poległych w boju i zmarłych na Sybirze. W całym kraju organizowane zostały odczyty i uroczyste akademie. Były to już ostatnie uroczystości państwowe z udziałem żyjących przedstawicieli weteranów powstania styczniowego. Najdłużej żyjącym weteranem był ppor. Feliks Bartczuk, który zmarł 9. marca 1946 roku przeżywszy 100 lat. Od władz II Rzeczypospolitej otrzymał Medal Niepodległości i Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski Polonia Restituta, a w 1933 roku Krzyż Siedemdziesięciolecia Powstania Styczniowego. Miejsce swojego ostatniego spoczynku znalazł na na cmentarzu grzebalnym w Kosowie Lackim.

“Zdjęcie nadesłane przez czytelnika historialomzy.pl, 
Pana Bogdana Laskowskiego  przedstawiające spotkanie
młodzieży z Szumowa /w łomżyńskim/   z Weteranem
Powstania Styczniowego.  Zdjęcie datowane jest na rok 1927-1929.”

Lista* Weteranów powstania styczniowego z Ziemi Łomżyńskiej:

Stanisław Choiński
Opis: ppor. (1847) Łomża ppor., odzn. Medalem Niepodległości za udział w Powstaniu 1863

Józef Hofman
Opis: ppro. (1837) Łomża
źródło: nad. Jerzy, za: Rocznik oficerski 1923, Oficerowie – weterani powstania styczniowego

Franciszek Jakóbowski
Opis: ppro. (1846) Łomża
źródło: nad. Jerzy, za: Rocznik oficerski 1923, Oficerowie – weterani powstania styczniowego

Fornel Jemelita
Opis: ppro. (1844) Łomża
źródło: nad. Jerzy, za: Rocznik oficerski 1923, Oficerowie – weterani powstania styczniowego

Jan Jurski
Opis: ppro. (1844) Łomża
źródło: nad. Jerzy, za: Rocznik oficerski 1923, Oficerowie – weterani powstania styczniowego

Walery Tomasz Krzywiec
Opis: of. wet. Łomża
źródło: nad. Jerzy, za: Rocznik oficerski 1923, Oficerowie – weterani powstania styczniowego

Wacław Lipiński
Opis: ppro. (1844) Łomża
źródło: nad. Jerzy, za: Rocznik oficerski 1923, Oficerowie – weterani powstania styczniowego

Feliks Mieczkowski
Opis: ppro. (1840) Łomża
źródło: nad. Jerzy, za: Rocznik oficerski 1923, Oficerowie – weterani powstania styczniowego

Mateusz Mogilnicki
Opis: ppro. (1844) Łomża
źródło: nad. Jerzy, za: Rocznik oficerski 1923, Oficerowie – weterani powstania styczniowego

Józef Niksa
Opis: ppro. (1844) Łomża
źródło: nad. Jerzy, za: Rocznik oficerski 1923, Oficerowie – weterani powstania styczniowego

Franciszek Szydlik
Opis: ppro. (1847) Łomża
źródło: nad. Jerzy, za: Rocznik oficerski 1923, Oficerowie – weterani powstania styczniowego

* – lista może być aktualizowana w miarę postępu kwerendy źródeł historycznych

opracował:  /Wojciech Winko/

Bibliografia i źródła:

„Honory dla Bohaterów – Gloria victis” – Anna Zechenter – IPN Kraków
„Powstanie Styczniowe 1863 – w rocznicę wybuchu” – opr. Wojciech Brański
“Kultywowanie tradycji powstania styczniowego i jego uczestników na Podlasiu w okresie międzywojennym (1918-1939)”, Radzyński
Rocznik Humanistyczny t.2, 2002 – Marek Kuraś
http://archiwumcaw.wp.mil.pl
http://www.genealogia.okiem.pl

Foto: Mundur weterana powstania styczniowego ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

foto: Weterani powstania styczniowego na spotkaniu z marszałkiem Edwardem Rydzem – Śmigłym z okazji uroczystości odznaczenia krzyżem Orderu Odrodzenia Polski w 75 rocznicę jego wybuchu (1938)
źródło: NAC

foto: Józef Piłsudski dekoruje powstańców z 1863 r. w rocznicę stracenia Romualda Traugutta. Uroczystość odbywa się na stokach Cytadeli. 5.08.1921r.
źródło: CAW

foto: Krzyż pamiątkowy 70-lecia Powstania Styczniowego
foto: Weteran powstania styczniowego Mamert Wandalli odbiera klucz do domu w Osiedlu Zasłużonych im. Aleksandry Piłsudskiej z rąk sekretarza generalnego Stowarzyszenia Bratniej Pomocy Byłym Uczestnikom Walk o Niepodległość Melchiora Wańkowicza.
źródło: NAC

Od redakcji

W dacie 22 stycznia 2013r rozpoczął się rok obchodów 150. rocznicy wybuchu Powstania Styczniowego. Obchody uświetniła uchwała Senatu RP, a rok 2013 ustanowiono Rokiem Powstania Styczniowego. Senatorowie w uchwale zaznaczyli, że „Legenda i etos Powstania Styczniowego legły u podstaw odrodzonej Polski, a poświęcenie powstańców doprowadziły do odrodzenia naszej państwowości po 123 latach niewoli w 1918 roku”. Podobną decyzję przyjął również Sejm Litewski, który podjął uchwałę, iż Rok 2013 będzie na Litwie Rokiem Powstania Styczniowego.
Redakcja serwisu historycznego www.historialomzy.pl w uznaniu historycznej dla Narodu Polskiego doniosłości rocznicy, zamieści na swych łamach cykl artykułów pod wspólnym tytułem Dziedzictwo Powstania Styczniowego. Przybliżają one patriotyzm, heroizm i poświęcenie Wielkich Polaków, którzy 150 lat temu mieli odwagę w walce z carskim zaborcą poświęcić życie swoje i swoich rodzin dla niepodległej Rzeczypospolitej.

Powstanie Styczniowe:
https://historialomzy.pl/powstanie-styczniowe-str-230-247/