Od redakcji:
Nieodżałowanej pamięci Czesław Rybicki – historyk łomżyński, w swojej bardzo starannie udokumentowanej pracy pt.”Rozwój skautingu na Ziemi Łomżyńskiej” przedstawia jako pierwszy w tak całościowy sposób, wydarzenia i postacie związane z powstaniem oraz rozwojem w Łomży i najbliższych okolicach w latach 1913-1920 polskiej idei skautingu, a następnie harcerstwa. W szczególności omówiona jest w niej geneza powstania w okresie odzyskiwania niepodległości pierwszych męskich i żeńskich drużyn harcerskich, specyfika ich działania, jak również udział łomżyńskich harcerzy w rozwoju i codziennym funkcjonowaniu struktur Polskiej Organizacji Wojskowej. Autor w swoim przełomowym dla łomżyńskiej myśli niepodległościowej opracowaniu, przywraca również pamięć o udziale harcerzy w walkach w obronie Łomży 1920 roku oraz w walkach o kształtowanie granic Polski. Przedruk pracy na portalu historialomzy.pl dokonany jest za zgodą rodziny śp. Czesława Rybickiego.
.
Okładka główna książki
Opis historii wydania książki.
Wstęp
Słowo skauting wywodzi się od angielskiego scouting (scout zwiadowca, harcerz). Robert Baden-Powell, tworząc w 1908 r. organizację skautową, wykorzystał doświadczenia z drugiej wojny z Burami toczącej się w latach 1899–1902, która ujawniła małą odporność fizyczną młodych angielskich żołnierzy. Nie radzili sobie oni z trudem żołnierskiego życia i surowymi warunkami klimatu Afryki Południowej. Pomocni do realizacji wielu zadań okazali się skauci. Wykorzystano ich do służby wywiadowczej i w łączności. Potrafili oni wykorzystać znajomość terenu i okazali się znacznie lepsi od żołnierzy angielskich. Organizacja skautowa przejęła z wojska elementy struktury wojskowej, karność, dyscyplinę, podporządkowanie, jednolite umundurowanie, zewnętrzne formy zachowania. Miała być organizacją militarną, zapewniającą dopływ zdrowej młodzieży do angielskiej armii kolonialnej. Początkowo obejmowała młodzież od 12 do 17 lat, w następnych latach objęła również dzieci w wieku od 8 do 12 lat.
Podstawowym terenem działalności skautów była natura, wolna przestrzeń w terenie. Metoda wychowania skautowego oparta została na systemie prób i sprawności, które każdy członek organizacji musiał opanować, by zdobyć wyższą pozycję w strukturze. System wychowawczy uległ z czasem rozszerzeniu. Organizacja ta już przed i wojną światową zdobyła dużą popularność w wielu krajach Europy. W 1909 r. pod przewodnictwem Roberta Badena-Powella powołano Związek Skautów, a w 1910 r. taką samą organizacją objęto dziewczęta1.
Rozwój skautingu na ziemiach polskich
Po upadku powstania styczniowego w Królestwie Polskim na ziemiach zaboru rosyjskiego zlikwidowano polskie szkoły wyższe, przekształcając je w uczelnie z rosyjskim językiem wykładowym, zrusyfikowano wszystkie polskie gimnazja, język polski uczyniono przedmiotem nadobowiązkowym wykładanym po rosyjsku. W nielicznych miejskich i wiejskich szkołach elementarnych uczono w języku rosyjskim. W gimnazjach karano nawet za rozmowy po polsku na przerwach. Zwalczano wszelkie przejawy polskiego życia narodowego, nie pozwalano na zakładanie polskich organizacji narodowych. Większe swobody w zakresie istnienia i rozwoju polskiego życia narodowego były w Galicji w zaborze austriackim. Z tej części Polski promieniowały idee dotyczące rozwoju form aktywności oraz organizacji, mających za cel swojej działalności podtrzymanie polskiej tożsamości narodowej i przygotowanie do militarnego odzyskania niepodległości2. W 1909 r. ukazał się w lwowskim „Słowie Polskim” artykuł o skautingu autorstwa Edmunda Naganowskiego. Pod koniec 1910 r. powstała drużyna skautowa w Warszawie, a wkrótce następna we Lwowie. W 1911 r. idee skautingu zaczęły się rozwijać na terenie ziem polskich. Władze zaborcze niechętnie odnosiły się do polskiego ruchu skautowego mającego na celu wyzwolenie Polski z niewoli, widząc w nim zarzewie przyszłego niepokoju.
W Galicji pierwsze drużyny powstawały w ramach Towarzystwa Gimnastycznego Sokół, które roztoczyło nad nimi opiekę i objęło kierownictwo. W Królestwie Polskim ruch ten rozwijał się początkowo pod opieką delegatów organizacji młodzieżowych, później samodzielnie, a w Poznańskiem od razu samodzielnie. Do Warszawy dojeżdżali jako delegaci Jerzy Gorodyński, Jadwiga Falkowska i Michał Alfonasowicz. Angielską nazwę skautingu zastąpiono polskim harcerstwem, od harców. Początkowo zamiennie ze słowem skaut była używana nazwa harcerz, która przyjęła się i jest używana do dziś3. Metody skautowe zwróciły uwagę działaczy Zarzewia (Henryk Bagiński, Andrzej Małkowski, Mieczysław Neugebauer, ps. „Norwid”) – tajnej młodzieżowej organizacji paramilitarnej, która wyodrębniła się ze Związku Młodzieży Polskiej Zet i przygotowywała swych członków do walki o niepodległość Polski. Komendant Drużyn Strzeleckich Mieczysław Neugebauer książeczkę Roberta Badena-Powella “Scouting for boys”, czyli „Skauting dla chłopców” przekazał Stanisławowi Biedzie, a ten udostępnił ją władzom Zarzewia do ewentualnego przetłumaczenia i wykorzystania. Przetłumaczenia angielskiego podręcznika “Skauting dla chłopców” dokonał Andrzej Małkowski, który wkrótce stał się entuzjastą skautingu, uważając go za nowy styl życia. Małkowski był także członkiem Towarzystwa Gimnastycznego Sokół we Lwowie – potężnej wówczas organizacji, jawnej, działającej w trzech zaborach (w rosyjskim tajnej), mającej własną sieć sal gimnastycznych. Był również członkiem stowarzyszenia abstynenckiego Eleusis założonego przez Wincentego Lutosławskiego. Propagowało ono poczwórną wstrzemięźliwość – od alkoholu, tytoniu, kart i rozpusty. To właśnie tej organizacji zawdzięczamy 10 punkt Prawa Harcerskiego, ewenement na skalę światową. Jej zasługą jest także patriotyczno – narodowy charakter harcerstwa. Andrzej Małkowski wciągnął do współpracy innych członków tego stowarzyszenia: Wincentego i Kazimierza Lutosławskich – pochodzących z Drozdowa koło Łomży, Tadeusza Strumiłłę, Jerzego Gorodyńskiego, Jadwigę Falkowską, Olgę Drahonowską (swoją przyszłą żonę) i wielu innych.
Bezpośredni związek z powstającym skautingiem miała działająca w konspiracji organizacja ZET, skupiająca się koło Zarzewia, pisma wydawanego w ostatnich miesiącach 1909 r. Ogarniała ona swoimi wpływami coraz więcej grup Organizacji Młodzieży Narodowej. Sokół i Zarzewie już wcześniej pracowały nad stworzeniem wspólnej młodzieżowej organizacji patriotyczno – wychowawczej. Organizacja ta miała przygotowywać do przyszłej służby w drużynach strzeleckich. Młodzież szkół średnich nie mogła do nich wstępować, bowiem służba w nich uważana była za spełnianie powinności wojskowej w armii. Towarzystwo Gimnastyczne Sokół objęło protektorat nad powstającym ruchem skautowym. 21 maja 1911 r. powołano Naczelną Komendę Skautową, której celem było rozwijanie skautingu. Komendantem został naczelnik Sokoła, lekarz, dr Kazimierz Wyrzykowski. Władze Sokoła powołały ten organ bez porozumienia ze stowarzyszeniem Zarzewie i nie włączyły do niego głównych działaczy tej organizacji. Dzień później Andrzej Małkowski wydał rozkaz o powołaniu pierwszych drużyn: trzech męskich i jednej żeńskiej. W grudniu 1911 r. Naczelną Komendę Skautową przekształcono w Związkowe Naczelnictwo Skautowe. Głównym komendantem skautowym został naczelnik Związku Sokolego, a Związkowe Naczelnictwo Skautowe stało się sekcją związkowego grona nauczycielskiego. Uzyskanie poparcia naczelnika Sokoła dr. Kazimierza Wyrzykowskiego pozwoliło na zorganizowanie we Lwowie w okresie od marca do maja 1911 r. pierwszego kursu instruktorskiego. Zarzewiacy, elsowie, wszyscy uczestnicy kursu chłonęli informacje o skautingu.
Na bazie przekształconych w zastępy skautowe oddziałów ćwiczebnych Zarzewia i kół stowarzyszenia Eleusis dokonał się rozwój skautingu4. Wacław Błażejewski, Ewa Grodecka, Marian Marek Drozdowski, Stefan Witold Wojstomski oraz „Harcmistrz” z 1921 r. poinformowali o tworzeniu pierwszych drużyn skautowych, pierwszych kursach skautowych we Lwowie, Borzuchowicach i Skolem, o powołaniu Komendy Skautowej we Lwowie oraz o atmosferze towarzyszącej tym wydarzeniom5. Stanisław Pigoń pisał, że „…w początkowym formułowaniu tego ruchu i osadzeniu go na gruncie polskim czołowa rola przypadła elsom”. Członkiem koła lwowskiego był jego inicjator i kierownik Andrzej Małkowski. Uczestnikami pierwszego wakacyjnego kursu instruktorskiego w 1911 r., urządzonego pod egidą lwowskiego Sokoła w Skolem, byli wyłącznie elsowie. Redakcję oficjalnego organu „Skauta” przez kilka lat prowadził Ignacy Kozielewski-Mahatma. Wielu jej członków: Tadeusz Strumiłło, Jerzy Grodyński, Witold Fusek, ks. Gerard Szmyd, z młodszych Olgierd Grzymałowski i inni położyło wybitne zasługi w pracy harcerskiej. Członków rozwiązanego Związku Nadziei skierowano w szeregi harcerstwa. Dekalog ideowy ruchu, tzw. „Prawo Harcerskie”, przepojony jest ideologią eleuzyńską. Pracę w skautingu i pieczę nad jego strukturą ideową uznano za jedno z głównych (…) zadań”6.
Od października 1912 r. do sierpnia 1916 r. istniało Junactwo. Była to organizacja stosująca w swojej pracy wzory zaczerpnięte ze skautingu. Organizacja działała na Lubelszczyźnie, w Dąbrowie Górniczej, Rawie Mazowieckiej, Łodzi, Warszawie, Łomży, Kolnie i w Nowogrodzie. Jej założycielem był Stefan Plewiński, a członkiem Rady Przybocznej Adam Chętnik – redaktor „Drużyny” wydawanej w Nowogrodzie, a po odzyskaniu niepodległości od 1918 r. w Warszawie7.
W lipcu 1913 r. zorganizowano zakonspirowany obóz junacki pod wsią Morgowniki na Kurpiach. Przebywała na nim młodzież z powiatów: łomżyńskiego, kolneńskiego i ostrołęckiego. Na obozie pracował Antoni Jaros, instruktor tajnego skautingu z łowickiego8. Na obozie ćwiczono się w jeździe konnej, władaniu bronią, skokach, tańcach, myślistwie, saneczkowaniu, zabawach na śniegu, zabawach zręcznościowych i pływaniu łódkami. W szkoleniu tym uczestniczyli chłopcy i dziewczęta. Kazimierz Lutosławski i Adam Chętnik w działalności harcerskiej dostrzegli kontynuację zwyczajów dawnego chrześcijańskiego rycerstwa i polskich tradycji rycerskich z XVI wieku i wcześniejszych. Pojedynczy rycerze przed bitwami uczestniczyli w harcach, czyli utarczkach na koniach. Nazywano ich harcownikami lub harcerzami. Utrzymanie sprawności rycerskiej wymagało ćwiczenia, czyli harcowania. Kazimierz Lutosławski i Adam Chętnik partyzantów z 1863 r. i żołnierzy z początku XX wieku uczestniczących w patrolach i podchodach, porównywali z dawnymi harcownikami. Adam Chętnik towarzystwa gimnastyczne i sportowe w miastach traktował jako pielęgnatorów idei dawnego rycerstwa. Uważał, że młodzież wiejska i miejska uczestnicząca w harcowaniu kształtuje w sobie dzielność, sprawność fizyczną i duchową. W początkach XX wieku dostrzegał istnienie wśród młodzieży dawnych form harcowania. W harcerstwie realizowanym jako system wychowawczy widział wielkie możliwości rozwoju fizycznego i duchowego młodzieży polskiej9.
W 1912 r. instruktorzy Eugeniusz Piasecki i Tadeusz Schroeiber wydali książkę Harce młodzieży polskiej, będącą twórczą adaptacją angielskiej idei skautingu do polskiej tradycji narodowej. Pierwowzorem dla tej książki był Skauting dla chłopców Roberta Badena-Powella. Użyli oni po raz pierwszy słowa harcerstwo, a patrol skautowy nazwali zastępem10. W 1916 r. Stanisław Sedlaczek zastosował rozróżnienie: „Używam słowa „harcerz” na oznaczenie skauta polskiego, nadając słowu „skaut” znaczenie „skaut w ogóle”, bez względu na narodowość. Obecnie w poprawnym języku to rozróżnienie powszechnie się przyjęło”11. Godnym odnotowania jest fakt utworzenia latem 1911 r. przez Kazimierza Lutosławskiego w jego rodzinnym Drozdowie koło Łomży dwóch zastępów skautowych o nazwie „Czajki” i „Kruki”. Jeden z nich prowadziła Hanna Lutosławska, a drugi kuzyn Kazimierza Lutosławskiego Kazimierz Gryżewski. Zastępy obejmowały dzieci rodu Lutosławskich i ich przyjaciół. Członkowie tych zastępów z udziałem Kazimierza Lutosławskiego we wrześniu 1911 r. utworzyli przy prywatnej sześcioklasowej Szkole Konopczyńskiego w Warszawie zastęp harcerski o nazwie „Kuligi”. Istniał on także w następnych latach. Wchodził w skład plutonu Stefana Pomarańskiego, który włączony został później do Drużyny imienia Księcia Józefa Poniatowskiego, przemianowanej w następnych latach w III Warszawską Drużynę Harcerską. Hanna Lutosławska podczas swojej edukacji na pensji pani Pater stała się członkinią drużyny skautek przy tej placówce.
W utworzeniu zastępów z Kazimierzem Lutosławskim współdziałali Kazimierz Morris, Andrzej i Zdzisław Zalewscy oraz kapelan szkoły ksiądz Jan Mauersberger. Letnie obozy harcerskie były organizowane w Drozdowie także w następnych latach: 1912, 1913 i 1914. Rozbijano je w popularnych wśród okolicznych mieszkańców Górkach. W roku 1912 wzięli w nich udział synowie zaprzyjaźnionego z rodem Lutosławskich księcia Witolda Czartoryskiego, Roman i Jan. Inspiratorem i realizatorem takiej organizacji spędzania czasu przez dzieci zgromadzone latem w Drozdowie był Kazimierz Lutosławski. Palono ogniska, przygotowywano posiłki, noce spędzano w namiotach, odbywano warty. Organizowano gry i zabawy harcerskie. Kształtowano tężyznę fizyczną, siłę woli, odporność, wytrzymałość, zaradność i szybkość orientacji. Obszerny park umożliwiał ćwiczenie musztry, a lesiste tereny wokół Drozdowa wędrówki piesze. Uczestnicy obozów „zbierali” dobre uczynki, kształtowali swój charakter. Przy wieczornych ogniskach ksiądz Kazimierz głosił skautowe gawędy. Obozy Drozdowskie stały się jednym z elementów działalności księdza Kazimierza Lutosławskiego propagującej skauting na ziemiach polskich12. Poseł Witold Staniszkis ocenił wkład Kazimierza Lutosławskiego w rozwój skautingu następująco: „…w organizacji naszej brał udział nader czynny i odegrał rolę niepoślednią”13. W. Średnicki w „Czuwaj” z 1927 r. poinformował, że „…kto zetknął się z ruchem bezpośrednio, przekonał się o jego wielkich wartościach moralnych”. Dnia 19 października 1919 r. na zjeździe delegatów sokolich we Lwowie orzeczono, że skauting jest ”równoważnikiem dzisiejszych niezdrowych prądów w wychowaniu młodzieży”. Do wytworzenia nastroju podnoszącego ducha przyczyniła się też poezja i śpiew. W wielu drużynach wprowadzono czytanie utworów naszych wieszczów. Hymnem i modlitwą skautową stała się „Rota” Marii Konopnickiej „Nie rzucim ziemi skąd nasz ród …”14.
Od początku polski system skautingu znacznie różnił się od angielskiego. Wykorzystano dawne, bogate i popularne tradycje wycieczek młodzieży szkolnej, różne formy turystyki pieszej, wodnej, nizinnej i górskiej. Ścierały się tendencje lansowane przez Andrzeja Małkowskiego, dotyczące dokładnego przeniesienia wzorów angielskich i Eugeniusza Piaseckiego, który w jeszcze większym stopniu chciał wykorzystać polskie wzory oraz wprowadzić gawędy o tematyce historycznej. Oba nurty jednak zgodnie podkreślały związanie ruchu harcerskiego z dążeniami niepodległościowymi.
Skauting na ziemiach polskich rozprzestrzeniał się dość szybko z miasta do miasta. W Polsce najmniejszą jednostką organizacyjną był zastęp, składający się z 8 – 10 chłopców. w 1917 r. używano w odniesieniu do zastępu również nazwy patrol. Najczęściej składał się on z dziewięciu osób wraz z zastępowym. Były to dwie czwórki w kolumnie marszowej z zastępowym maszerującym obok kolumny. Dwukrotnie większą jednostką były plutony. Pluton mógł liczyć od dwóch do czterech zastępów. Pełny pluton składał się z czterech pełnych zastępów i komendanta plutonu oraz liczył do czterdziestu skautów wraz z komendantem plutonu. Przygotowany instruktor mógł prowadzić pracę wychowawczą z czterema zastępami. Kazimierz Lutosławski zalecał, by plutonowy poświęcał skautom przynajmniej co drugą niedzielę. W początkowym okresie organizacyjnym każdy harcerz przybierał sobie pseudonim, a każdy zastęp godło. Były to najczęściej nazwy ptaków lub zwierząt. Godło zastępu na niewielkiej trójkątnej chorągiewce było przytwierdzane do laski harcerskiej o długości około 1,5 m15. W Łomży było ono przechowywane w izbie harcerskiej. Zabierano je na wycieczki zastępów. Struktura drużyn nawiązywała do wzorów wojskowych. Przenikały one z Drużyn Strzeleckich z Lwowa, a później z formacji legionowych. W latach 1917–1919 utworzono większe jednostki organizacyjne harcerstwa, składające się z kilku drużyn, zwane okręgami. W Łomży powstał Okręg Harcerski Męski – XIVA oraz Okręg Harcerski Żeński XIV B16.
Najpełniejszej oceny genezy skautingu i harcerstwa dokonał Stanisław Siedlaczek słowami: „Harcerstwo powstało jako synteza różnych prądów narodowo – wychowawczych, a skauting jest tylko jednym jego źródłem genetycznym”17. Przywoływał pogląd Władysława Tatarkiewicza o podobieństwie ideologii skautowej z filozofią stoików Epikteta. Uważał, że inspirację do stworzenia ruchu skautowego Robert Boden – Powell czerpał z poglądów swojego ojca, profesora Uniwersytetu Oxfordzkiego, przyrodnika, fizyka i matematyka oraz pedagoga Thomasa Arnolda, a także działalności angielskiego generała Wiliama Thomasa Stada. Jako pierwowzór wymienia też Fredricha Ludwiga Jahna z jego systemem ćwiczeń i „Synów Daniela Bone” – szkoły ćwiczeń na wolnym powietrzu w Ameryce oraz Ernesta Thompsona Setona ze stworzoną przez niego organizacją „Indian Puszczańskich”. Charakterystycznym motywem rozwoju większości tych ruchów była chęć patriotycznego działania na rzecz swoich narodów w sytuacji zagrożenia. Stanisław Sedlaczek wśród polskich źródeł ideologii skautingu dostrzegał różne przedharcerskie organizacje. Zaliczał do nich wileńskich filomatów i filaretów, których hasło: Ojczyzna – Nauka – Cnota przyjęło harcerstwo za swoje, umieszczając je na lilijce. Doceniał również wpływ kierownictwa Sokoła na rozwój skautingu i polskiego harcerstwa od jego początków na ziemiach polskich, objęcie nowego ruchu opieką i pomocą organizacyjną. Zauważał oddziaływanie młodzieżowych korpusów jordanowskich na rozwój wychowania fizycznego w harcerstwie. Informował o wybitnej roli Związku Młodzieży Polskiej – ZET w tworzeniu harcerstwa, o kilkakrotnych uchwałach zjazdów centralnych tej organizacji zalecających członkom pracę w powstającym ruchu i o organizowaniu drużyn w wielu środowiskach przez jej członków. Do organizacji, z których idee przenikały do ruchu harcerskiego, zaliczył także Młodzież Niepodległościową – Zarzewiaków, Oddziały Ćwiczebne w Galicji, Polski Związek Wojskowy i Drużyny Strzeleckie oraz Towarzystwo Eleuteria zwane też Eleusis, które było związane z Ligą Narodową18.
W Królestwie Kongresowym skauting reprezentowany był przez kilka niezależnych od siebie organizacji. Do 1916 r. istniały: Naczelna Komenda Skautowa w Warszawie, której podlegały najbliższe ośrodki, Polska Organizacja Skautowa z siedzibą w Piotrkowie, Związek Skautek Polskich w Warszawie i Junactwo na Lubelszczyźnie, w Warszawie i Łomżyńskiem. Związek Skautek Polskich działał głównie w Warszawie. Polska Organizacja Skautowa pod protektoratem Naczelnego Komitetu Narodowego zrzeszała drużyny męskie i żeńskie. Działała gównie na prowincji w mniejszych miastach19.
2 listopada 1916 r. podczas Walnego Zjazdu Skautowego w Warszawie nastąpiło połączenie organizacji działających na terenie dawnego Królestwa Polskiego: Naczelnej Komendy Skautowej, Polskiej Organizacji Skautowej, Związku Skautek Polskich oraz „Junactwa” w jedną organizację Związek Harcerstwa Polskiego, którego przewodniczącym został ks. Jan Mauserberger. Nazwę skaut stopniowo zaczęto zastępować określeniem harcerz, a skauting – harcerstwem20.
W 1917 r. poczyniono próby nawiązania łączności z organizacjami harcerskimi z Galicji. Próby te okazały się nieskuteczne. Utworzone w 1918 r. w tym celu Biuro Międzyorganizacyjne również nie odniosło sukcesów. W listopadzie 1918 r. odbył się w Lublinie Zjazd Komisji Porozumiewawczej Międzydzielnicowej. Uchwalono połączenie czterech dzielnicowych organizacji w jeden Związek Harcerstwa Polskiego. Powołano Naczelną Radę Harcerską złożoną z przedstawicieli wszystkich organizacji. Stało się to możliwe dzięki osiągnięciu porozumienia między Naczelnym Inspektoratem Harcerstwa Polskiego w Warszawie a Naczelnym Komitetem Skautowym we Lwowie, Naczelnictwem Drużyn Wielkopolskich w Poznaniu i Naczelnictwem Harcerskiego w Kijowie. Naczelna Rada Harcerska miała za zadanie jak najszybciej przygotować Wszechpolski Harcerski Zjazd Ustawodawczy oraz wypracować projekt organizacyjny Związku Harcerstwa Polskiego. Dopiero w 1919 r. nastąpiło ostateczne połączenie wszystkich organizacji harcerskich w Polsce. Stało się to po przystąpieniu do Naczelnej Rady Harcerskiej organizacji z Małopolski21.
W marcu 1918 r. niemieckie władze policyjne odmówiły komendantowi ks. Janowi Mauersbergerowi zatwierdzenia statutu, co było równoznaczne z poleceniem rozwiązania wszystkich drużyn na terenie okupacji niemieckiej. Przez krótki czas harcerstwo zmuszone zostało do działania w konspiracji. Problem rozwiązało Ministerstwo Wyznań i Oświecenia Publicznego Rady Regencyjnej. Minister Antoni Ponikowski wziął harcerstwo pod opiekę. Możliwe to było dzięki temu, że harcerstwo skupiało głównie młodzież szkolną podlegającą ministerstwu. Okupanci nie chcieli naruszać praw w zakresie szkolnictwa przyznanych społeczeństwu polskiemu aktem z 5 listopada 1916 r., pogodzili się więc z tym faktem. Przy ministerstwie utworzono Naczelny Inspektorat Harcerski. Na prowincji zamiast okręgów utworzono inspektoraty okręgowe22. Od 5 do 19 czerwca 1918 r. komendanci Naczelnego Inspektoratu Harcerskiego żeńskiego i męskiego: Maria Wocalewska i dr Tadeusz Strumiłło dokonali pierwszego objazdu większych harcerskich ośrodków okręgowych w kraju. Wprawdzie okręg łomżyński nie był wizytowany, ale został ujęty w raporcie oceniającym sytuację harcerstwa, sporządzonym po tym objeździe. Na przykładzie okręgu łódzkiego i łomżyńskiego ukazano różną wielkość okręgów w Królestwie Kongresowym pod względem obszaru, ilości drużyn i członków. Okręg łódzki liczył 3617 młodzieży, 64 drużyny w dziewiętnastu miejscowościach. Okręg łomżyński składał się z 263 druhów i druhen w 5 drużynach w dwóch miejscowościach. Przykład ten zakończony został wnioskiem o konieczności nowego podziału kraju na okręgi23. W listopadzie 1918 r. przeprowadzono reorganizację struktur. Okręg łomżyński męski i żeński przyłączono jako obwód do okręgu warszawskiego. Pracę drużyn w terenie koordynował wydział prowincjonalny tego okręgu. Dnia 8 listopada 1918 r. komendę nad drużynami VI obwodu harcerskiego łomżyńskiego objął Czesław Jankowski, który przybył z Warszawy24. W raporcie z 9 listopada 1918 r. do Naczelnego Inspektoratu Harcerskiego w Warszawie Jankowski poinformował, że dotychczasowa praca w drużynach przebiegała „bezładnie i schematycznie” oraz, że „w Łomży są cztery drużyny: dwie męskie i dwie żeńskie. I męska im. Tadeusza Kościuszki, II – Józefa Pułaskiego; I – żeńska im. Królowej Wandy, II – Emilii Plater. Męskie liczą odpowiednio: I – 56 i II – 48 członków, żeńskie: i – 45 i II – 60”25. Przekazał także informację, że pod Łomżą istnieje kilka zawiązków drużyn: w Piątnicy, Bronowie i dalej w kilku wsiach i miasteczkach oraz że „władze okupacyjne pozwoliły na zawiązanie drużyny skautowej żydowskiej, zabroniły istnieć drużynom naszym”26.
1 F. Piaścik, Historia rozwoju harcerstwa w Łomży w okresie pierwszego10 – lecia (1913–1923), w: M. Mieszkowski, Rys monograficzny działalności drużyny weteranów-harcerzy Ziemi Łomżyńskiej – Kręgu Seniorów im. Leona Kaliwody na tle skautingu światowego i polskiego. Jest taka drużyna, t. II, Łomża 2003, s. 397-398; R. Wroczyński, Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu, Ossolineum 1985, s. 196–198, 244-245.
2 A. Kamiński, Andrzej Małkowski, Warszawa 1983, s. 9–12.
3 W. Błażejewski, Historia harcerstwa polskiego. Zarys ogólny, Warszawa 1935, s. 13; J. Boryszewska, Harcerstwo Żeńskie w Łomży w latach 1916–1939, promotor: A. Cz. Dobroński, Białystok 1990, s. 6–8 (praca magisterska w zbiorach ŁTN w Łomży); „Czuwaj” 1927 ,nr 9 z XI, s. 3, 4; M. Fularski, Przysposobienie wojskowe w Polsce, Warszawa 1929, s. 148, 149, 150; „Harcmistrz” 1921, nr 1 z V, s. 1; F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 398, 399; J. Snopko, Polskie Towarzystwo „Sokół” w Galicji 1867–1914, Białystok 1997, s. 207, 208; E. Szleszyńska, Początki rozwoju harcerstwa łomżyńskiego, w: „Ziemia Łomżyńska” 1990, nr 4, s. 129; „Wiadomości Skautowe” 1916, nr 3 z 1 II, s. 1, 2; nr 5 z 1 III, s. 3.
4 W. Błażejewski, dz. cyt., s. 14–21; „Czuwaj” 1927, nr 9 z XI, s. 3, 4; 1929, nr 5 z V, s. 2; „Harcmistrz” 1921, nr 1 z V, s. 1; E. Grodecka, Pierwsze ćwierćwiecze harcerstwa żeńskiego. Materiały do historii, Warszawa 1938, cz. I, s. 5–17, 19, 20; A. Kamiński, dz. cyt., s. 16–20, 32, 33, 39–41, 46, 50, 52-59, 78, 79, 84; J. Opieńska-Blauth, Polskie harcerki w dziesięcioleciu 1911–1921. Przyczynek do dziejów harcerstwa żeńskiego, Warszawa 1988, s. 9-14; F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 399; S. Pigoń, Z Komborni w świat, Kraków 1947, s. 190, 191, 194, 195, 199, 200, 213, 220-223, 237; J. Snopko, Polskie …, s. 207-212; T. Szymański, Ksiądz Kazimierz Lutosławski. Biografia.
5 W. Błażejewski, dz. cyt., s. 21, 22; M. M. Drozdowski, Harcerstwo a narodziny i początki II Rzeczypospolitej (1910-1921) część I, Antologia tekstów historycznych i literackich, Warszawa 1998, s. 10–12, 31–33, 53, 54; „Harcmistrz” 1921, nr 1 z V, s. 1; E. Grodecka, cz. I, s. 21 -27; S. W. Wojstomski, Naprzód Skauci. Harcerze w bojach 1914–1921, Londyn 1968, s. 11-13.
6 S. Pigoń, s. 229, 230.
7 Kancelaria Generała Gubernatora Warszawskiego, Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, zespół 76, sygn. 1535; W. Błażejewski, dz. cyt., s. 113-115; „Harcerz” 1918, nr 10 z 15 XII, s. 6; http://pl.wikipedia.org/wiki/Junactwo, skan z 14 i 2012; E. Grodecka, Pierwsze ćwierćwiecze harcerstwa żeńskiego. Materiały do historii, Warszawa 1938, cz. II, s. 89; Jan Charubin „Grzebiński”, sygn. CAW WBH, MN 04 XI 1933; W. Hauser, M. Wierzbicki, 100 lat harcerstwa, Warszawa 2015, s. 46; A. Kamiński, dz. cyt., s. 90; J. Opieńska-Blauth, dz. cyt., s. 40, 41; F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 399; M. M. Drozdowski, dz. cyt., cz. I, s. 12, 83, 84; R. Wroczyński, dz. cyt., s. 244–245.
8 http://www.4lomza.pl/index.php?wiad=38314, skan z 5 VI 2015 r.
9 A. Chętnik, Harcerstwo w Junactwie, Warszawa 1915, s. 7–13; A. Chętnik, Młodzież wiejska i jej organizacja, Warszawa 1916, s. 10, 11; A. Chętnik, o junactwie, Biblioteczka „Drużyny” nr 19, Warszawa 1918, s. 19-23; M. M. Drozdowski, dz. cyt., cz. I, s. 6; K. Lutosławski, Skauting jako system wychowania moralnego, Warszawa 1913, s. 13–15, 17, 19, 31, 38.
10 T. Szymański, dz. cyt., s. 57, 66-67.
11 S. Sedlaczek, Geneza skautingu i harcerstwa, Warszawa 1936, s. 4 (rozróżnienie pojęć skautingu i harcerstwa wprowadził Stanisław Sedlaczek w wydanej w 1917 r. w Kijowie „Szkole harcerza”).
12 H. Karwowski, Ksiądz Kazimierz Lutosławski – twórca Krzyża Harcerskiego, referat wygłoszony na sesji pt. „Lutosławscy w kulturze polskiej”, Drozdowo XI 1996, s. 2;
T. Pater, Ksiądz Kazimierz Lutosławski. Twórca Krzyża Harcerskiego, praca magisterska, promotor: B. Zych, WSP Kielce 1996, s. 66, w: zbiorach Muzeum Przyrody w Drozdowie; J. Zawada, Czuj Duch!, Kraków 1913, s. 1; T. Szymański, dz. cyt., s. 61-62, 66-67.
13 „Czuwaj”1926, nr 7–8 z III – IV, s. 1, 2 (Witold Staniszkis – poseł Sejmu II RP w latach 1919–1935).
14 „Czuwaj” 1927, nr 9 z XI, s. 4;
15 J. Boryszewska, dz. cyt., s. 9; S. Dębowski, Była taka drużyna. Wspomnienia sprzed 30 laty, Warszawa 1947, s. 5, 28; „Harcmistrz” 1917, nr 1 z III, s. 17, 18; F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 399, 400, 417; E. Szleszyńska, Początki …, w: „Ziemia Łomżyńska” 1990, nr 4, s. 129; „Wiadomości Skautowe” 1916, nr 13 z 1 VII, s. 2; R. Wroczyński, dz. cyt., s. 244-245.
16 J. Boryszewska, dz. cyt., s. 9, 10; „Czuwaj” 1921, nr 5 z XI, s. 4; E. Kleindienst, Zarys rozwoju harcerstwa męskiego na gruncie łomżyńskim, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, Łomża, 2003, s. 445; E. Kleindienst, tamże, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 417, 418; K. Lutosławski, Skauting …, s. 20, 33, 34; „Wspólna Praca” 1917, nr 5–6 z 15 III, s. 57, 58.
17 S. Sedlaczek, dz. cyt., s. 4.
18 S. Sedlaczek, dz. cyt., s. 15–22.
19 J. Opieńska–Blauth, dz. cyt., s. 36–39.
20 W. Błażejewski, dz. cyt., s. 113, 122; „Czuwaj” 1919, nr 3 z III, s. 3; 1922, nr 7 z I, s. 2; E. Grodecka, dz. cyt., cz. II, s. 85; M. M. Drozdowski, dz. cyt., cz. I, s. 15; J. Opieńska-Blauth, dz.cyt., s. 41; F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 401; „Wspólna Praca” 1917, nr 5–6 z 15 III, s. 57.
21 „Czuwaj” 1921, nr 5 z XI, s. 4; 1929, nr 5 z V, s. 3; M. Fularski, dz. cyt., s. 150; F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 426.
22 W. Błażejewski, dz. cyt., s. 134, 135; M. M. Drozdowski, dz. cyt., część I, s. 18; część II, Warszawa 1998, s. 53; J. Opieńska-Blauth, dz. cyt., s. 47, 48; A. Zawadzka, Dzieje harcerstwa żeńskiego w Polsce w latach 1911–1948/49, Warszawa 2004, s. 43, 44.
23 Sprawozdanie z pierwszego objazdu kraju w sprawach harcerstwa przez p. M. Wocalewską dr. Tadeusza Strumiłłę, Naczelny Inspektorat harcerski w Warszawie. Wizytacje. (Sprawozdania), Archiwum Akt Nowych, dalej: AAN zespół 76 – ZHP, sygn. 171.
24 „Czuwaj” 1919, nr 1 i 2 z I i II, s. 13; http://stanislawjankowskiagaton.pl/mlodosc/rodzina/czeslaw-jankowski-–-moj-ojciec/, skan z 23 V 2014r.; Raport Czesława Jankowskiego z 9 XI 1918 r. do Naczelnego Inspektoratu Harcerskiego w Warszawie, Naczelny Inspektorat Harcerski w Warszawie, Okręg Warszawa Prowincja (materiały z działalności), AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 236; M. Mieszkowski, dz. cyt., t II, s. 407, 408.
25 Naczelny Inspektorat Harcerski w Warszawie, Okręg Warszawa Prowincja (materiały z działalności), AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 236.
26 Raport Czesława Jankowskiego z 9 XI 1918 r. do Naczelnego Inspektoratu Harcerskiego w Warszawie, Naczelny Inspektorat Harcerski w Warszawie, Okręg Warszawa Prowincja (materiały z działalności), AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 236.
cdn.
