Powstanie Łomżyńskiego Towarzystwa Wioślarskiego
W drugiej połowie XIX w. w środowisku mieszczańskim działały pierwsze stowarzyszenia kultury fizycznej. W 1867 r. powołano we Lwowie Towarzystwo Gimnastyczne, które w dwa lata później przyjęło nazwę Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. W 1867 r. w Krakowie powstało Towarzystwo „Orzeł Biały”, a w 1869 r. utworzono, również w Krakowie i we Lwowie, towarzystwa łyżwiarskie. Od 1884 r. także w zaborze pruskim powstały gniazda sokole. W zaborze rosyjskim jako jedne z pierwszych zaczęły istnieć towarzystwa wioślarzy, a następnie cyklistów i łyżwiarzy. W Królestwie Polskim kluby wioślarskie powstawały w następującej kolejności: w 1882 r. Warszawskie Towarzystwo Wioślarskie, w 1884 r. Płockie, w 1886 r. Włocławskie Towarzystwo Wioślarskie, w 1894 r. Kaliskie Towarzystwo Wioślarskie, w 1900 r. Konińskie Towarzystwo Wioślarskie. Mieszkańcy Łomży również pragnęli mieć swoje sportowe. W 1893 r. podjęli działania w celu założenia Towarzystwa Cyklistów, a w grudniu 1896 r. Łomżyńskiego Towarzystwa Cyklistów Amatorów. Dwukrotnie jednak nie uzyskali akceptacji rządu. W tym samym czasie wioślarstwo rozwijało się w Galicji: w 1884 r. powstało Krakowskie Towarzystwo Wioślarskie, w 1892 r. Oddział Wioślarski „Sokoła” Krakowskiego, a w 1900 r. Kółko Wioślarskie przy Szkole Agrotechnicznej w Czernichowie. Stały się one placówkami, które umacniały polskość, budziły poczucie świadomości narodowej, integrowały Polaków. Członkowie klubów nie tylko uprawiali sport wioślarski, lecz także prowadzili styl życia związany z kultywowaniem polskich tradycji i kultury.1
Początki klubu wioślarskiego w Łomży łączą się z osobą Stanisława Jankowskiego, który przybył z Warszawy. Założył on łazienki wraz z wypożyczalnią łodzi spacerowych. Według „Ech Płockich i Łomżyńskich” z 1898 r. oraz „Wioślarza Polskiego” z 1925 r. nastąpiło to w 1891r., natomiast Sprawozdanie z Działalności Łomżyńskiego Towarzystwa Wioślarskiego z roku 1902 podaje datę 1890r. Łodzie te miały inną budowę niż łodzie używane na Narwi; były wyposażone w kil i w odsadnie z dulkami. Stanisław Jankowski był pierwszym instruktorem wioślarskim w Łomży. Uczył wiosłowania i sterowania łodzią, rozpoznawania przeszkód w wodzie i radzenia sobie z nimi, zapoznawał z właściwościami różnych odcinków rzeki i jej prądu, czuwał nad bezpieczeństwem wiosłujących. Przy nim i przy utworzonym przez niego ośrodku skupiło się grono osób wywodzących się głównie z inteligencji mieszczańskiej. Ludzie ci wspólnie spędzali czas wolny od pracy, pływając na łodziach i organizując wycieczki wioślarskie. W 1897 r. podczas obchodu „Wianków” odbyły się pierwsze wyścigi na łodziach. Od tego czasu regaty wioślarskie odbywały się corocznie. Towarzyszyły im wyścigi czółen rybackich i wiele atrakcji, jak: parada łodzi pływających zielenią, lampkami i proporcami cechów rzemieślniczych, koncert na łodziach w wykonaniu Towarzystwa Muzycznego „Lutnia”, koncerty orkiestry wojskowej i muzyków amatorów, pokazy ogni sztucznych, wianków i palenie sobótek , „żywe obrazy”, czyli pokazy gimnastyczne przedstawiające prace różnych rzemieślników.2
Na przełomie czerwca i lipca 1898 r. z inicjatywy rejenta Szumańskiego i doktora Szyszki podjęto starania o zalegalizowanie tej działalności. Powstający klub sportowy miał objąć wioślarzy i cyklistów. Dla zmniejszenia kosztów organizacyjnych miał być połączony z Towarzystwem Muzycznym „Lutnia”. W październiku tegoż roku projekt statutu przedstawiono gubernatorowi. Baron Korf przychylnie ustosunkował się do propozycji i obiecał poparcie w staraniach, które jednak okazały się nieskuteczne.3
Brak zatwierdzonego statutu nie pozwalał Towarzystwu na udział w międzyklubowych regatach. W 1898 r. po regatach z okazji „Wianków” korespondent „Ech Płockich i Łomżyńskich” napisał: „Niech tylko Towarzystwo będzie zatwierdzone, a staniemy do konkursu w Płocku, pokażemy, że choć młodzi, lecz dzielni i nie powstydzimy się za Łomżę”.4
W 1899 r. miejscowi wioślarze za zgodą gubernatora odbyli zebranie i wybrali komisję w celu opracowania statutu oraz podjęli starania o jego zatwierdzenie. W skład komisji weszli: Aleksander Chrystowski, wybitny adwokat; Franciszek Przecławski, inżynier gubernialny; Wacław Szyszko, lekarz więzienny; Wacław Tuszowski, aptekarz i Franciszek Hryniewicz, naczelnik biura Dyrekcji Szczegółowej Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Założyciele planowali zebrać siedemdziesięciu członków, ale w krótkim czasie napłynęło osiemdziesiąt zgłoszeń. Chrystowski, Przecławski, Szyszko, i Hryniewicz zredagowali projekt statutu, lecz Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Petersburgu nie zatwierdziło go, przedstawiając swoją znacznie zmienioną wersję. Wówczas 31 VII 1901r. wioślarze z Łomży zebrali się w sali Koła Muzycznego i po przedyskutowaniu sprawy wysłali do Petersburga prośbę o zatwierdzenie w wersji przedstawionej przez rząd. Petycja zawierała pięćdziesiąt sześć podpisów, które złożyli: Aleksander Chrystowski, Konstanty Bratz, Franciszek Przecławski, Aleksander Bereza, Stanisław Bereza, Bolesław Biały, Franciszek Tuszowski, Adolf Chrzanowski, Kazimierz Majewski, Maurycy Oppenheim, Stanisław Brzozowski, Tomasz Filochowski, Stanisław Dziekoński, Kazimierz Jeżewski, Przemysław Januszewski, Antoni Rogiński, Jan Łącki, Marian Śmiarowski, Napoleon Dmowski, Kazimierz Bronikowski, Władysław Liniewicz, Wiktor Szumiński, Franciszek Hryniewicz, Wincenty Niwiński, Walerian Bielicki, Bolesław Ciemianowski, Wiktor Piekarski, Czesław Czochański, Wacław Szyszko, Mieczysław Tittenbrun, Rudolf Beber i Wacław Nadratowski. Pozostałych dwudziestu czterech nazwisk nie udało się ustalić. Ostatecznie 17 VIII 1901r. Książę Światopołk – Mirski podpisał akt zatwierdzenia. Starania założycieli poparł gubernator łomżyński Korf.5
Piśmiennictwo, mimo istnienia powyższych faktów, wykazuje znaczną różnorodność w interpretowaniu rozpoczęcia działalności przez tę placówkę. „Sport” z 1904r. informował, że Towarzystwo Wioślarskie jako pierwsze w Łomży zainteresowało kobiety sportem: „W Łomży panie uprawiają ten piękny, a tak zdrowy sport od roku 1899”. Karol Mścichowski i Tadeusz Kalisz również wymieniają ten rok jako datę początkową funkcjonowania Towarzystwa. „Wspólna Praca” z 1921r. podaje 1900r.. „Kalendarze Łomżyńskie” na 1903 i 1904r. podają 1901r., Kalendarz na 1903r. wyróżnia zarejestrowanie statutu w 1901r., oraz zorganizowanie Towarzystwa w 1902r.. Podobnie J. Klama oraz sprawozdania z poszczególnych lat działalności tej instytucji podają 1901r.. Najczęściej podawany 1901r. związany jest z zarejestrowaniem statutu i rozpoczęciem prowadzenia dokumentacji klubowej. O tej samej dacie informują „Echa Płockie i Łomżyńskie” z 1901r. Cytują one słowa Aleksandra Chrystowskiego przewodniczącego ogólnego zebrania członków założycieli 24 I 1901r., kiedy to postawił on wniosek, aby „uznano Towarzystwo za istniejące od danej chwili”. Wniosek przyjęto. Natomiast „Wspólna Praca” z 1917r. i „Przegląd Łomżyński” z 1932r. oraz Władysław Świderski i Franciszek Grochocki wymieniają 1902r. Data 1902r. znajduje swoje uzasadnienie w rozpoczęciu zbierania wpisowego i składek, w pierwszym sprawozdaniu z działalności, a także w rozpoczęciu intensywnej pracy organizacyjnej związanej z pozyskaniem lokalu zimowego, budową przystani i pozyskaniem sprzętu sportowego. 6
Znana jest więc dokładna data powstania Towarzystwa Wioślarskiego w Łomży. Występuje kwestia interpretacji faktu rozpoczęcia rzeczywistego istnienia tejże instytucji. Istnieją dwa pojęcia terminu „klub”. Pierwsze oznacza stowarzyszenie zrzeszające ludzi w celu uprawiania różnych dyscyplin sportu, organizowania imprez i zawodów sportowych oraz upowszechniania kultury fizycznej. Drugie rozszerza ten termin o cele towarzyskie, polityczne i inne. Stwierdzić możemy, że jeszcze przed zarejestrowaniem statutu odbywały się imprezy, a przyszli członkowie rozwijali działalność Towarzystwa. Od 1898r. prasa corocznie informowała o odbytych regatach z okazji „Wianków”, o przygotowywanych wyścigach i turniejach, co świadczyło o urzeczywistnieniu celów sportowych. W działalności wioślarzy można dostrzec także realizację celów towarzyskich. W 1899r. „Echa Płockie i Łomżyńskie” donosiły, że na okres karnawału „Komitet Towarzystwa ułożył już na ostatniem zebraniu rozkład zajęć jakie Towarzystwo corocznie urządza”. Użycie przytoczonych sformułowań potwierdza istnienie Towarzystwa przed 1899r., a także zarządu, który spotykał się i organizował działalność. 16 VII 1899r. trzydzieści osób popłynęło na siedmiu wynajętych łodziach do Siemienia; w niedzielę
21VII 1900r. zorganizowano w lesie kalinowskim majówkę, na którą udało się łodziami i wozami około stu osób; 27 VII 1901 r. Franciszek Hryniewicz i Aleksander Chrystowski popłynęli łodzią wraz z załogą do Ostrołęki; w sierpniu tegoż roku odbyto wycieczkę łodzią do Tykocina. Ukazujące się w prasie informacje o działalności Towarzystwa nie wzbudziły podejrzeń władz gubernialnych i nie wywołały represji administracyjnych czy policyjnych. Gubernator nie tylko tolerował tę działalność, ale nawet w 1899 r. po regatach z okazji „Wianków” osobiście wręczył zwycięzcom pamiątkowe srebrne żetony.
Towarzystwo Wioślarskie odegrało znaczną rolę w umacnianiu polskości mieszkańców Łomży. Prowadziło szeroką działalność sportową, turystyczną, towarzyską i polityczną jeszcze przed formalnym zarejestrowaniem. Niechętny stosunek rządu rosyjskiego do zakładania polskich stowarzyszeń nie pozwolił na wcześniejsze wpisanie do rejestru klubów Towarzystwa i na znaczniejsze rozwinięcie działalności. Wobec Rosjan przedstawiano cele sportowe, turystyczne i towarzyskie klubu. Mówiono o przeciwdziałaniu szerzącej się grze w karty, wprowadzaniu w zamian gier w szachy, ćwiczeń w kręgielni, w sali gimnastycznej i w sali fechtunku. Faktycznie założycielom chodziło o realizację ukrytych celów politycznych, które mogły być ujawnione dopiero w wolnej Polsce. Wówczas objaśniono, że motywem działania było przede wszystkim zapobieżenie wysiłkom rusyfikacyjnym władz i odciągnięcie Polaków od założonej w 1867 r. Resursy Obywatelskiej. Cele sportowe, turystyczne i towarzyskie stanowiły parawan do realizacji właściwych celów politycznych oraz uatrakcyjniały program działania Towarzystwa.
1. „Cyklista” 1896, nr 7 z 3 I, s. 6, 7; nr 50 z 3 XI, s. 5 –7; 1896/97, nr 2 z 28 XII, s. 10; 1897, nr 25 z 7 VI, s. 9; J. Gaj, H. Hądzelek, Dzieje kultury fizycznej w Polsce w XIX i XX wieku, Poznań 1991, s. 72 – 86; Z. Grabowski, Warszawskie Towarzystwo Wioślarskie, Warszawa 1978, s. 24; R. Kobendza, Sekcja wioślarska Karków 1911 – 1939, Warszawa 1989, s. 2; Z. Grabowski, Warszawskie Towarzystwo Wioślarskie, Warszawa 1978, s. 24; Z. Schwarzer, Sto lat wioslarstwa polskiego, (maszynopis w posiadaniu autora); R. Wroczyński, Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu, Kraków 1985, s. 213 – 220; „Wychowanie fizyczne i higiena szkolna” 1982, nr 7 z IX, s. 276 – 279.1.
2. Archiwum Państwowe w Białymstoku, Zespół Kancelarii Gubernatora Łomżyńskiego, sygn. 771; „Echa Płockie i Łomżyńskie” 1898, nr 25 z 13 VI, s. 3; nr 28 z 24 VI, s. 3; nr 29 z 9 VII, s. 3; 1899, nr 53 z 20 VI, s. 2; „Kalendarz Łomżyński na 1903 rok”, Łomża 1902, s. 53 – 55; „Kolarz, Wioślarz i Łyżwiarz” 1900, nr 70 z 6 VII, s. 7; „Kurier Warszawski” 1898, nr 188 z 29 VI, s. 6 i nr 224 z 15 VIII, s. 4; B. Winiarski, Nad Pissą, Wissą i Narwią. Podróż sentymentalna, Kraków 1965, s. 107, 108; „Wioślarz Polski” 1925, nr 3 z VII, s. 87.2.
3. „Echa Płockie i Łomżyńskie” 1898, nr 27 z 20 VI, s. 2; nr 38 z 29 VII, s. 3 i nr 58 z 7 X, s. 2.3.
4 „Echa Płockie i Łomżyńskie” 1898, nr 28 z 24 VI, s. 3.4.
5. Archiwum Państwowe w Białymstoku, Zespół Kancelarii Gubernatora Łomżyńskiego, sygn. 771, 973; „Echa Płockie i Łomżyńskie” 1899, nr 67 z 2 VIII, s. 4 i nr 74 z 4 IX, s. 2; Kalendarz …, dz. cy1t., s. 53, 54; „Kolarz, Wioślarz i Łyżwiarz” 1899, nr 26 z 1 IX, s. 6; nr 27 z 8 IX, s. 6; nr 29 z 22 IX, s. 7; „Sport” 1901, nr 32 z 28 VII, 5
s. 17.
6. Archiwum Państwowe w Białymstoku, Zespół Kancelarii Gubernatora, sygn. 771; F. Grochocki, Notatnik, (rękopis w zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego); Kalendarz Łomżyński na 1903 rok, dz. cyt., s. 53 – 55; Kalendarz Łomżyński na 1904 rok, Łomża 1903, s. 87; T. Kalisz, K. Mścichowski, Historia powstania Łomżyńskiego Towarzystwa Wioślarskiego, (rękopis w zbiorach Muzeum Okręgowego w Łomży); J. Klama, Jubileusz 80- lecia Łomżyńskiego Towarzystwa Wioślarskiego, Łomża 1981; „Przegląd Łomżyński” 1932, nr 9 z 28 II, s. 6; „Sport” 1904, z 28 VIII, s. 27; W. Świderski, Łomża, Łomża 1925, s. 112; „Wspólna Praca” 1917, nr 7 z IV, s. 70; 1921, nr 5 z 26 XI, s. 6.
Opracował: Czesław Rybicki.
