Popowa Góra

„Morena” to pochodzący z francuskiego termin określający rzeźbę terenu uformowaną przez lodowiec. Moreną czołową nazywamy wzgórze lub ciąg wzgórz powstających wzdłuż czoła lodowca w czasie jego stagnacji. Taka właśnie morena rozciąga się na lewym brzegu pradoliny Narwi. Jej częścią jest wzgórze Świętego Wawrzyńca, na którym istniał pierwszy kościół parafialny.

Jak pisze Leon Rzeczniowski w publikowanej na naszych łamach książce „Dawna i teraźniejsza Łomża” – ….Łomża, podług podania, już około 1000 roku, miała kościół Farny pod wezwaniem Ś. Wawrzyńca, w miejscu, dziś zwanem Starą, Łomżą, odłegłem o małe pół mili od teraźniejszego miasta.

Dla uwiekopomnienia świetnego zwycięztwa, odniesionego 1410 r. między Grunwaldem.i ‚Tannenbergiem nad Krzyżakami przez Władysława Jagiełłę, na podziękowanie Bogu i ku czci Jego, Jan, Książe Mazowiecki, powróciwszy z wyprawy r. 1411, w miejscu, gdzie teraz kościół i klasztor ojców Kapucynów, założył kościół murowany pod wezwaniem Panny Maryi i Rozesłańców, do którego Jakób z Kurdwanowa, Biskup Płocki, parafię ze Starej Łomży przeniósł, przeniesioną urządził, oznaczył granicami i uposażył….

Kościół ten wybudowano na wzgórzu stanowiącym część tej samej moreny czołowej, które, prawdopodobnie z powodu istniejącego tam kościoła nazwano Górą Popową,(czasami też – Księżą)

Inną datę budowy kościoła podaje prof. Donata Godlewska w swojej książce „Łomża. Dzieje Łomży od czasów najdawniejszych do rozbiorów Rzeczpospolitej”. Oto fragment poświęcony pierwszemu kościołowi usytuowanemu na Popowej Gorze:

KOŚCIÓŁ NMP I ROZESŁAŃCÓW ŚW. APOSTOŁÓW NA POPOWEJ GÓRZE

Kościół NMP i św. Apostołów Piotra i Pawła, Andrzeja, Wawrzyńca Męczennika i Katarzyny Panny był drugim kościołem parafialnym w Łomży, a pierwszym w przeniesionym i nowo lokowanym mieście. Nazywano go w skrócie kościołem św. Rozesłańców. Kościół wzniesiono przed 1392 r. za czasów księcia Janusza I, kiedy organizowana była sieć parafii w wieku XIV na Mazowszu. Świątynia została konsekrowana w 1410 r. przez biskupa płockiego Jakuba z Kurdwanowa, który przeniósł do niej w tym samym roku parafię ze Starej Łomży. Prawo patronatu nad kościołem miał książę. Niektóre osoby plebanów powiązane były z dworem: Mikołaj z Miączyna od 1489 r., Mikołaj z Żukowa – dawny pisarz księcia Janusza II (1493-1494). W 1517 roku na plebanię łomżyńską prezentowany był przez książąt Mikołaj z Rzechowa, a w 1519 r. Jan Wojsławski, pisarz ziemi łomżyńskiej, który był plebanem wiskim.

Kościół był parafialnym do 1525 r. i znajdował się w północno-wschodniej części miasta, na tak zwanej Popowej Górze, przez którą zaraz przy kościele przechodziła droga publiczna – ulica prowadząca do portu i mostu. Uczęszczali nią liczni przechodnie i przejeżdżały wozy.

Kościół pw. św. Rozesłańców na Popowej Górze, oznaczony na mapce nr. 1

Przy kościele znajdował się pierwszy cmentarz grzebalny w Łomży, niszczony przez pieszych i konnych. Kościół stał w pewnej odległości od krawędzi skarpy, bliżej rynku niż obecny kościół kapucynów. Był murowany, pokryty dachówką, wewnątrz posiadał trzy ołtarze, z których najładniejszy był ołtarz główny. Poza tym w kościele stał pomnik Janusza III z XVI w., który uległ zniszczeniu w czasie pożaru kościoła w 1538 r. Przy kościele mieściła się drewniana dzwonnica z dwoma dzwonami, poza tym jeden dzwon znajdował się w kościele.

W 1525 roku, po przeniesieniu parafii do św. Michała kościół opustoszał. Nazywano do Starą Farą. Przy końcu XVI wieku oddano go bractwu – cechowi literatów, którego członkowie gromadzili się w niedziele i święta i śpiewali z udziałem jednego z księży z kościoła św. Michała.

W 1628 roku kościół przekazano sprowadzonym do Łomży benedyktynkom. Od tego czasu miejsce nazywano pl. Panieńskim, w pobliżu którego przechodziła ulica Panieńska.

Jak podaje kronika Panien Benedyktynek opactwa św. Trójcy w Łomży,kościół i klasztor benedyktynek wybudowano z fundacji Adama Kossobudzkiego, wojewody mazowieckiego, starosty łomżyńskiego i wiskiego za pozwoleniem miejscowego proboszcza Jana Chociszewskego w latach 1622- 1628. Zespół klasztorny został wzniesiony przy dawnym kościele farnym (Rozesłańców) na Popowej Górze. Wojewoda mazowiecki wraz ze swoim synem Stanisławem przeznaczył na uposażenie Opactwa Benedyktynek łomżyńskich wieś Cydzyn w ówczesnym powiecie kolneńskim. Pierwsze 9 panien przybyło do Łomży już w 1628 roku. Jeszcze w tym samym roku do klasztoru wstąpiło 25 panien z Łomży i okolic. Klasztor benedyktynek łomżyńskich był bardzo szanowany i ceniony, o czym świadczą liczne darowizny na jego rzecz. W okresie 1635 – 1670 przekazano siostrom wiele łąk, ogrodów i siedlisk w samej Łomży.

Drewniany kościół i Klasztor spłonęły w czasie wojen szwedzkich w 1656 roku, a odbudowane obydwie budowle ogień strawił ponownie w czasie wielkiego pożaru miasta 1696 roku, ale i tym razem obie budowle zostały odbudowane.

W 1773 roku benedyktynki sprzedały zespół klasztorny wraz z placem fundacji ojców kapucynów ponieważ nie było to zbyt wygodne dla nich miejsce (brak wody). Benedyktynki przeniosły się na Stokową Górę tzw. „Siedliska”, gdzie są do dziś.

Jak piszemy to w naszym opublikowanym 19 sierpnia 2009 roku artykule „Kapucyni. Klasztor i kościół” kapucyni zostali sprowadzeni do Łomży roku 1763 przez braci – księdza Józefa Trzaskę, kanonika płockiego i Hilarego Trzaskę, sędziego ziemskiego łomżyńskiego. Miejscem osiedlenia zakonników stała się Popowa Góra. Tam został wzniesiony klasztor wg projektu kapucyna z Węgier Emeryka z Naydorfu w latach 1770 – 1772 i obecny barokowy kościół Matki Bożej Bolesnej w latach 1788 – 1789. Do budowy zużyto cegły z rozebranego w 1765 r. kościoła św. Wawrzyńca w Starej Łomży. Kościół był niewielki, bez naw i witraży, z posadzką z mozaiki marmurowej, kryty rzadko spotykanym łupkiem dachowym. Cztery jego ołtarze w stylu barokowym (ołtarz główny i trzy boczne) pochodziły z warsztatu Jana Żołdykowskiego, snycerza łomżyńskiego. Na uwagę zasługuje umieszczony w ołtarzu głównym obraz Matki Bożej Bolesnej, wykonany przez Szkota Sylwestra Mirysa, na koszt Jana Klemensa Branickiego z Białegostoku. Ciekawy jest również obraz św. Franciszka z 1770 r., namalowany przez Polaka Szymona Czechowicza, zwanego polskim „Fra Angelico”. Obrazy św. Antoniego i św. Feliksa pochodzą z 1844 r. W podziemiach kościoła pochowany jest ksiądz Beniamin Szymański, biskup siedlecki, usunięty przez cara z diecezji po powstaniu styczniowym.

Z prawej strony przylega kaplica z 1859 r. z drewnianym krzyżem z XVIII w. pochodzącym z kościoła jezuitów w Połocku. Na uwagę zasługuje umieszczona po prawej stronie koło drzwi wejściowych tablica marmurowa, poświęcona pamięci Floriana hr. Tyszkiewicza, chorążego gwardii rosyjskiej, który zginął pod Łomżą w 1831 r., oraz z tej samej strony w pobliżu głównego ołtarza tablica – nagrobek marmurowy Leopolda Staniszewskiego, marszałka, posła i sędziego ziemi łomżyńskiej zm. w 1843 r.

W 1825 roku obok klasztoru wzniesiono, według projektu arch. Stefana Szyllera, kolegium św. Fidelisa kształcące zakonników.

9 września 1939 roku budynek kolegium został częściowo zbombardowany, ale już w tym samym roku okupujące Łomżę władze radzieckie odremontowały go organizując tam szkołę rzemiosł. Kiedy w czerwcu 1941 roku do Łomży wkroczyli Niemcy zajęli gmach na składy wojskowe.

Po wyzwoleniu przez pierwsze lata mieścił się w nim szpital, a następnie wprowadził się tu Zakład Doskonalenia Zawodowego.

Obecnie w budynku, który jest własnością Szkoły Wyższej im. Bogdana Jańskiego w Warszawie, działa założona w 1997 roku Wyższa Szkoła Zarządzania i Przedsiębiorczości im. Bogdana Jańskiego.

Dzisiaj Popowa Góra to jedynie fragment łomżyńskiej starówki kojarzący się z kościołem i klasztorem Ojców Kapucynów.

Opracowanie HS i JS
Fotografie – Henryk Sierzputowski

Źródła:

Wikipedia
Leon Rzeczniowski „Dawna i teraźniejsza Łomża” – Warszawa 1861
Donata Godlewska „Łomża. Dzieje Łomży od czasów najdawniejszych do rozbiorów Rzeczpospolitej”.- Warszawa 1962
https://historialomzy.pl/opactwo-przenajswietszej-trojcy-w-lomzy/
https://historialomzy.pl/klasztor-i-kosciol-braci-mniejszych-kapucynow/