Przyjaciel marszałka Józefa Piłsudskiego pastor Kacper Mikulski (1840-1935)

Pastor Kacper Mikulski był poprzednikiem łomżyńskiego pastora Zygmunta Kuźwy, o którym artykuł https://historialomzy.pl/pleban/ został zamieszczony na naszym portalu w 2011 roku.
Redakcja Serwisu.

Przyjaciel marszałka Józefa Piłsudskiego
pastor Kacper Mikulski (1840-1935)

„Działo się w mieście Łomży dwunastego (dwudziestego czwartego) maja tysiąc osiemset dziewięćdziesiątego dziewiątego roku, o godzinie dziesiątej rano. Ogłaszamy, że w obecności świadków Tytusa Mikulskiego, dwudziestu jeden lat, technika i Fryderyka Szymańskiego, lat dwudziestu sześciu, zakrystiana, obu przebywających w Łomży, po ostatecznym przygotowaniu i z pełnym wewnętrznym przekonaniem przeszedł z wyznania rzymsko-katolickiego na wyznanie ewangelicko-augsburskie w tutejszym ewangelicko-augsburskim kościele Józef Klemens Piłsudski lat trzydzieści jeden, kawaler, zamieszkujący w Łapach, urodzony w majątku w Zułowie, syn dworzanina (szlachcica) Józefa i Marii z domu Bilewicz małżonków Piłsudskich. Przy tym uzupełnia się, że Józef Klemens Piłsudski tejże daty był konfirmowany, odbył spowiedź i przyjął Komunię Świętą. Akt ten ogłaszanemu i świadkom przeczytany przez nich 1 przez nas podpisany został. Podpisy Józef Klemens Piłsudski, Tytus Mikulski, Fridrich Szymański, pastor K. Mikulski.¹⁾
„Działo się w Paproci Dużej 3/15 lipca 1899 roku o godzinie 10 rano. Ogłaszamy, że w obecnos’ci świadków Adama Piłsudskiego, lat 29, pomocnika architekta i Jana Piłsudskiego, lat 23, pracownika bankowego, obu zamieszkałych w mieście Wilnie, zawarty został pod tą datą religijny związek małżeński między Józefem Klemensem Piłsudskim, kawalerem, kupcem, zamieszkałym w Łapach, 31 lat, synem Józefa i Marii z domu Bilewicz, wyznania ewangelicko-augsburskiego, i Marią Kazimierą Juszkiewicz z domu Poklewską, rozwiedzioną z winy męża w Łapach, urodzoną w Wilnie, córką zmarłego szlachcica Konstantego i Ludmiły z Chomiczów małżonków Poklewskich, wyznania ewangelicko-augsburskiego. Związek ten poprzedziły trzykrotne zapowiedzi ogłoszone w tutejszym kościele ewangelicko-augsburskim 13/25 czerwca bieżącego roku i w dwie niedziele następne. Umowa ślubna nie została zawarta. Akt ten nowożeńcom i obecnym świadkom przeczytany przez nas i przez nich podpisany został.²⁾

Te dwa dokumenty spisane w języku rosyjskim przez pastora Kacpra Mikulskiego są obecnie znane czytelnikom. Na temat konwersji Piłsudskiego na luteranizm ukazało się kilka prac, a ksiądz Józef Warszawski poświęcił nawet temu zagadnieniu specjalną książkę pt.: „Studia nad wyznaniowością religijną Marszałka Józefa Piłsudskiego”, Londyn 1978. Niewiele natomiast wiadomości przekazują nam te opracowania na temat pastora Kacpra Mikulskiego, a była to wielce interesująca postać i fakt, że Marszałek właśnie w Paproci Dużej u księdza Mikulskiego brał ślub, nie był dziełem przypadku.
Kacper Mikulski urodził się 1 stycznia 1840 r. we wsi Porąbka Uszewska w powiecie brzeskim w Małopolsce w polskiej rodzinie katolickiej o szlacheckim rodowodzie. Ojciec Adam był zakrystianem parafialnym, matka Marianna z Suchorabskich, prowadziła dom. Do szkoły elementarnej uczęszczał w Brzesku a do gimnazjum w Bochni pod Krakowem, a było to w czasach germanizacyjnej polityki rządu austriackiego, gdy nauka odbywała się w języku niemieckim i za mówienie po polsku bito uczniów np. prętem. Od dzieciństwa był bardzo religijny, jako chłopiec głęboko przeżył odpust w Kalwarii Zebrzydowskiej.

Po czterech latach przerwał edukację i w wieku 18 lat wstąpił do zakonu Bernardynów. Już jako zakonnik uczęszczał do gimnazjum we Lwowie w 1863 r., ale maturę zdał w Tarnowie. W tym też roku przedarł się z Galicji do Królestwa, aby wziąć udział w powstaniu styczniowym. Jego oddział został rozbity przez wojska rosyjskie pod Miechowem i Mikulski powrócił do Galicji i do klasztoru. Organizował pomoc dla ukrywających się w zaborze austriackim powstańców.
W zakonie przyjął imię Kazimierz, w Tarnowie ukończył Seminarium Duchowne. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1866 r. we Lwowie. W klasztorze dał się poznać, jak to go określił pewien kanonik, jako człowiek, który za „dużo mędrkuje”, gdyż krytykował próżniaczy tryb życia części zakonników. Ów kanonik wyraził obawę, żeby nie spłatał zakonowi takiego figla, jak kiedyś uczynił inny brat też o nazwisku Mikulski, który „został lutrem, a potem profesorem w Odessie.³⁾
Pracę duszpasterską podjął w Tarnowie, gdzie uporządkował bibliotekę klasztorną i opiekował się sierotami. Z jego inicjatywy wybudowana została w tym mieście bursa dla chłopców ze wsi, uczących się w tamtejszych szkołach. U namiestnika Galicji, Agenora Gołuchowskiego, uzyskał zgodę nazbieranie pieniędzy na ten cel w całym kraju. Kwestując dotarł też do Krakowa.
W 1874 r. podczas pobytu w grodzie podwawelskim, Mikulski spotkał się i zaprzyjaźnił z pastorem ewangelicko-augsburskim w krakowskim zborze ks. Wilhelmem Angersteinem, późniejszym pastorem w parafii św. Jana w Łodzi⁴⁾. Mikulski tak opisywał swoją pierwszą wizytę w domu pastorskim, którą złożył jako kwestarz: „zapukałem do drzwi, które się zaraz otworzyły i zostałem zaproszony. Młody pastor przywitał mnie uprzejmie, ja mu zaś oznajmiłem w jakim celu przychodzę (…) „Ojczulek może nie wie do kogo trafił” Ja mu na to: „Owszem, cieszę się żem na chętnego trafił dobrodzieja.” „Ja jestem – mówił dalej — pastorem ewangelickim.” Słowa te niespodziewane bardzo mnie ucieszyły, bo już w bibliotece tarnowskiej trafiłem na książkę o Reformacji. Więc mu opowiadam jakie wrażenie zrobiły na mnie tezy Marcina Lutra, który tak pięknie broni chwały Chrystusa i czystej ewangelii. Na pamiątkę dał mi kilka książeczek i kieszonkowy Nowy Testament. Pożegnaliśmy się serdecznie, ale dusza moja została przy nim. Ks. Angerstein stał się moim aniołem przewodnikiem w dalszej podróży mego życia⁵⁾.
To spotkanie i nawiązana wówczas znajomość miała znaczący wpływ na dalsze losy ks. Mikulskiego. Przyszły pastor już wcześniej interesował się protestanckimi doktrynami religijnymi, czytał wiele prac o Lutrze, dopiero jednak pod wpływem pastora Angersteina, rozmów z nim, Mikulski stopniowo zaczął wątpić w swoje powołanie jako księdza katolickiego, choć w hierarchii zakonnej awansował i w 1874 r. został gwardianem konwentu w Samborze w Galicji Wschodniej, ale po konflikcie z władzami zakonnymi został pozbawiony tego stanowiska.
W 1875 r, w czasie wizyty w Czarnym Lesie w Wielkopolsce, gdzie W Angerstein był wtedy pastorem, Mikulski zdecydował się opuścić Kościół rzymskokatolicki i przyjąć wiarę luterańską. Jego wyznanie wiary złożone w związku z konwersją zostało opublikowane w „Zwiastunie Ewangelicznym”.⁶⁾ Czytamy tam m.in.: „Wyznaję, że Kościół ewangelicko-luterski, jak ta oblubienica czysta, pozostał wierny Chrystusowi i Jego Słowu Bożemu, i że ten tylko Kościół, chociaż w poniżeniu i prześladowaniu zostający — co mu sam Chrystus przepowiedział — jest prawdziwy, święty, apostolski, powszechny, w którym niesfałszowanie powiadana bywa nauka św. Ewangelii, prawdziwie bywają sprawowane Sakramenta św. (…) Widzę teraz jak w zwierciadle grube błędy w nauce Kościoła rzymskiego i tych się dzisiaj uroczyście wyrzekam, a czystej nauki samego Chrystusa trzymać się z pomocą Ducha Świętego aż do śmierci pragnę⁷⁾. Deklaracja wyznania wiary była daleka od modnego dziś ducha ekumenizmu, ale takie postawy we wszystkich kościołach wtedy dominowały. Poza tym zmiana wyznania dokonana przez zakonnika bernardyna była spektakularnym wydarzeniem, które środowiska ewangelickie chciały nagłośnić i wykorzystać.
Po przejściu do Kościoła ewangelicko-augsburskiego przeniósł się z Galicji do Królestwa i dzięki poparciu pastora Angersteina, który był wówczas pastorem w Wiskitkach-Żyrardowie, został kierownikiem Domu Sierot w Płochocinie pod Warszawą, znajdującym się w majątku Adolfa Janasza. Ks. Mikulski wówczas też postanowił zostać duchownym ewangelickim. Udał się do Dorpatu (obecnie Tartu w Estonii), by na tamtejszym uniwersytecie, z niemieckim językiem wykładowym, studiować teologię ewangelicką. Studia, podczas których utrzymywał żywe kontakty ze studiującymi tam Polakami i działał w polskich korporacjach studenckich, ukończył w 1880 r. Na naukę w Dorpacie otrzymywał stypendium od warszawskiego konsystorza. Studiował jedynie rok i w drodze wyjątku został dopuszczony do końcowych egzaminów.⁸⁾ Uroczysta ordynacja na duchownego Kościoła ewangelicko-augsburskiego w Królestwie Polskim miała miejsce w Warszawie 27 marca 1881 r.
Początkowo Mikulski pracował jako wikariusz w luterańskiej parafii św. Trójcy w Warszawie, ale już w 1881 r. objął administrację parafii w Sobiesękach w diecezji kaliskiej. Z jego inicjatywy wybudowany został nowy kościół i plebania. W 1884 r. Mikulski wybrany został pastorem w Łomży, prowincjonalnej, dość ubogiej parafii na kresach Królestwa Polskiego. Wykazywał znaczną aktywność w pracy duszpasterskiej i społecznej. Był inicjatorem remontu kościoła i budowy plebanii w Łomży, domu modlitwy w pobliskim Grajewie. Pełnił też funkcję administratora parafii w Paproci Dużej i Węgrowie. Jako, że ewangelicy w guberni łomżyńskiej żyli w znacznym rozproszeniu, ks. Mikulski musiał sporo podróżować, aby dotrzeć z posługą religijną do swoich wiernych.
Wiele publikował. Wiatach 1878-1914 był współredaktorem kalendarza dla ewangelików w Królestwie „Przyjaciel Ludu”, tłumaczył z języka niemieckiego książki i broszury o treści religijnej np. „Rozmyślania pasyjne” niemieckiego kaznodziei Ludwika Harmsa czy Jana Dietricha „Objaśnienia Katechizmu dr Marcina Lutra”. W sumie przetłumaczył blisko 100 prac religijnych, a jego tłumaczenie książki „Pójdź do Jezusa” doczekało się 10 wydań w latach 1877-1908. Współpracował z „Głosami Kościelnymi” redagowanymi przez ks. Angersteina oraz „Zwiastunem Ewangelicznym” – pismami Polaków ewangelików w Królestwie, do których przesyłał artykuły np. na temat dziejów parafii luterańskiej w Łomży. Mikulski przejawiał znaczne zainteresowanie sprawami mazurskimi, ich związkami z Polską. Pisywał do pism mazurskich „Mazura” i „Gazety Mazurskiej.”
Po klęsce powstania styczniowego, w czasach wzmożonego ucisku rusyfikacyjnego i ograniczania praw języka polskiego, działał Mikulski na rzecz umacniania ducha polskiego wśród ewangelików i miejscowej ludności. Jako nauczyciel religii w łomżyńskim gimnazjum był, jak wspominał jego uczeń, dr Mieczysław Czarnecki, „opiekunem prześladowanej przez Moskali młodzieży”⁹⁾, patronował kółkom samokształceniowym tworzonym przez uczniów gimnazjum.
Mikulski, były powstaniec, również pod koniec XIX wieku aktywnie włączył się w działalność niepodległościową. Nawiązał współpracę z PPS. Na plebanii znajdował się skład bibuły, tu także przez jakiś czas pracowała drukarnia konspiracyjna, drukująca odezwy i ulotki PPS. W domu pastora ukrywali się poszukiwani przez władze carskie działacze niepodległościowi. Z tych też lat datuje się znajomość księdza Mikulskiego z Józefem Piłsudskim, który u niego znajdował schronienie. „Nieduży, skromnie urządzony pokój na poddaszu – wspominał ksiądz Andrzej Wantuła — z którego okna widać było płynącą Narew, był tą chwilowo spokojną przystanią dla, ściganego przez żandarmerię carską, późniejszego Marszałka Polski.¹⁰⁾
Pastor z Łomży pomógł także Piłsudskiemu w jego kłopotach osobistych udzielając ślubu z Marią juszkiewicz, która — jako rozwódka — nie mogła wziąć ślubu w Kościele rzymskokatolickim. Mikulski i w późniejszych latach utrzymywał kontakty towarzyskie z Marszałkiem. Jak wspominał pastor Karol Bronisław Kubisz, ksiądz Mikulski w 1925 r. ówczesnym studentom teologii ewangelickiej opowiadał o swojej znajomości z Piłsudskim. „Ciekawa i barwna była to opowieść – relacjonował Kubisz – Od tamtej pory (tj. od 1899 r.) datowała się szczera przyjaźń obu mężów i po ćwierćwieczu nic nie straciła ze swej świeżości.¹¹⁾ Z kolei ks. Andrzej Wantuła, który jako administrator parafii łomżyńskiej odwiedzał na początku lat trzydziestych XX wieku sędziwego już wówczas pastora Mikulskiego pisał: „Kiedy ks. Mikulski opowiadał mi o tamtych burzliwych czasach i o swoich z Piłsudskim rozmowach, to twarz mu wtedy jaśniała i łzy wzruszenia spływały bruzdami starczego oblicza, a głos jego wzbierał nutami mocy, jakby z wyżyn płynącej, świadcząc o wielkim wydarzeniu, jakim było dla niego i dla kościoła przejście Piłsudskiego na wyznanie ewangelicko-augsburskie.”¹²⁾ Na wieść o śmierci Marszałka powiedział: „Ach Boże! Śmierć Piłsudskiego oznacza jakbyśmy przegrali wielka wojnę.¹³⁾
W czasie rewolucji lat 1905-1907 Mikulski zakładał w Łomży Polską Macierz Szkolną, z jego inicjatywy powstawały polskie prywatne szkoły w Łomży i w okolicy np. Szkoła Handlowa. Ze środków własnych i parafialnych łożył na utrzymanie trzech nauczycielek. Był orędownikiem wprowadzenia we wszystkich parafiach ewangelicko-augsburskich w Królestwie nabożeństw w języku polskim i sam takowe odprawiał w Łomży, Paproci Dużej, Grajewie, Węgrowie. Na terenie luterańskiej parafii łomżyńskiej mieszkała spora liczba Mazurów (większość stanowili osadnicy niemieccy) przybyła do tych okolic z Prus Wschodnich i dla nich ks. Mikulski przekazywał Słowo Boże po polsku. Dla niemieckich kolonistów nabożeństwa odprawiał po niemiecku.
Na początku XX wieku założył Mikulski w Łomży Towarzystwo Trzeźwości „Przyszłość”, a w czasie pierwszej wojny światowej Towarzystwo Opieki nad Sierotami i zorganizował przytułek dla 50 dzieci. Okupacyjne władze niemieckie, nie ufając polskiemu pastorowi zaangażowanemu w działalność niepodległościową, odsunęły go od sprawowania funkcji duszpasterskich. Zamieszkał wtedy u swego zięcia, płockiego pastora Roberta Gundlacha, ale już w 1918 r., w wolnej Polsce, ponownie objął swą parafię. Odzyskanie niepodległości tak wspominał: „Doczekałem się niespodziewanie zmartwychwstania naszej Ojczyzny. A jakże radbym doczekać połączenia się ewangelików polskich. Byłby to zasiew na przyszłość dla zmartwychwstania ewangelii w Polsce, a wtenczas spełniłoby się zupełne zmartwychwstanie duchowe narodu polskiego przez oddanie się jedynie Jezusowi Chrystusowi jako jedynemu Pośrednikowi u Ojca. Oby się to kiedyś Polsce spełniło.¹⁴⁾ Widać w tej wypowiedzi wyraźne nawiązania do myśli pastora Leopolda Otto, który chciał stworzyć polski narodowy kościół ewangelicki i marzył, że kiedyś szerokie rzesze narodu polskiego przejdą na wyznanie ewangelickie.¹⁵⁾
W latach dwudziestych XX stulecia, z racji podeszłego wieku, Mikulski wykazywał już mniejszą aktywność w pracy duszpasterskiej i działalności społecznej. Spisywał wspomnienia publikowane potem na łamach prasy ewangelickiej „Posła Ewangelickiego” w 1922 r. i „Głosu Ewangelickiego” w 1924 r. W 1930 r. przeszedł na emeryturę po 46 latach spędzonych w laterańskiej parafii łomżyńskiej. Powszechnie szanowany, uznawany był za nestora polskich duchownych ewangelickich.
27 marca 1931 r. w pięćdziesiątą rocznicę ordynacji otrzymał Złoty Krzyż Zasługi. Zmarł 24 września 1935 r., w parę miesięcy po śmierci Marszałka. Jego pogrzeb zgromadził tłumy mieszkańców Łomży, nie tylko ewangelików. Grały orkiestry: wojskowa 33 pułku piechoty, gimnazjalna i puzonistów z parafii w Paproci Dużej, śpiewał chór Lutnia. Nad trumną w łomżyńskim kościele przemawiał zwierzchnik Kościoła ewangelicko-augsburskiego w II Rzeczypospolitej ks. Juliusz Bursche. Obecni byli przedstawiciele miejscowych władz ze starostą na czele oraz korpus oficerski wraz z generałem Czesławem Młotem— Fijałkowskim, dowódcą okręgu łomżyńskiego. „Pogrzeb ks. Mikulskiego — jak czytamy w „Zwiastunie Ewangelicznym” — stał się manifestacją, aktem uczczenia przezacnego Duchownego, wielkiego Człowieka, dobrego Polaka.¹⁶⁾
Niewiele wiemy o jego życiu rodzinnym. Pastor Mikulski był żonaty z Marią Kotszy (Kotschy), zmarłą w 1914 r. Ożenił się jeszcze przed wyjazdem na studia w Dorpacie, po wystąpieniu z Kościoła rzymskokatolickiego. Można domniemywać, że nie tylko dysputy z pastorem Angersteinem skłoniły Księdza Bernardyna do zmiany wyznania. Miał trzech synów i trzy córki. Jego najstarszy syn, Adam Kazimierz, był pastorem w Stanach Zjednoczonych i współwydawcą polsko-ewangelickiego pisma „Reformacja,” młodszy, Tytus, maszynistą kolejowym w Łapach, jedna z córek, Zofia, żoną płockiego pastora Roberta Gundlacha. Pozostałe córki to Anna i Michalina¹⁷⁾
Pastor Kacper Mikulski nie należy do sztandarowych postaci polskiego ruchu narodowego i niepodległościowego. Dla większości, w tym i Polaków — ewangelików, pozostaje osobą nieznaną. Ale na takich ludziach, jak ks. Mikulski, opierała się działalność wielkich tego świata. Na nich, tacy bohaterowie jak Marszałek Piłsudski, zawsze mogli liczyć, wśród nich znajdowali oparcie i pomoc. Był też wśród duchownych ewangelickich postacią niezwykłą, w XIX wieku rzadko można spotkać pastorów o polskokatolickim rodowodzie. Wydaje mi się, że postać pastora Mikulskiego, jego bogaty życiorys i zasługi dla Polski, i Kościoła ewangelicko-augsburskiego warte są przypomnienia.

Tadeusz Stegner – profesor w Instytucie Historii Uniwersytetu Gdańskiego oraz w Wyższej Szkole Komunikacji Społecznej. Stopień doktora habilitowanego nauk humanistycznych uzyskał W roku 1992 a tytuł profesora w roku 2001.
Specjalizuje się w historii Polski XIX i XX wieku, w szczególności dziejami polskiej mvśłi politycznej, sprawami narodowo-wyznaniowymi oraz historia, protestantyzmu na ziemiach Polskich.

Materiał opracował:
prof. dr hab. Tadeusz Stegner

Gdański rocznik ewangelicki.
vol. 3  Gdańsk 2009