Powstanie Styczniowe – 22 styczeń 1863 rok.
Noc z 22 na 23 stycznia 1863 roku przyjęła się jako data wybuchu powstania styczniowego. Walka z caratem na terenie powiatu łomżyńskiego, a zwłaszcza w na naszym terenie miała charakter bardzo zróżnicowany. Nie jest znana dokładna przynależności i liczba biorących w nich udział mieszkańców. Nie dowiadujemy się również tego w ostatecznych spisach aresztowanych, uwięzionych i wywiezionych na katorgę do Rosji. Musimy jednak przyjąć, że zryw niepodległościowy jaki objawił się w Królestwie Polskim 22 stycznia miał charakter masowy i pobudził ludzi różnych stanów.
Ożywienie polityczne wśród społeczeństwa łomżyńskiego nastąpiło na skutek wybuchu powstania styczniowego. W Łomży w styczniu 1863 r. branka nie udała się Rosjanom, urząd poborowy został zdemolowany przez powstańców. W lutym przybyły do miasta posiłki carskie. W Łomżyńskiem prowadziły walkę partyzancką oddziały płk. Konstantego Ramotowskiego (ps. Wawer) i Władysława Cichorskiego (ps. Zameczek). Naczelnikami powstańczymi w mieście byli: Ludwik Wroński, Artur Awejde i ks. Ludwik Talarowski. Utworzono także żandarmerię powstańczą, która w latach 1863-1864 ukarała ponad 180 osób za szpiegostwo i dezercję, w tym kilkanaście śmiercią. Poparła powstanie ludność wiejska; do szeregów powstańczych garnęli się Kurpie, angażowali księża, niektórzy Żydzi, a także Rosjanie rewolucjoniści, m.in. płk Tichonow z żoną, Sylwester Jewreimow – rozstrzelany w Łomży w październiku 1864 r. W grudniu 1863 r. powiat łomżyński został oddany pod zarząd generała gubernatora Murawjewa, nazwanego Wieszatielem. Sytuacja uległa pogorszeniu po przybyciu gen. Ganeckiego. Aresztowano ponad 1000 osób, z których przeszło 600 wywieziono na Sybir. W lipcu 1863 r. Kozacy wymordowali koło Wygody 50 uczniów gimnazjum łomżyńskiego. Wykonano liczne wyroki śmierci przy szosie Zambrowskiej, gdzie w 1916 r. społeczeństwo łomżyńskie wzniosło pomnik ku czci poległych.
W Łomży przy Szosie Zambrowskiej, w miejscu straceń z okresu Powstania Styczniowego, na tzw. Mokrej Łączce, znajduje się zbiorowa mogiła i pomnik upamiętniający powstańców styczniowych.
Pomnik – głaz odsłonięto i poświęcono 2 listopada 1916 roku, przy bardzo licznym udziale zgromadzonych mieszkańców Łomży i okolic. Widnieje na nim napis „1863 – BOJOWNIKOM ZA WOLNOŚĆ OJCZYZNY RODACY”. Pomnik powstał z inicjatywy E. Zajączkowskiego właściciela zakładu fotograficznego w Łomży. Obok znajduje się tablica zawierająca nazwiska powstańców straconych w Łomży w latach powstania:
Listę rozstrzelanych i powieszonych w Łomży otwiera Dominik Trzciński, żandarm narodowy, powieszony 7 listopada 1863 r. Egzekucje odbywały się wobec licznie spędzonych przez kozaków mieszkańców Łomży, na podmokłej łączce, tuż za miastem przy szosie zambrowskiej. Wybudowano tam szubienicę i postawiono słupy, do których przywiązywano rozstrzeliwanych. Ofiary egzekucji wrzucano do wcześniej wykopanych w tym. miejscu dołów. Powstańców wieszał miejski czyściciel, przymuszony do tego przez żandarmów carskich. W miejscu egzekucji przez kilka kolejnych lat łomżanie stawiali
drewniane krzyże, które władze rosyjskie natychmiast niszczyły.
Oto kolejne egzekucje na łomżyńskim miejscu straceń: 28 listopada 1863 r. za podburzanie do powstania i czytanie ludności podburzającego manifestu został rozstrzelany Konstanty Kulesza, syn wójta gm. Kołaki, rodem ze Szczodruch, 19 grudnia 1863 r. został powieszony żandarm, narodowy Aleksander Koniński, mieszkaniec Kolna, 16 stycznia 1864 r. powieszono Andrzeja Królikowskiego za udział w powstaniu, 21 kwietnia 1864 r. rozstrzelano Jana Chodkiewicza, wachmistrza żandarmerii rosyjskiej, a następnie powstańczej, 1 czerwca 1864 r. rozstrzelano Juliana Obuchowicza, dowódcę oddziału powstańczego, 27 października 1864 r. zostali powieszeni Ignacy Bruliński i Józef Michalski, 27 listopada 1864 r. powieszono szlachcica Antoniego Brzóskę za współpracę z powstańcami, w tym samym dniu rozstrzelany został Sylwester Jewreinow, szeregowy wojsk rosyjskich, za udział w walce pod Gontarzami w szeregach polskich, 8 grudnia 1864 r. zostali powieszeni Cyprian Januszczyk i Fabian Konopka, żandarmi narodowi.
W 2007 roku, staraniem służb Prezydenta Miasta Łomża, wybudowane zostało ogrodzenie cmentarza od strony Szosy Zambrowskiej z tablicą informacyjną w trzech językach (polskim, angielskim i niemieckim). Prace zostały sfinansowane ze środków Wojewody Podlaskiego oraz Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa.
Kolejny narodowy zryw Polaków w dziejach naszej Ojczyzny o odzyskanie wolności utraconej przez nieudolne rządy tych co Polską rządzili. Czy był to daremny zryw? Myślę, że nie, dał do myślenia najeźdźcom, że Polacy nie pogodzili się z losem i walczyć będą do skutku, mimo wielu niepowodzeń.
Opracował Henryk Sierzputowski na podstawie:
Czesław Brodzicki, Donata Godlewska – Łomża w latach 1794 – 1866
