Dziedzictwo Powstania styczniowego.
Powstanie styczniowe 298- 314
Podobnie ( publiczne chłosty, więzienia bez jakiegokolwiek uzasadnienia, zsyłki na Sybir itp. prześladowania – przyp. Red.) postępowali naczelnicy wojenni tzw. uczastków (powiat łomżyński podzielony był na 12 uczastków). Okrucieństwem i samowolą przewyższał wszystkich kpt. Dmitriew, uczastkowy w Tykocinie, działający tam od września 1863 r. do stycznia 1864 r. Wraz z pomocnikiem por. Kabalewskim dopuścił się takich gwałtów, że został pociągnięty do odpowiedzialności przez samego Murawiewa. Podobną działalność w Łomżyńskiem prowadzili uczastkowi: kpt. Bałchawityn w Zambrowie, mjr Korf i kpt. Gust w Wysokiem Mazowieckiem336.
W uczastku łomżyńskim samej tylko rejestracji podlegało 1310 osób podejrzanych, z których część była nieuchwytna dla władz rosyjskich.
336 S. Chankowski, Powstanie Styczniowe…, s. 210.
298
Jakub Waga i ks. Józef Talarowski – profesorowie gimnazjum łomżyńskiego wspierającego, duchowo powstańców1863 r. Ze zbiorów Muzeum m. Warszawy, reprod. B. Deptuła
299
Aresztowano około tysiąca osób, a nad 144 osobami rozciągnięto nadzór policyjny lub tzw. sekretny. Na Sybir zesłano 119 osób, a w X pawilonie Cytadeli Warszawskiej osadzono 5 osób. Osądzonych do rot aresztanckich na karę od roku do 20 lat było ponad 20 337. Listę rozstrzelanych i powieszonych w Łomży otwiera Dominik Trzciński, żandarm narodowy, powieszony 7 listopada 1863 r.338 Egzekucje odbywały się wobec licznie spędzonych przez kozaków mieszkańców Łomży, na podmokłej łączce, tuż za miastem przy szosie zambrowskiej. Wybudowano tam szubienicę i postawiono słupy, do których przywiązywano rozstrzeliwanych. Ofiary egzekucji wrzucano do wcześniej wykopanych w tym miejscu dołów. Powstańców wieszał miejski czyściciel, przymuszony do tego przez żandarmów carskich339. W miejscu egzekucji przez kilka kolejnych lat łomżanie stawiali drewniane krzyże, które władze rosyjskie natychmiast niszczyły. Pomnik postawiono tu dopiero w czasie I wojny światowej, a głównym inicjatorem był E. Zajączkowski, właściciel zakładu fotograficznego w Łomży. Poświęcenie pomnika odbyło się 2 listopada 1916 r. przy udziale bardzo licznie zgromadzonych rzesz mieszkańców Łomży i okolic 34°.
Oto kolejne egzekucje na łomżyńskim miejscu straceń: 28 listopada 1863 r. za podburzanie do powstania i czytanie ludności podburzającego manifestu został rozstrzelany Konstanty Kulesza, syn wójta gm. Kołaki, rodem ze Szczodruch341, 19 grudnia 1863 r. został powieszony żandarm narodowy Aleksander Koniński, mieszkaniec Kolna342, 16 stycznia 1864 r. powieszono Andrzeja Królikowskiego za udział w powstaniu343, 21 kwietnia 1864 r. rozstrzelano Jana Chodkiewicza, wachmistrza żandarmerii rosyjskiej, a następnie powstańczej344, 1 czerwca 1864 r. rozstrzelano Juliana Obuchowicza, dowódcę oddziału powstańczego345, 27 października 1864 r. zostali powieszeni Ignacy Bruliński i Józef Michalski, 27 listopada 1864 r. powieszono szlachcica Antoniego Brzóskę za współpracę z powstańcami, w tym samym dniu rozstrzelany został Sylwester Jewreinow, szeregowy wojsk rosyjskich, za udział w walce pod Gontarzami w szeregach polskich, 8 grudnia 1864 r. zostali powieszeni Cyprian Januszczyk i Fabian Konopka, żandarmi narodowi346.
337 APŁ, Spisok wsiech politiczeskich prestupników łomżyńskogo Ujezda s 1863 goda, nr 3900.
338 Z. Kolumna, [A. Nowolecki], jw., cz. I, s. 46 i 166.
339 W. Swiderski, jw., s. 105—106.
340 „Wspólna Praca” nr 4 z 30 III 1929 r., s. 5.
341 Z. Kolumna, [A. Nowolecki], jw., cz. I, s. 90; W. Studnicki, Wyroki…, s. 82.
342 W. Studnicki, Wyroki…, s. 23.
343 Z. Kolumna, [A. Nowolecki], jw., cz. I, s. 90.
344 Tamże, s. 37.
345 Tamże, s. 113.
346 W. Swiderski, jw., s. 108.
300
Pomnik wystawiony na miejscu straceń powstańców 1863 r w Łomży, fot. B. Deptuła
Egzekucje powstańców odbywały się również w innych miejscowościach Łomżyńskiego. 19 grudnia 1863 r. w Czerwonem pod Kolnem powieszono Stanisława Banacha i Tomasza Kajkę, włościan z Czerwonego, Franciszka Stodupa włościanina z Zabiela koło Kolna i Izraela Chonczaka, Żyda z przedmieścia Kolna Łabno, na podstawie wyroku wydanego przez naczelnika wojennego m. Łomży płk. barona Wrangla, za „służenie Rządowi Narodowemu w charakterze żandarmów” i powieszenie w dniu 8 listopada 1863 r. w Zabielu zdrajców Józefa Piwowarskiego
301
i Żyda Wilhelma Gejga” 347. 29 listopada 1863 r. w Sokołach został powieszony żandarm narodowy Jan Konopko, urodzony we wsi Osipy Bagny pow. łomżyński, poborca podatków i werbujący do powstania348. 17 marca 1864 r. w Zambrowie powieszono Krystiana Bielskiego, syna byłego burmistrza, walczącego pod Zarębami Kościelnymi i ujętego pod Zambrowem349. 30 marca 1864 r. w Zabielu, koło Kolna, na własnym podwórzu powieszono 30-letniego Stanisława Klamę, włościanina, za udział w wykonaniu wyroku na Piwowarskim. Klama, ukrywający się w Prusach Wschodnich, został wydany władzom rosyjskim350. 21 czerwca 1864 r. w Lemanie rozstrzelano szlachcica Ludomira Chrzanowskiego ze wsi Kaimów za walkę z bronią w ręku, który, ukrywając się również w Prusach, wydany został przez rządcę Meyera351, 21 czerwca 1864 r. w Łasze, koło Kolna, rozstrzelano Juliana Okurowskiego ze wsi Łączki, za walkę orężną — wydali go Prusacy352. 24 kwietnia 1864 r. w Łączkach rozstrzelano miejscowego szlachcica Sebastiana Krajewskiego, wydanego również przez Prusaków, jako ukrywającego się powstańca353. 27 kwietnia 1864 r. w Szczuczynie powieszono żandarma narodowego Rutkowskiego354. Ten sam los w tym samym dniu podzielił Teofil Mikucki, ekonom ze wsi Zacieczki355. W kwietniu 1864 r. Narzymski, ziemianin z Łomżyńskiego, schwytany w chwili wieszania szpiega koło Zacieczek, został na miejscu powieszony356. W maju 1864 r. w Stawiskach powieszono za udział w powstaniu Jana Sierasiewskiego, syna miejscowego kowala357. W nieznanym bliżej okresie rozstrzelano Stanisława Okurowskiego w Okurowie, jako żandarma358. Podobnie zginął w Zambrowie Franciszek Wszędorówny, podleśny ze wsi Pstrągi359 Powieszono także: Juliana Dominika z Chrzanowa Cyprk, Aleksandra Kamińskiego z Zabiela i Izraela Zabielewicza z Kolna. Ponadto rozstrzelani zostali: Jan Grodzki z Krzewa, Józef Gosiewski z Zambrowa i Ludwik Swiderski ze wsi Gulanki360. Na miejscu kaźni w Łomży w nieokreślonym bliżej czasie oddali życie: Chrzanowski361
347 W. Studnicki, Wyroki…, s. 6, 10, 23, 44; Z. Kolumna, [A. Nowolecki], jw., cz. I, s. 17, 150.348 W. Studnicki, jw., s. 24.
349 Z. Kolumna, [A. Nowolecki], jw., cz. I, s. 19.
350 Tamże, cz. I, s. 72; W. Studnicki, jw., s. 22.
351 W. Studnicki, jw., s. 11; Z. Kolumna, [A. Nowolecki], jw., cz. I, s. 38.
352 W.” Studnicki, jw., s. 35; Z. Kolumna, [A. Nowolecki], jw., cz. I, s. 113.
353 W. Studnicki, jw., s. 26; Z. Kolumna, [A. Nowolecki], jw., cz. I, s. 86.
354 Z. Kolumna, [A. Nowolecki], jw., cz. I, s. 134.
355 Tamże, s. 107.
356 Tamże, s. 109.
357 Tamże, s. 145.
358 Tamże, s. 113.
359 Tamże, s. 175.
360 W. Swiderski, jw., s. 106—107.
361 Z. Kolumna, [A. Nowolecki], jw., cz. I, s. 38.
302
i Władysław Iczkowski, za przebywanie w oddziale powstańczym jako-żandarm, za udział w bitwach pod Siemiatyczami, za napad we wsi Lachy Truskolasy na śpiących żołnierzy sybirskiego pułku piechoty, zabranie 5 żołnierzy z tego pułku do oddziału powstańczego, a następnie za powieszenie kilku zdrajców oraz za zbieranie we wsiach podatków, broni i żywności dla powstańców362.
Tak wielka liczba wykonanych wyroków śmierci była następstwem wydanego przez gen. lejt. Bakłanowa 5 marca 1864 r. rozkazu: „Z odebranych przeze mnie wiadomości wykazuje się, że w Galicji, Poznaniu, i Wschodnich Prusiech formują się nowe oddziały buntownicze… Rozkazuję. Każdego, kto będzie wzięty z bronią w ręku, oddawać pod sąd wojenny polowy przy pułku, któren Panu jest podwładny, i sądzić we 24 godziny śmiercią przez rozstrzelanie. Wyrok samemu wprowadzać w wykonanie”363.
Więzienie łomżyńskie, mogące pomieścić 200 osób, było stale przepełnione. Bardzo wielu zsyłano najpierw do Grodna, a następnie na Syberię. Drogę tę odbyli: Tomasz Bajkiewicz z Drozdowa, Jakub Baranowski z Kupisk, Jakub Bukowski z Puchał, Franciszek Cieślik ze Sławca, Jan Cyropa z Nowogrodu, Jakub Chudzik z Mątwicy, Franciszek Gałązka ze Szczepankowa, Wincenty Gruzielski z Puchał, Ludwik Kamiński z Żabikowa, Leopold Modzelewski z Grzyrnał, Ferdynand Nadobny z Krzewa, Jan Sadowski z Żabikowa, Jan Trufel z Żabikowa. i Izydor Urbanowski z Makowa364.
Więzieni i zesłani na Syberię:
Aliński Stanisław, Kupiski
Baczewski Jan, Puchały
Banach Jakub, Drozdowo
Banach Stanisław, Bożej ewo
Banach Stanisław, Bronowo
Berlik Stanisław, Bronowo
Bielski Krystian, Wysokie Mazowieckie
Bieńkowski Franciszek, Rosochate
Brajczewski Wojciech, Szumowo
Broniszewski Stanisław, Szumowo
Chęciński Jan, Zambrów
Chludziński Władysław, Boguszyce
Chmielewski Stanisław, Osowiec
Choiński Julian, Szymany
362 W. Studnicki, jw. s. 19.
363 ADŁ, Akta korespondencji proboszcza z różnymi władzami 1844—1864, nr 253, k. 112.
364 ADŁ, Spisok…, nr 3900.
303
Chojnowski Antoni, Sierzputy
Chojnowski Piotr, Łuby
Ciborowski Julian, Cibory
Ciołkowski Józef, Łomża
Cwalina Seweryn, Łuby
Cymek Franciszek, Jednaczewo
Cymek Franciszek, Kupiski
Czajewski Jan, Jakać
Czartoszewski Piotr, gm. Zambrów
Czochan Jan, Nowogród
Czułkowski Józef, (—)
Dołęga Jan, (—)
Domaszewski Franciszek, Łomża
Doroch Leopold, Nowogród
Dymytriew Jakub, (—)
Eller August, Łomża
Fedorowicz Antoni, (—)
Feltner August, Bożejewo
Godlewski Jan, Koty
Godlewski Jan, Puchały
Godlewski Stanisław, Szczepankowo
Gosiewski Szczepan, Łomża
Gosk Jan, Zambrów
Gosk Melchior, Rogowo
Grabowski Aleksander, Chlebiotki
Grabowski Stanisław, Wizna
Grabowski Szymon, Chlebiotki
Grądzki Ignacy, Kosaki
Grucki Ignacy, Ślasy
Grygoriew Bazyli, (—)
Gumowski Józef, Lubotyń
Górski Fabian, Chlebiotki
Gutkowski Maksymilian, Zambrów
Gutkowski Tomasz, Zambrów
Hrycz Piotr, Dąbrowa
Jabłoński Witalis, Jabłoń Samsony
Jankowski Aleksander, Brzóski Falki
Januszczyk Adam, Rudniki
Januszczyk Piotr, Rudniki
Jastrzębski Adam, Łomża
Jemielity Antoni, Ratowo
Jemielity Jan, Ratowo
Kalinowski Ignacy, Pniewo
Kamiński Adolf, (—)
Kamiński Franciszek, Kalinowo
Kaniewski Bartłomiej. Krusza
304
Kaniewski Stanisław, Rembiszewo
Kapelewski Franciszek, Wizna
Karczewski Adolf, Lubotyń
Kędzierski Stanisław, Pniewo
Kobryś Piotr, (—)
Kołaczkowski Antoni, Zambrów
Kondracki Franciszek, Piątnica
Konopka Wincenty, (—)
Kotowski Piotr, Koty
Krajewski Franciszek, Koty
Krajewski Julian, Krajewo
Krajewski Wojciech, Srebrna
Kramkowski Aleksander, Kramkowo
Kulesza Kajetan, Wierzbowo
Kulesza Stanisław, Nowe Wykno
Litwiński Adolf, Korytki
Liżewski Walenty, gm. Zambrów
Lutrzykowski Jan, Nowogród
Łapicki Franciszek, Zambrów
Łopniewski Antoni, Kalinowo
Łuba Mateusz, Kałęczyn
Łupiński Krzysztof, Płonki Strumianki
Łupiński Stanisław, Płonki Strumianki
Makowski Franciszek, Nowe Wykno
Makowski Konstanty, Kupiski
Malinowski Kazimierz, Maliszewo Perkusy
Maliszewski Hipolit. Maliszewo Perkusy
Maliszewski Stanisław, Maliszewo Perkusy
Mankiewicz Platon, Rakowo Czachy
Marcus Fajwel, Stawiski
Markowski Józef, Chojny
Michałowski Walerian, Łomża
Mieczkowski Jan, Zakrzewo Stare
Mioduszewski Franciszek, Miodusy Stare
Mioduszewski Hipolit, Lutostań
Mioduszewski Roch, Szczedruchy
Mroczkowski Stanisław, Tykocin
Najda Antoni, Jeziorko
Niemyski Jakub, Dąbrówka
Nowowiejski Gabryjel, Wyrzyki Sokoły
Oleksy Kazimierz, Piątnica
Olszewski Aleksander, Łuby
Olszewski Józef, Olszewo
Olszewski Tomasz, Slasy Lipno
Ołdakowski Jakub, Poryte
Ołdakowski Józef, gm. Kosaki
Ołdakowski Antoni, Szumowo
Osiecki Jan, Kobylin
Osiecki Józef, Guty
305
Piaścik Grzegorz, Mątwica
Piątek Jan, Koty
Pieńkowski Andrzej, Mątwica
Pieńkowski Stanisław, Mątwica
Pogorzelski Łukasz, Kostry
Poleszczuk Jan, Siemień
Pomichowski Stanisław, Kolno
Poruczniczek Benedykt, Kostry Podsedkowięta
Pruszko Ludwik, Smolarze
Radgowski Franciszek, Modzele Stare
Rogowski Ludwik, Łomża
Romaczewski Rajmund, (—)
Roszkiewicz Jan, Śniadowo
Rudnicki Franciszek, Zambrów
Sawicki Antoni, Siemień
Siedlecki Roman, Koskowo
Siennicki Józef, Zambrów
Sieńkowski Piotr, Tabędz
Sierzputowski Franciszek, Sierzputy
Sierzputowski Michał, Sierzputy
Sikorski Julian, Babino
Sikorski Stanisław, (—)
ks. Skiwski Michał, Szumowo
Sobolewski Ignacy, Piątkowo
Sokołowski Fabian, Ruś
Sopiński Mikołaj, Sasiny
Stachelek Walenty, Kolno
Steczkowski Ignacy, Piątnica
Stępkowski Konstanty, Szumowo
Strzeszewski Michał, Strzeszewo
Stypułkowski Franciszek, Nowe Wiechy
Supiński Jakub, Maliszewo
Sutkowski Mikołaj, Grzymały
Szumowski Maciej, (—)
Snietowski Benedykt, Dębniki
Średnicki, Średnica
Świątkowski Benedykt, Dębniki
Tabęcki Piotr, Baczę Suche
Trzaska Antoni, (—)
Uszyński Jan, Kosaki Podbielne
Wąsik Mateusz, Mątwica
Wądołowski Apolinary, Babino
Wąszewski Jan, Wizna
Wiktorzak Hipolit, Szczepankowo
Wiszniewski Wojciech, Zambrów
Wnorowski Ignacy, (—)
Woyna Jakub, Piętkowo
306
Wysocki Tomasz, Drozdowo
Zakrzewski Stanisław, Rykacze
Zaorski Marian, Zanklewo
Zaręba Telesfor, Lubotyń
Zaręba Władysław, Szumowo
Zawistowski Aleksander, Grajewo
Zdrodowski Feliks, Jamiołki Piotrowięta .
Zieliński Wincenty, Wierzbowo
Zielski Władysław, Szczepankowo
Żabiński Antoni, Miastkowo
Żabiński Jan, Miastkowo
Żelechowski Stefan, Zambrów .
Źródło: APŁ, Zarząd Powiatu Łomżyńskiego, nr 3900, Spisok wsiech politiczeskich . pre-stupnikow Łomżyhskowo Ujezda ś 1863-goda.
Osoby objęte nadzorem policyjnym obowiązane były do meldowania się w określonym czasie na’ posterunkach policji365. Liczba osób tylko w Łomży objętych nadzorem policyjnym i „sekretnym” świadczy o wielkim poparciu powstania przez ogół społeczeństwa. Pod nadzorem znajdowali się: Stanisław Barszczewski, Franciszek Ciecierski, Paweł Dąbrowski, Franciszek Jaroszewski, Józef Jedliński, Wiktor Kruszewski, właściciel restauracji Edward Kwieciński, Włodzimierz Lewandowski, Kazimierz Lesbicki, Mikołaj Milberg, Franciszek Macanowicz, Feliks Hildenbrand, Stanisław Konopka, Moszek Nowiński, Włodzimierz Oleński, Adalberg Pieplowski, Kazimierz Prange, Ludwik Rytwiński, Michał Sajkowski, Bolesław Studnicki, Ksawery Sujeski, Jan Trygiewski, adwokat Ludwik Tomaszewski, aptekarz Ludwik Tock, ks. Talarowski, Aron Schopenheim, Ludwik Wroński, Mikołaj Wyszański, Jan Żabiński i Zofia Zborowska366.
27 stycznia 1864 r. weszło w życie rozporządzenie, na mocy którego żaden właściciel ziemski, ksiądz i mieszczanin nie mając paszportu nie mógł wyjechać, choćby o milę od swojego domu. Naczelnik wojenny miał prawo aresztować każdego, kto mu się wydawał podejrzany i ze-słać go” na Sybir bez sądu, tzw. drogą administracyjną. Było to kolejne działanie zaborcy skierowane przeciwko powstańcom, mające na celu odizolowanie społeczeństwa367.
Stosowano również bardziej wyszukane formy gnębienia Polaków, urządzając z okazji świąt oficjalne bale, na które spędzano wybitniejszych mieszkańców miast i miasteczek. Do głośniejszych należał bal w Tykocinie, który się odbył 19 grudnia 1863 r. w obecności samego Dmitriewa oraz bal w Łomży 18 grudnia 1863 r., szeroko opisywany przez prasę Organizacji Narodowej: „Rozporządzenia i wiadomości Policji
365 AFB, Zarząd Wojennego Naczelnika Tykocińskiego Rejonu, vol. 1, k. 45.
366 APŁ, Spisok^.., nr 3900; „Wspólna Praca” nr 9 z 121X1928 r.
367 W. Przyborowski, Ostatnie chwile…, s. 94.
307
Narodowej nr 4 (12) z dnia 23 stycznia 1864 r. Przed niedawnymi czasy moskiewski „Dziennik Powszechny” podał wiadomość o balu w Łomży i różnych wiernopoddańczych demonstracjach w tym mieście. Dla tych, którzy uczą się historii walk narodów ujarzmionych z innych źródeł, jak z oficjalnych dokumentów upadającego despotyzmu, podaje się szczegóły dostarczone przez Organizację Narodową woj. augustowskiego. Płk. Mięsojadow jest obecnie naczelnikiem wojennym w Łomży. Urzędowe przyjęcie tegoż wyższych figur łomżyńskich zasługuje na uwagę. Dawny naczelnik wojenny i naczelnik poczty przyjęci zostali charakterystycznymi idiotyzmami języka moskiewskiego. Prezes Trybunału Cywilnego usłyszał, że «prawo to ja», a naczelnik powiatu winien otyłości nieproporcjonalnej w oczach Mięsojadowa, pożegnany został uderzeniem nogą w brzuch, które powaliło go na ziemię. Po tak świetnej instalacji nastąpiło aresztowanie w Łomży i powiecie łomżyńskim przeszło 3 tys. osób. Wkrótce potem dn. 18 XII urządzono bal, na który Mięsojadow 16 t.m. porozsyłał w Łomży i powiecie zaproszenia, a to pod groźbą przyaresztowania. Każdy zaproszony, jako uczestnik tej stypy, miał tytułem składki zapłacić po 25 rbs. Carzyk łomżyński dokładał wszelkich usiłowań, aby ta cmentarna zabawa jak najwięcej łez kosztować mogła. Dopiął tego szczególniejszym pastwieniem się nad kobietami, które jako Laszki, żony buntowników (tak je publicznie na owym balu nazywał) dręczone były z niesłychanym barbarzyństwem. I tak p. Majewska naznaczona przez satrapę na gospodynię balu, gdy wymawiała się od tego obowiązku, tłumacząc się trzymiesięcznym więzieniem męża, odebrała odpowiedź; «musisz przyjąć, bo daję ci słowo, że twój mąż będzie na balu». Mięsojadow dotrzymał słowa — wśród tańców, w których nie wolno było brać udziału mężczyznom cywilnym, przyprowadzono p. Majewskiego, który stojąc przy drzwiach z konwojem musiał być widzem żony tańczącej z Mięsojadowem, a po skończonym tańcu odprowadzono go do więzienia. Teatr na scenie sporządzonej na skinienie Mięsojadowa nie zadawał fałszu rozwinięciu moskiewskich pojęć o sztuce. Był to rodzaj bałaganu, na którym wystąpił sołdat przebrany w skórę niedźwiedzia (przybranie zbyteczne). Niedźwiedź ów idąc śladem zwierzchnika uwziął się również na nieszczęśliwe kobiety, żądał ręki do pocałowania, a na każdą odmowę chrzcił swą ofiarę jednym z jedwabistych wyrazów języka moskiewskiego. Nareszcie Mięsojadow pijany zakończył bal gestem, którego opisać nie jesteśmy w stanie. Tragikomedia skończyła się podaniem arkusza papieru do podpisu, wszelkie uwagi były zagłuszane wyrazami: kibitka i Sybir, i tak mieszkańcy Łomży dobrowolnie podpisali adres do cara”368.
Końcowy tekst potwierdza prowadzoną przez władze carskie akcję
368 Dokumenty Komitetu Centralnego…, s. 438; „Chwila” Kraków nr 16, 1864; W. Przyborowski, Ostatnie chwile…, s. 101.
308
wymuszania od różnych grup społecznych, narodowych i religijnych adresów wiernopoddańczych do cara. Zmuszeni do adresu „obywatele, duchowieństwo i urzędnicy powiatu łomżyńskiego, gdzie rządził samowładnie osławiony Mięsojadow”, podpisywali go w obawie przed represjami i utratą majątku. Tekst adresów opracowany w kancelariach rosyjskich zawierał często prośby o przyłączenie Augustowskiego do cesarstwa. Były i takie teksty: „wielu z nas uwiedzionych marzeniami narzuconymi przez mniemanych obrońców, wzięło udział w szalonym przedsięwzięciu, tj. powstaniu, ale teraz przyszliśmy do przekonania, że losy nasze dla pożytku naszego koniecznie powinne być połączone wiecznemi i nierozerwalnemu więzami z losami Rosji”369.
Wraz z nasilającymi się aresztowaniami w listopadzie 1863 r. nastąpił upadek organizacji cywilnej w Łomżyńskiem. W obawie przed uwięzieniem wyjechali za granicę: naczelnik powiatu łomżyńskiego Wyszomirski, naczelnicy okręgów: miastkowskiego — Grochowski, kolneńskiego — Borkowski, zambrowskiego — Zabierzewski, pomocnik Grochowskiego — Wierzbicki, kasjer powiatowy Mildberg, naczelnicy żandarmów — Grabowski, Pieniążek, Roszkowski, Bukowski, Dobrowolski, naczelnicy miast: Wroński z pomocnikiem Trzeszczkowskim, Kołaczkowski i Aleksander Jakub. Zbiegli także liczni żandarmi narodowi, dla których złapanie równało się śmierci. Aresztowano Litwińskiego, Sutkowskiego, Stefana Woyczyńskiego i Witolda Kisielnickiego. Woyczyński i Witold Kisielnicki zostali zwolnieni z rozkazu Murawiewa. Kisielnickiego za bardzo duże pieniądze wykupiła rodzina, suma była tak wysoka, że spowodowała upadek majątku Korzeniste. W więzieniu Kisielnicki przebywał ponad rok i po wyjściu wkrótce zmarł370.
Brak jest dokumentów dotyczących tworzenia się organizacji w Łomżyńskiem podczas działalności komisarza pełnomocnego „Ignacego Czyńskiego”371. Jeden z ostatnich raportów „Ignacego Czyńskiego” z 16 maja 1864 r. donosił jedynie o trudnej sytuacji dla prac organizacyjnych w województwie augustowskim372.
Schyłek powstania spowodował nasilenie się petycji, jakie rodziny po konfidentach zabitych przez żandarmów narodowych kierowały do Zarządu Wojennego Naczelnika Powiatu Łomżyńskiego, a czasem nawet i do samego cara. Sprawę uregulowano rozporządzeniem Aleksandra II z 7 kwietnia 1865 r. wydanym w Warszawie, a dotyczącym zasiłków i odszkodowań dla rodzin zabitych przez powstańców w Łomżyńskiem. W powiecie łomżyńskim odnotowano 34 osoby, na których żandarmeria narodowa wykonała wyroki śmierci w 1863 r. W marcu 1864 r. odnotowano
369 W. Przyborowski, Ostatnie chwile…, s. 113.
370 Informacje uzyskane od Elżbiety Kisielniekiej z Warszawy, żony wnuka W. Kisielnickiego.
371 APB ZWNOŁ, vol. 2, vol. 3, k. 7—13. “2F. 372 Ramotowska, Rząd Narodowy…, s. 321.
309
już 42 osoby stracone przez żandarmerię373. Pełny spis, dokonany w grudniu 1864 r., obejmował 95 osób374. Prawie każda prośba rodziny straconego zawierała formułę: „za przychylność i prawe postępowanie właściwemu Rządowi”. Zasiłki, jakie otrzymywano, kształtowały się w zależności od wielkości rodziny, liczby dzieci, i wynosiły 50—300 rbs rocznie375. Zdarzały się przypadki, że wieszano męża z żoną, jak np. w Kownatach, gdzie stracono Antoninę i Antoniego Boguszów, osierocając troje dzieci376. Przedstawione przykłady wykonanych wyroków przez żandarmów wieszających, jak ich nazywali Rosjanie, ukazują ich działalność i rolę, jaką odegrali w powstaniu. Trzeba tu zaznaczyć, że były i przypadki nieuzasadnionego postępowania, prywaty, a nawet warcholstwa i pijatyki, które powodowały ogólną bojaźń wśród społeczeństwa377. Prosper Sandbeck, Niemiec, zamieszkały w Łomży przy ul. Krótkiej, powieszony został 7 stycznia 1864 r.378 Sender Szmuklewicz z Nowogrodu powieszony 7 lipca 1863 r. pod Żbrzeźnicą379, w Mężeninie powstańcy powiesili 45-letniego Franciszka Benuszewicza i jego żonę 47-letnią Jadwigę. „On był sołtysem wsi Mężenin, był wiernopoddanym swojemu carowi i dlatego powstańcy polscy nocą przyszli do jego domu, uwieźli jego z żoną do lasu i tam ich powiesili”380. Leopold Tyl — „żołnierz szedł z m. Łomży do swego mieszkania we wsi Kalinówka Gacie — powstańcy polscy zobaczyli jego na drodze, wzięli z sobą do lasu i nie wiadomo co z nim się stało”381.
W celu likwidacji resztek organizacji powstańczej, wzmożenia nadzoru policyjnego i tzw. sekretnego rozkazu gen. Ganeckiego z 26 marca 1865 r. powołano w Łomży Polową Wojenno-Sądową Komisję, w skład której weszli: przewodniczący — kpt. Siedlecki z 2 pułku artyleryjskiego, członkowie — por. Głuszkow z 10 pułku małoruskiego grenadierów i praporszczyk Łosew; rejestratorem był Nikifor z 10 pułku małoruskiego. Tym samym rozkazem powołano Wojenno-Śledczą Komisję w Łomży w składzie: przewodniczący — mjr Rosenmejer z 10 pułku małoruskiego grenadierów, członkowie — por. Gródecki z 7 pułku smoleńskiego ułanów, por. Pafamow z 9 pułku sybirskiego grenadierów oraz dwóch praporszczyków Pichno i Lewiński, audytorem był gubernialny sekretarz Iwanow z 4 pułku mariampolskiego382. Podobne Komisje Wojenno-Sledcze działały w nowo utworzonych okręgach:
373 APB ZWNOŁ, vol. 1. k. 1—10, 198—213.
374 Tamże, k. 238—239.
375 Tamże, k. 15—22.
376 Tamże, k. 19.
377 AGAD, Tymczasowa Komisja Wojenno-Sledcza, nr 18, k. 70—78.
378APB ZWNOŁ, vol. 1, k. 59.
379 Tamże, k. 105.
380 APB, Zarząd Wojennego Naczelnika Zambrowskiego Rejonu, vol. 1, k. 22.
381 Tamże, k. 41.
382 APB Polowa Wojenno-Sądowa Komisja Śledcza w Łomży, vol. 1, k. 22.
310
Siedziba gubernatora łomżyńskiego wybudowana w 1866 r. przy obecnym Pl. Sienkiewicza. Fot. B. Deptuła
jedwabińsko-stawiskowskim, kolneńskim, śniadowsko-miastkowskim, tykocińsko-sokołowskim i zambrowskim383.
Dekrety uwłaszczeniowe powstańcze, mimo wielkich trudności, wprowadzano w życie. W większości chłopi zaprzestali spłacania czynszów i okupów za pańszczyznę. Dotyczyło to nie tylko dóbr prywatnych, ale również narodowych i majoratów. Wśród chłopstwa niepokój budził jednak fakt nieotrzymania dokumentów potwierdzających zniesienie powinności feudalnych. Władze carskie pilnie strzegły majątków rosyjskich oficerów obdarowanych ziemią w Łomżyńskiem, aby rozporządzenia powstańcze nie przyniosły im strat384.
Udział chłopstwa w partiach partyzanckich kształtował się nierównomiernie. Szczególnie duży był na Kurpiach. W gminie Stelmachowo lista osób aresztowanych przez Rosjan w 1863 r. za współudział w powstaniu obejmowała 53 osoby: 1 oficjalista, 1 budnik, 1 parobek, 2 obywateli, 13 wyrobników, 18 gospodarzy, 3 synów gospodarzy, 1 syn młynarza, 11 szlachciców cząstkowych, 1 żona obywatela, 1 leśnik, 4 służących, 1 szewc i 8 włościan. 34 osoby aresztowano w styczniu i lutym 1864 r. Lista imienna powstańców, którzy do 27 grudnia 1863 r. powrócili do miejsca zamieszkania bez wiedzy władzy, wynosiła 68 osób.
383 APB, Wojenno-Sledcza Komisja w Łomży, vol. 2, k. 2—8.
384 ADŁ, nr 253, k. 112.
311
Komisja Łomżyńska do Spraw Uwłaszczania Chłopów w 1865 r. w środkowym owalu baron Wrangl, pod nim sekretarz W. Zaorski. Zbiory Towarzystwa Naukowego im. Wagów w Łomży, reprod. B. Deptuła
Wykaz imienny osób, które opuściły gminę w latach 1863—1865, obejmował 110 nazwisk, w której to liczbie było 29 szlachty i 81 chłopów. Według innych danych 71 osób wzięli powstańcy, 15 wojsko, 17 było zabitych, 2 powieszonych przez powstańców, 15 znajdowało się w areszcie, 17 zginęło bez wieści i 56 powróciło z „band” lub z Prus. Na Sybir wywieziono Aleksandra Sikorskiego z Rzędzian, Antoniego Trębickiego i Augustyna Mrożewicza ze Stelmachowa. Wielu było przesłuchiwanych przez Rosjan, niektórzy takie przesłuchanie opłacili życiem, np. Alfons i Apolinary Kurzynowie ze wsi Hermany. Powstańcy powiesili za kolaborowanie Józefa Korzą budnika, Jana Ciołko wyrobnika i Melchiora Kuleszę, dymisjonowanego żołnierza385. Antagonizowaniu społeczności polskiej służyć miała instytucja straży wiejskich, które w powiecie łomżyńskim wprowadzono po zarządzeniu naczelnika powiatu 2 listopada 1863 r. Straże te, złożone z chłopów, miały pilnować porządku w gminie, chwytać powstańców i oddawać ich w ręce władz rosyjskich. Zamierzenia te
385E. Halicz, jw., s. 136.
312
nie przyniosły rezultatów; straże w większości puszczały powstańców swobodnie, kierując się względami patriotycznymi, jak i obawą przed represjami ze strony żandarmerii narodowej.
W powiecie łomżyńskim, gdzie zwierzchnictwo nad Komisją do Spraw Włościańskich sprawował Murawiew, w kwietniu i maju 1864 r. mieszkańcy wszystkich wsi oraz ziemianie musieli podpisywać deklaracje zobowiązujące do niebrania udziału w powstaniu pod odpowiedzialnością osobistą i majątkową386. Zarządzeniem specjalnym z 1865 r. województwo augustowskie podzielono tworząc w Łomży dla południowej jego części oddzielną Komisję do Spraw Uwłaszczeniowych, na czele której stał baron Wrangl387. Komisarzem do Spraw Włościańskich Powiatu Łomżyńskiego był R. Daszewski388, który w latach 1865—1866 na tym terenie przyznawał chłopom łąki, lasy, pastwiska oraz grunty orne389.
Wójt stojący na czele gminy zobowiązany był do przedstawienia osób poszkodowanych przez powstańców. O organizacji i wynagrodzeniu urzędu gminnego można dowiedzieć się z pisma z 19 lutego 1866 r. na przykładzie gminy Zambrów. Wynagrodzenie roczne w tym urzędzie wynosiło: wójt — 180 rbs, pisarz — 180 rbs, pomocnik pisarza — 120 rbs, ławnik — 38 rbs. Urząd ten m.in. na wydatki kancelaryjne miał w roku wydać 120 rbs, a na stróża 54 rbs 27 kop. Razem wydatki wyniosły 692 rbs 27 kop. Sołtysi pobierali od 2 do 6 rbs rocznie390, i zobowiązani byli do utrzymywania wart dziennych i nocnych, do kontrolowania osób czasowo lub bez zezwoleń przebywających na ich terenie oraz do zakupu portretów cara na własny koszt, co spotykało się z ogólnym sprzeciwem391.
*
W Powstaniu Styczniowym do walki stanęło z jednej strony około 25 000 słabo uzbrojonych patriotów polskich, z drugiej strony zaś stała początkowo ponad stutysięczna armia rosyjska, która w kwietniu 1863 r osiągnęła już 270 000 żołnierzy, w grudniu tegoż roku zaś aż 405 000. Odpowiedź na pytanie, dlaczego tak długo mogła trwać ta beznadziejna walka, daje Agon Giller w historii powstania: „Trwałość osiemnasto-miesięczna powstania tak małemi siłami rozpoczętego i utrzymanie niemi w szachu prawie 400 tys. armii moskiewskiej, w istocie świetnym jest dowodem niepokonalności partyzantki ludowej, którą należy
386 L. Ratajczyk, Polska wojna…, s. 312.
387 „Dziennik Praw”, Warszawa 1865, t. 63, s. 111.
388 APB, Zarząd Wojennego Naczelnika Zambrowskiego Rejonu, vol. 2, k. 99..
389 Tamże, k. 17—21.
390 Tamże, k. 68—69.
391 Tamże, vol. 3, k. 4—5.
313
odróżnić od małej wojny, czyli tzw. partyzantki wojsk regularnych, albo przy wojskach regularnych prowadzonej”392.
W ocenie ogólnej Powstania Styczniowego w Łomżyńskiem na czoło wysuwa się wielki wkład ludności wiejskiej w walkę czynną, z koniecznym podkreśleniem udziału w niej Kurpi, drobnej szlachty, chłopów i uczniów gimnazjum łomżyńskiego. Przez tereny Łomżyńskiego prowadziły trasy przemarszu partii powstańczych z Królestwa Polskiego na Litwę. Tutaj też możliwe się stało wznowienie walk wiosną 1864 r., po powrocie oddziałów zimujących w Prusach Wschodnich. Dziesiątki tysięcy powstańców w całym kraju postradało życie, około 38 000 osób zesłano na Sybir, dalszych 10 000 wyemigrowało za granicę. Nie wszyscy powrócili do ojczystego kraju, np. Skarżyński, którego zwłoki znaleziono w zaspie śnieżnej w Alpach, na górze św. Bernarda, z kartką pisaną 29 stycznia 1865 r.: „Jestem ofiarą sprawiedliwej lecz nieszczęśliwej sprawy, zbiegiem bez nadziei powrotu, obarczonym ciężkim brzemieniem bez przyszłości. W tych okolicznościach życie stało się dla mnie ciężarem i kładę mu koniec bez żalu. Jestem katolikiem i proszę władzę kantonalną o skromny pogrzeb”393.
*
Ustawa rosyjska z 31 grudnia 1866 r. (Dziennik Praw, t. 66, s. 119) przyniosła całkowitą unifikację ustroju administracyjnego Królestwa Polskiego z Cesarstwem Rosyjskim. Odebrano Królestwu jego nazwę, wprowadzając nową — Priwislinskij Kraj. Gubernia augustowska została podzielona na gubernię łomżyńską i gubernię suwalską. W skład guberni łomżyńskiej weszły powiaty: łomżyński, wysokomazowiecki, ostrowski, pułtuski, makowski, ostrołęcki, kolneński i szczuczyński394.
Klęska Powstania Styczniowego była zakończeniem bohaterskiego i tragicznego okresu insurekcyjnego.
392 A. Giller, Historia Powstania Narodu Polskiego w 1861—1864 r., Paryż
1867, t. 1, s. 272.
393 Z. Kolumna, [A. Nowolecki], jw., cz. II, s. 249.
394 w. Trzebiński, Podział Administracyjny Królestwa Polskiego z roku 1816, -„Dokumentacja Geograficzna” z. 4, Warszawa 1956, s. 91.
Powstanie styczniowe część IV:
https://historialomzy.pl/powstanie-styczniowe-czesc-iv/
2 comments
Trzciński — za udział w żandarmeryi, powieszony w Łomży dnia 7 Listopada 1863 r. **).
**) Dz. Pow. Nr. 265; Czas Nr. 267; Dz. Poz. Nr. 268; Glos Nr. 42,
Kulesza Konstanty, syn wójta gminy Kołaków w województwie Wileńskim (podług innych właściciel ziemski); za zachęcanie, do powstania i inne przestępstwa polityczne, rozstrzelany w mieście Łomży gub. Augustowskiej 28 Listopada 1863 r. ******).
******) Czas Nr. 285, Dz. Pow. Nr. 282, Dz. Poz. Nr. 286.
Królikowski Andrzej, powieszony za udział w powstaniu
według Chwili Nr. 30 powieszony 16 Stycznia 1864 r. w Łomży; według innych 28 t. m.; Dz. Pow. Nr. 28 podaje, że powieszony w Łęczycy tegoż dnia.
Chodkiewicz Jan, poprzednio wachmistrz żandarmeryi rosyjskiej, następnie w oddziałach powstańczych; jako taki schwytany i rozstrzelany w Łomży 21 Kwietnia 1864 r.
Obuchowski Julian v. Obuchowicz — obywatel ziemski z Mińska Litewskiego; w powstaniu długi czas był dowódzcą oddziału, jako taki schwytany, został rozstrzelany w Łomży d. 1 Czerwca 1864 roku.
Banach Stanisław, oskarżony o należenie do żandarmeryi narodowej; powieszony w Łomży 31 Grudnia 1863 roku.
Konopko Jan, za udział w powstaniu, powieszony w m. Sokołach na Litwie 11 Grudnia 1863 r. **).
**) Chwila Nr. 6, Głos powiada, źe powieszony w m. Soboty.
Bielski Krystyan, syn b. Burmistrza, był w bitwie pod Zarembami, następnie jako żandarm ujęty w Zambrowie w powiecie Łomżyńskim powieszony 17 Marca 1864 r.
Klama Stanisław, gospodarz rolny ze wsi Zabielę pow. Łomżyńskiego; w powstaniu służył jako żołnierz, powieszony dnia 11 Kwietnia 1864 roku na własnem podwórzu; zostawił żonę i ośmioro dzieci.
Dz. Pow. w Nr. 94 twierdzi, że należał do żandarmeryi narodowej.
Chrzanowski — powieszony w Łomży w r. 1864.
Wszędyrówny Franciszek, podleśny ze wsi Pstrągi, powiatu Łomżyńskiego; za udział w powstaniu, powieszony w Zambrowie, w powiecie Ostrołęckim.
Okurowski Stanisław, szlachcic z Okurowa w pow. Łomżyńskim; podejrzany jakoby był żandarmem narodowym, został rozstrzelany w Okurowie.
Sierasiewski Jan, syn kowala z m. Stawiski; schwytany jako powstaniec i powieszony w miesiącu Maju 1864 r.
Narzymski — obywatel ziemski z Łomżyńskiego; w 1863 r. schwytany w chwili wieszania rossyjskiego szpiega około Zacieczek w Łomżyńskim; powieszony tamże w miesiącu Kwietniu 1864 roku, mając lat 22.
Mikucki Teofil, ekonom ze wsi Zacieczek w Biebrzańskim okręgu; aresztowany i obwiniony, że należy do żandarmów narodowych, został powieszony w Szczuczynie dnia 27 Kwietnia 1864 roku; pozostała po nim żona i dzieci.
Rutkowski — żandarm narodowy; jako taki schwytany, i rozstrzelany w Augustowskiem w Szczuczynie dnia 27 Kwietnia 1864 roku.
Krajewski Sebastyan z Dolnego Krajewa; wydany z Prus, rozstrzelany w Łączkach. (Imionospis podaje, że w Łomży 1864 roku).
Okurowski Stanisław, szlachcic z Okurowa w pow. Łomżyńskim; podejrzany jakoby był żandarmem narodowym, został rozstrzelany w Okurowie.
Chrzanowski Ludomir, z wsi Kaimów; wydany przez pruskiego regencyjnego radcę Mejera, rozstrzelany został w Lemanie 1864 r.
Źródło:
„Pamiątka dla rodzin polskich. Krótkie wiadomości biograficzne o straconych na rusztowaniach, rozstrzelanych, poległych na polu boju oraz zmarłych w więzieniach, na tułactwie i na wygnaniu syberyjskiem 1861-1866r”; 1867; Kraków; Nowolecki Aleksander i Kraszewski Józef Ignacy
Stanisław Banach, włościanin, stracony przez Moskali na szubienicy w Łomży d. 31 grudnia 1863r
Klama, sołtys wsi Zabiele w Augustowskiem, za wzięcie udziału w powstaniu wyrokiem sądu wojennego powieszony dnia 11. kwietnia 1864.
Franciszek Słobuda, włościanin, za udział w powstaniu stracony wyrokiem sądu moskiewskiego w Łomży dnia 21. grudnia 1863r
Źródło: „Imionospis poległych i straconych ofiar powstania roku 1863 i 1864”, 1865; Lwów; Hipolit Stupnicki
/pisownia zgodna z oryginałem/
Hej ! Coś hosting szwankuje, strona przestaje działać co jakiś czas.