Od redakcji:
Nieodżałowanej pamięci Czesław Rybicki – historyk łomżyński, w swojej bardzo starannie udokumentowanej pracy pt. ”Rozwój skautingu na Ziemi Łomżyńskiej” przedstawia jako pierwszy w tak całościowy sposób, wydarzenia i postacie związane z powstaniem oraz rozwojem w Łomży i najbliższych okolicach w latach 1913-1920 polskiej idei skautingu, a następnie harcerstwa. W szczególności omówiona jest w niej geneza powstania w okresie odzyskiwania niepodległości pierwszych męskich i żeńskich drużyn harcerskich, specyfika ich działania, jak również udział łomżyńskich harcerzy w rozwoju i codziennym funkcjonowaniu struktur Polskiej Organizacji Wojskowej. Autor w swoim przełomowym dla łomżyńskiej myśli niepodległościowej opracowaniu, przywraca również pamięć o udziale harcerzy w walkach w obronie Łomży 1920 roku oraz w walkach o kształtowanie granic Polski. Przedruk pracy na portalu historialomzy.pl dokonany jest za zgodą rodziny śp. Czesława Rybickiego.
WYBRANE NOTKI BIOGRAFICZNE, BIOGRAMY ( 1)
1. Burzyński Kazimierz
Fot. 17. Kazimierz Burzyński, harcerz I Drużyny Harcerskiej im. Tadeusza Kościuszki w Łomży
Źródło: „Czuwaj” 1926 nr 9-10 z V-VI, s. 10.
139
Ur. 08 X 1902 r., były uczeń klasy VI Państwowego Gimnazjum im. Tadeusza Kościuszki i harcerz I Drużyny im. Tadeusza Kościuszki w Łomży, marynarz 9 Pułku Morskiego Kadry Marynarki Wojennej. Zginął 3 sierpnia 1920 r. od rany postrzałowej w pierś we wsi Wróble pod Zambrowem. Pochowany został we Wróblach w zbiorowej bratniej mogile437.
2. Danielewski Michał „Skiba”
Fot. 18. Michał Danielewski „Skiba”, łomżyński harcerz, agitator, założyciel komend miejscowych POW w obwodzie łomżyńskim, kierownik kolportażu nielegalnej bibuły, uczestnik rozbrojenia Niemców w 1918 r.
Źródło: Wniosek o nadanie Krzyża Niepodległości Michałowi Danielewskiemu „Skibie”, sygn. CAW WBH, KN 30 VI 1931.
Ur. 6 września 1896 r. w Łomży. Rodzice: Jan i Ludwika Sokołowska. Ukończył w Łomży szkołę powszechną i średnią. Pracował w Komisji Szacunkowej Strat Wojennych. W 1915 r. wstąpił do POW. Działał w łomżyńskim harcerstwie. W 1918 r. wziął czynny udział w rozbrojeniu Niemców w Łomży. Po rozbrojeniu wstąpił do 33 pp i uczestniczył w jego szlaku bojowym, łącznie z kampanią antybolszewicką. Po wojnie 1920 r. pracował w Towarzystwie Ubezpieczeń Wzajemnych w Wilnie438.
3. Dębowski Stanisław „Młot”
Fot. 19, 20, 21. Legitymacja służbowa Stanisława Dębowskiego – nauczyciela Gimnazjum im. Marii Konopnickiej wydana w 1926 r.
Źródło: Muzeum Liceum Ogólnokształcącego im. Tadeusza Kościuszki w Łomży
Urodził się 13 stycznia 1899 roku w Piątnicy. Uczył się początkowo w rosyjskim gimnazjum rządowym, później kontynuował naukę w Polskiej Szkole Handlowej w Łomży. Po wyjeździe Teodora Kleidiensta „Grudy” został z jego wskazania komendantem plutonu harcerskiego. Przybrał pseudonim „Młot”, którym posługiwał się przez cały czas walki o niepodległość ojczyzny. Początek pracy z drużyną był trudny. Nie miał doświadczenia w tego rodzaju działalności i nie cieszył się poparciem „dawnej harcerskiej starszyzny”. Był jednym z najmłodszych druhów. Decyzja Teodora Kleidiensta „Grudy” okazała się prawidłowa. Ożywienie działalności plutonu spowodowało szybki wzrost liczebności członków i pluton przemianował się w drużynę, która przybrała imię Tadeusza Kościuszki. Wraz z kolegami z plutonu harcerskiego wykonywał zadania na rzecz Polskiej Organizacji Wojskowej. Od jesieni 1916 r. został członkiem redakcji założonego i wydawanego w Łomży pisma harcerskiego „Czuwaj”. W 1917 r., od piątego numeru był jego redaktorem naczelnym. W tym też roku, po uzyskaniu matury, Stanisław Dębowski wyjechał na studia do Warszawy. W 1920 r. przerwał je i jako ochotnik wstąpił do Wojska Polskiego. Został inwalidą na skutek ran odniesionych na froncie. Po demobilizacji powrócił do Warszawy w stopniu plutonowego. Kontynuował przerwane studia. Nadal utrzymywał kontakty z harcerstwem i współpracował z harcerskim pismem „Czuwaj”. Aktywnie działał w środowisku łomżyńskich studentów skupionych w Akademickim Kole Łomżan w Warszawie. Po ukończeniu studiów Stanisław Dębowski w okresie międzywojennym zajmował się głównie problemami wsi oraz samorządów terytorialnych. W 1926 r. pracował jako nauczyciel w Gimnazjum Żeńskim im. Marii Konopnickiej w Łomży. W czasie okupacji jako żołnierz AK uczestniczył w licznych akcjach sabotażowych. W 1941 roku pracował w Delegaturze Rządu na Kraj.
W Powstaniu Warszawskim walczył na Starówce i Żoliborzu. Był dwukrotnie ranny. Po 1945 r. powrócił do swoich przedwojennych zainteresowań tematyką samorządową i wiejską. Był uznanym działaczem w ruchu ludowym. Jego dorobek literacki i publicystyczny to duży zbiór artykułów prasowych, wypowiedzi w audycjach radiowych i telewizyjnych. Utrzymywał kontakty z harcerstwem i Łomżą. Do Izby Pamięci w I Liceum Ogólnokształcącym im. T. Kościuszki przekazał wiele eksponatów i dokumentów. Spotykał się z łomżyńskimi harcerzami, dzielił się z nimi w ciekawych gawędach swoim bogatym harcerskim doświadczeniem i wspomnieniami z pierwszych lat łomżyńskiego skautingu. Wraz z innymi byłymi członkami Akademickiego Koła Łomżan należał do założycieli powstałego w 1958 roku Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej i był członkiem jego Oddziału Warszawskiego. Był też w grupie inicjatywnej, która w 1984 roku powołała Drużynę Weteranów Harcerzy Ziemi Łomżyńskiej i członkiem jej warszawskiego zastępu. Zmarł 11 stycznia 1987 roku i spoczął na wojskowym cmentarzu na Powązkach w Warszawie w grobie rodzinnym pod numerem 24 w II rzędzie kwatery 27 A. W kwaterze tej spoczywają żołnierze AK polegli w czasie Powstania Warszawskiego. Stanisław Dębowski „Młot” został odznaczony: Medalem Niepodległości w roku 1932, Krzyżem Walecznych w roku 1939 za udział w walkach w obronie Warszawy, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski w roku 1960, Medalem Komisji Edukacji Narodowej, Krzyżem Zasługi dla ZHP z Rozetą i Mieczami439.
4. Dąbrowski Erwin
Ur. 3 października 1898 r. w Warszawie. Do Łomży przybył z rodzicami w szóstym roku życia. Tu ukończył szkołę podstawową i Seminarium Nauczycielskie. Od 1916 r. był członkiem I Drużyny Harcerskiej im. Tadeusza Kościuszki w Łomży i Polskiej Organizacji Wojskowej. Uczestniczył w rozbrajaniu Niemców i był świadkiem śmierci Leona Kaliwody na ulicy Giełczyńskiej. W roku 1919 ukończył szkołę podoficerską, a w 1921 r. szkołę oficerską w Bydgoszczy. Otrzymał awans na podporucznika. W 1920 r. brał udział w obronie Łomży na łomżyńskich fortach i później w sierpniowej bitwie pod Ossowem w obronie Warszawy. W 1923 r. awansował na porucznika. Pełnił obowiązki dowódcy kompanii w 33 pp i oficera instrukcyjnego pułku w zakresie wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego. Praca na tym stanowisku polegała m. in. na współpracy ze społeczeństwem w zakresie rozwoju wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego. Działał w powiatowym i miejskim Komitecie Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, do którego był oddelegowany jako oficer instrukcyjny. Wspomagał organizację różnych imprez, rozgrywek sportowych, pracę klubów sportowych i stowarzyszeń społecznych w Łomży i powiecie łomżyńskim.
W kwietniu 1923 r. Komenda Hufca Związku Harcerstwa Polskiego w Łomży przy wydatnej pomocy druha por. Erwina Dąbrowskiego utworzyła Harcerski Klub Sportowy „Narew”. Uprawiano w nim głównie sezonowo lekkoatletykę, koszykówkę, siatkówkę oraz pływanie i wioślarstwo. W latach 1932-1937 pracował jako dowódca kompanii w Korpusie Ochrony Pogranicza. We wrześniu 1939 r. został dowódcą oddziału łączników przy Kwaterze Głównej Naczelnego Wodza. Po klęsce wrześniowej poprzez Rumunię, Jugosławię i Włochy przedostał się do Francji i zaciągnął do armii gen. Władysława Sikorskiego. Walczył w V pp II Dyw. Panc. gen. Bronisława Prugara–Ketlinga w rejonie Paryża, Belfort i Montbekiard. Dnia 18 czerwca 1940 r. ranny dostał się do niewoli. Przebywał w obozie Waldenberg w Lubece. W maju 1945 r. powrócił do kraju.
Do 1968 r., tj. do czasu przejścia na emeryturę pracował w Przedsiębiorstwie Hurtu Spożywczego „Społem”. Przez cały czas po powrocie do Łomży utrzymał kontakt ze środowiskiem harcerskim w Łomży. Należał do grona założycielskiego łomżyńskiego oddziału Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej. Za swoją działalność został odznaczony Medalem Niepodległości, dwukrotnie Krzyżem Walecznych (1939 r. i 1940 r.), wieloma medalami polskimi i francuskimi. Rada Miasta Łomży na wniosek Drużyny Weteranów nadała mu tytuł honorowego obywatela miasta Łomży. Zmarł w Łomży w wieku 103 lat440.
5. Gardocki Leopold
Ur. 11 października 1900 r. we wsi Zakrzewo Słomy w pow. ostrowskim. W 1916 r. po ukończeniu szkoły powszechnej rozpoczął naukę w Seminarium Nauczycielskim w Łomży. W tym roku wstąpił do harcerstwa i do POW. W styczniu 1918 r. został wybrany do czternastoosobowego plutonu zwiadowczo – dywersyjnego POW utworzonego ze starszych harcerzy. Brał udział w rozbrajaniu Niemców, później na rozkaz komendanta okręgu powrócił do nauki w szkole. W kwietniu 1919 r. porzucił naukę i wstąpił na ochotnika do 5 pp Legionów Polskich. Brał udział w zdobyciu Wilna i wszystkich walkach 5 pułku. W 1920 r. przeziębił się i zachorował na zapalenie płuc. Leczony był w Szpitalu Ujazdowskim w Warszawie i w Zakopanem. Otrzymał roczny urlop. Podczas wojny z bolszewikami wstąpił jako ochotnik do 33 pp. W 1921 r. po wojnie wrócił do domu w Łomży. W tym też roku zmarł na gruźlicę nabytą w wojsku441.
6. Grzymkowski Jan
Ur. w 1900 r. w Łomżyńskiem. Od 1914 r. w harcerstwie, od stycznia 1918 r. w POW, w harcerskim oddziale kuriersko – wywiadowczo – dywersyjnym. W 1919 r. uczestnik odsieczy Lwowa. Skautingu uczył się wraz z powstającą I Drużyną imienia Tadeusza Kościuszki w Łomży. W latach 1916–1918 podczas okupacji niemieckiej, w czasie, gdy nie wszystkie działania skautów w Łomży mogły być legalne, druh Jan Grzymkowski przybrał sobie pseudonim „Kłos”. Stanisław Dębowski, będący najbliższym jego kolegą, tak ocenił poglądy Jana Grzymkowskiego na skauting: „Było to żywy wyraz jego poglądów na charakter pracy skautowej. – Wierzę – mówił, że jako jednostka – niewiele mogę przynieść korzyści, – ot, jak zabłąkany kłos na ściernisku – ale niech no będą nas tysiące!” i oczy siłą szaloną mu zabłysły”442. Zachowała się myśl z jego pamiętnika napisana w styczniu 1918 r.: „Obym mógł choć raz usłyszeć głos trąbki naszej, naszą twardą komendę i stuk kroków powstańczych po bruku i krzyk: Do broni! Za wolność i cześć! Niech by potem…. Niech bym pierwszy padł w boju, niech bym nawet nie widział wygranej …”443. Pełnił obowiązki plutonowego II plutonu Drużyny imienia Tadeusza Kościuszki.
Będąc skautem, czuł się jednocześnie żołnierzem. Był członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej i studentem Uniwersytetu Warszawskiego. Marzył o walce z bronią o niepodległość i wierzył, że ta chwila w niedługim czasie nastąpi. Uczestniczył w dziennych i nocnych ćwiczeniach wojskowych harcerzy i peowiaków. Praca w drużynie harcerskiej nadawała sens jego życiu. Jesienią 1918 r., kiedy harcerze masowo wstępowali do wojska, postanowił zostać w Łomży. Powodem decyzji była obawa starszyzny harcerskiej o brak człowieka, który by kontynuował pracę z drużyną. „Czas mam jeszcze” – mówił. „Zostanę, bo mi strach, że będą znów iść po omacku, jak my niegdyś”444.
Stanisławowi Dębowskiemu z trudem udało się odwieść go od realizacji tej myśli. Jan Grzymkowski „Kłos” zostawił pracę w drużynie i na wezwanie do obrony ojczyzny udał się wraz z łomżyńskimi harcerzami do Galicji. Zachorował podczas podróży, a Stanisław Dębowski z innymi ochotnikami pojechał do Lwowa. Jan Grzymkowski wrócił do Warszawy, a później do Łomży. Tu Polska Organizacja Wojskowa dokonała już rozbrojenia Niemców. W wyniku porozumienia garnizon i instytucje niemieckie opuściły Łomżę i udały się do Prus, władzę w mieście przejęli Polacy. Ubolewał, że odzyskanie wolności nastąpiło bez jego udziału. Jako zmobilizowanemu żołnierzowi przypadło mu spędzać życie w łomżyńskich koszarach. Bardzo to nie przypadło mu do gustu. Uciekł z Łomży i dołączył do walczących kolegów w piątym pułku piechoty legionów we Lwowie. To spowodowało poprawę jego nastroju. Fascynowały go długie dni służby żołnierskiej, nocne walki, wywiady. Do wszystkich akcji zgłaszał się na ochotnika, zadowolony, że może bić się z wrogiem, że pełni służbę na Kresach, że broni Lwowa. Przygotowanie, jakie pozyskał z pracy skautowej, pozwalało zachować mu równowagę i pogodę ducha w trudnych momentach służby. Chciał pracować z największym poświęceniem dla ojczyzny, w walkę wkładał jak najwięcej swojego zaangażowania i trudu. Zgromadzone w wyniku oszczędności 200 koron z żołdu przekazał na pożyczkę państwową. Zbierał dalej, z przekonaniem, że wesprze trzecią setką koron odradzające się państwo. Tu, we Lwowie rozkaz rozdzielił go z przyjacielem Stanisławem Dębowskim, który skierowany został do służby w innym miejscu445.
Dnia 13 marca 1919 r. uczestniczył jako szeregowiec 5 pułku „Legionów Polskich” w walce pod Pasiekami w okolicy Lwowa. Został ciężko ranny, zmarł 1 kwietnia 1919 r. w Nowym Sączu446.
Stanisław Dębowski dedykował Janowi Grzymkowskiemu wiersz napisany w 1919 r.:
„Jaśkowi …
Z dalekich czarnych pól
będziem Ci, bracie, słać
śpiewanie naszych kul,
byś mógł spokojnie spać.
Na boskim żołdzie Ty,
w niebiosach pełnisz straż,
a przecież – Twoi my,
a przecież i Ty nasz.
Zwycięską naszą pieśń
ślemy do Twoich stóp
w ukojną grobu pieśń
w cichy żołnierski grób …
Niech spłynie srebrem ros
Na czerwień Twoich ran,
a kiedyś spyta Pan,
o nasz żołnierski los,
to powiedz, że nie żal
nam znoju ani krwi –
na walkę wzięli my
w pierś żal, a w serce – stal,
że spłoniem do ostatka,
jako ogniowa wić,
aby Ojczyzna – Matka
we chwale mogła żyć.
Na boskim Żołdzie Ty
i masz przed Panem głos,
więc nieś mu nasze sny,
boś pierwszy zżęty kłos.
147
Drży niebo w łun pożarze,
ściele się polem dym …
O, niech On groby każe
kopać aniołom swym !
Pędzi nas ból niezmierny
do jego cichych bram;
o proś, niech Miłosierny
odpocząć da już nam.
Na boskim żołdzie Ty,
przed Panem pełnisz straż,
więc świadcz, że Twoi my
i Ty żeś – także nasz447.
15 lutego 1920 r. zwłoki Jana Grzymkowskiego sprowadzono z Nowego Sącza do Łomży448.
7. Grzymkowska-Kleidienstowa Józefa Wiktoria
Fot. 22. Józefa Grzymkowska–Kleidienst
Źródło: J. Grzymkowska–Kleidienst, sygn. CAW WBH, MN 27 VI 1938.
Ur. 28 października 1896 r. w Wysokiem Mazowieckiem. Rodzice: Józef i Felicja Dłużniewska. W czasie nauki w Polskiej Szkole Handlowej w Łomży należała do zakonspirowanych kół młodzieży. Była kolporterką druków i czasopism „Do walki” i „Do boju”. Wzięła czynny udział w bojkocie rosyjskich szkół w Łomży. Po uwięzieniu w 1911 r. część łomżyńskiej młodzieży przez rosyjską policję utrzymywała z aresztowanymi zakonspirowany kontakt. W roku 1913 należała do jednego z pierwszych żeńskich zastępów skautowych w Łomży zorganizowanych w Polskiej Szkole Handlowej. W 1915 r. wstąpiła do Polskiej Organizacji Wojskowej. W latach 1915-1918 pracowała jako prywatna nauczycielka w podłomżyńskiej wsi Kownaty i tam, zgodnie z poleceniem i instrukcją komendy okręgu POW w Łomży, prowadziła agitację uświadamiającą mieszkańców. W latach 1917-1918 uczestniczyła w udzielaniu pomocy internowanym w Łomży legionistom. W roku 1918 przeniosła się do Łomży. Wzięła czynny udział w rozbrojeniu Niemców. 11 listopada 1918 r. w restauracji Dickmana „Soldatenheim” zorganizowano peowiackie centrum dowodzenia i gospodę żołnierską w Łomży. Mieściły się one na rogu placu Kościuszki i ulicy Rządowej, w budynku dawnego Hotelu Polskiego. Wraz z Marią Selensową Józefa Grzymkowska odpowiadała za funkcjonowanie gospody żołnierskiej. W roku 1920 wstąpiła do Ochotniczej Legii Kobiet. Początkowo pełniła służbę wartowniczą, a później sanitarną w szpitalu pod wezwaniem Dzieciątka Jezus. Po odzyskaniu niepodległości skończyła studia na wydziale przyrodniczym Wolnej Wszechnicy Polskiej i została nauczycielką szkół średnich. Pracowała w Państwowym Gimnazjum im. Karola Chodkiewicza w Lidzie449.
8. Hauke-Nowak Aleksander
Ur. 26 lutego 1896 r. w Warszawie. W 1910 r. jako uczeń 3-ciej klasy Gimnazjum Rychłowskiego został przyjęty do organizacji młodzieży niepodległościowej Zarzewie. W organizacji tej działał do 1914 r. Był przewodniczącym koła szkolnego i członkiem zarządu warszawskiego. Od 1911 r. czynie działał w Drużynie Skautowej im. Romualda Traugutta w Warszawie jako zastępowy, a później jako plutonowy. Ukończył kurs instruktorski w Skolem. We wrześniu 1913 r. został przyjęty do Polskich Drużyn Strzeleckich w Warszawie, do plutonu Stefana Pomarańskiego „Borowicza”. W 1913 r. ukończył kurs żołnierski-rekrucki w tej organizacji. W lipcu 1914 r. udał się do Nowego Sącza na podoficerski kurs wojskowy. Po wybuchu wojny przybył z uczestnikami kursu do Krakowa. Przydzielony został do i kompanii kadrowej z którą 6 sierpnia 1914 r. przekroczył granicę austriacko-rosyjską. Z I Brygadą Legionów przebył cały jej szlak bojowy i uczestniczył we wszystkich jej bitwach. Awansował na kolejne stopnie wojskowe do sierżanta. Dnia 2 lipca 1915 r. został ranny pod Tarłowem. Po opuszczeniu szpitala w październiku 1915 r. został przeniesiony do prac w Polskiej Organizacji Wojskowej w Warszawie. Kolejno pełnił funkcje zastępcy komendanta okręgów tej organizacji w Wilnie, Łomży i komendanta obwodu w Ostrowie Łomżyńskim. W 1916 r. z ramienia Polskich Drużyn Strzeleckich zorganizował w Ostrowie Łomżyńskim drużynę tej organizacji. W 1917 r. powrócił do służby w V Pułku Legionów. W sierpniu 1917 r. został ponownie skierowany do prac w Polskiej Organizacji Wojskowej do pełnienia obowiązków zastępcy komendanta okręgu VI w Kielcach. Funkcję tą pełnił do rozbrojenia Niemców w listopadzie 1918 r. Dzięki jego pracy okręg ten uważany był za najlepiej zorganizowany na terenie okupacji austriackiej. Mobilizacja POW w tym okręgu dostarczyła kontyngentu żołnierzy do 25 pp i byłego austriackiego 56 pp. Po rozbrojeniu początkowo pracował w 25 pp. Po awansowaniu na stopień podporucznika pracował w Dowództwie Okręgu Generalnego w Kielcach, następnie w Poznaniu i w Warszawie jako szef sztabu DOK. Awansował kolejno na stopień porucznika, kapitana i majora. W 1922 r. uzyskał absolutorium Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1925-1927 studiował w Wyższej Szkole Wojennej Sztabu Generalnego. Po ukończeniu jej do 1929 r. był dowódcą batalionu w 36 pp w Warszawie. W 1929 r. był naczelnikiem Wydziału Społeczno-Politycznego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Warszawie. W 1930 r. pełnił obowiązki dyrektora Departamentu Politycznego w tym ministerstwie. Decyzją Komisarza Rządu miasta Stołecznego Warszawy zmienił nazwisko rodowe z Nowak na Hauke-Nowak. Od 31 stycznia 1933 r. do 13 kwietnia 1938 r. był wojewodą łódzkim, a po tej dacie wojewodą wołyńskim. Po agresji ZSRR na Polskę opuścił kraj prawdopodobnie nie informując o tym współpracowników, w tym swego zastępcę wicewojewodę Ignacego Strzemińskiego. Zmarł 17 maja 1956 r. w Rio de Janeiro w Brazylii.
Odznaczony:
Medalem za wojnę 1918-1921
Medalem Dziesięciolecia
Dnia 29 czerwca 1929 r. złoty Krzyżem Zasługi
Krzyżem Oficerskim Polonia Restituta
4-krotnie otrzymał Krzyżem Walecznych Orderem Virtuti Militari V klasy450.
9. Jankowski Czesław
Żył w latach 1880–1940. Polski adwokat, działacz niepodległościowy, społeczny i harcerski – przewodniczący Naczelnej Komendy Skautowej w Warszawie od 1912 r., varsavianista, współpracownik Stanisława Patka – słynnego obrońcy w sprawach politycznych, współzałożyciela Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, członek POW, skierowany do Łomży w celu wzmocnienia pracy POW i ZHP w łomżyńskim okręgu. Przebywając przez kilka miesięcy w Łomży, w końcówce 1918 r. i w 1919 r., pełnił funkcję Komendanta Miejscowego drużyn harcerskich. Żołnierz SZP i ZWZ, rozstrzelany przez Niemców w Palmirach 21 czerwca 1940 r.451
10. Jarnuszkiewicz-Surawska Adela z Kraszewskich
Ur. 1 lipca 1879 r. w Kolnie, córka Jana i Bronisławy, siostra Jana Kraszewskiego (komendanta POW), matka Jerzego i Halinki. Ojciec jej, Jan był burmistrzem w Kolnie. Mieszkali w centrum Kolna przy rynku. Tam też poślubiła Wacława Jarnuszkiewicza, pracownika komory celnej Wincencie. Wacław był synem Michała, nadleśniczego z guberni augustowskiej, naczelnika cywilnego powstania w 1864 r. w guberni augustowskiej. Po rezygnacji ze stanowiska burmistrza przez Jana Kraszewskiego (seniora) rodzina zamieszkała w Łomży przy ulicy Wiejskiej 6. W wolnej Polsce ulica ta przemianowana została na Okrzei. Dom Kraszewskich i Jarnuszkiewiczów był siedzibą komendy okręgu POW i miejscem formowania Łomżyńskiego Pułku POW, późniejszego 33 pp.
Po ukończeniu gimnazjum prowadziła tajne nauczanie jako delegatka Towarzystwa Oświaty Narodowej. Była działaczką Polskiej Partii Socjalistycznej. Wspólnie z Janiną Cabert 12 stycznia 1917 r. założyła w Łomży Ligę Kobiet. Od września 1915 r. była członkiem POW, czynną uczestniczką akcji bojowo – dywersyjnych POW.
Fot. 23, 24. Zdjęcia Adeli Jarnuszkiewicz, 1. – z początku XX wieku, 2 – jako Adela Surawska, wykonane po II wojnie światowej
1 2
Źródło: Materiały harcerskie i peowiackie, w: zbiorach ŁTN w Łomży.
Wywiadowczyni i kurierka Polskiej Organizacji Wojskowej. W 1918 r. włączyła się w prace PSL Wyzwolenie.
Kraszewscy sprzedali swój duży dom przy łomżyńskim „deptaku” u zbiegu ulicy Wiejskiej i placu Kościuszki. Sprzedali też inne działki wchodzące w skład ich majątku na Łomżycy. Pieniądze ze sprzedaży przeznaczyli głównie na wsparcie skarbu odrodzonej ojczyzny. Pozostałe ze sprzedaży marki znacznie straciły na wartości. W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości utrzymywała siebie, dzieci, matkę Bronisławę prowadząc małą firmę bieliźniarską „Blanche”, pracowała w niej sama i zatrudniała dwie pracownice. Rodzina żyła bardzo skromnie w zachowanym przez Bronisławę Kraszewską dużym mieszkaniu w domu przy ulicy Wiejskiej. Później podjęła pracę jako nauczycielka szkół powszechnych. Pracowała w m.in. w Szkole Podstawowej nr 5 przy ulicy Giełczyńskiej. Prowadziła ponadto kursy oświatowe, odczyty i pisała artykuły.
Podczas inwazji bolszewickiej w 1920 r. na polecenie II Oddziału Sztabu Generalnego Wojska Polskiego pozostała w Łomży po jej zdobyciu przez bolszewików. Podejmowała się zadań, które uratowały życie wielu osób cywilnych i dały wolność żołnierzom znajdującym się w niewoli. W 1920 r. systematycznie dostarczała żywność i inne potrzebne zaopatrzenie obrońcom Łomży na fortach. Pomagała obrońcom, oddając celne strzały na stanowiskach bojowych. Na rozkaz por. Niedzielskiego wstąpiła w celach wywiadowczych do pracy w Rewkomie – Komitecie Rewolucyjnym miasta Łomży. Wprowadziła tam swojego dowódcę, emisariusza Naczelnego Dowództwa, komendanta Związku Obrońców Ojczyzny na teren miasta Łomży, por. Niedzielskiego. Kwaterowała w swoim mieszkaniu, w czasie pobytu bolszewików w Łomży, oficerów II Oddziału Sztabu Generalnego Wojska Polskiego: por. Niedzielskiego i por. Maternę, którzy wspólnie z nią organizowali działania wywiadowcze i partyzanckie na tyłach wroga. Ukrywała rannych oficerów i ułatwiała im ucieczkę. Pracowała nad akcją uwolnienia aresztowanego przez bolszewików biskupa Romualda Jałbrzykowskiego. Podczas II wojny światowej pracowała jako łączniczka Armii Krajowej.
Po wyzwoleniu Łomży sprawa jej pracy w Komitecie Rewolucyjnym trafiła na wokandę Sądu Rejonowego w Łomży. Sąd Okręgowy decyzją z dnia 20 lipca 1921 r. umorzył śledztwo wstępne przeciwko Adeli Jarnuszkiewicz i innym oskarżonym. Przesłuchano wielu świadków, oddalono wszelkie zarzuty. Proces sądowy wykazał wielki patriotyzm i odwagę oskarżonej w czasie wojny od 3 do 20 sierpnia 1920 r. Po 1944 r. była nauczycielką i kierowniczką gimnazjum krawieckiego w Łomży. Pełniła też funkcję sekretarki Zarządu Powiatowego Polskiego Stronnictwa Ludowego w Łomży. Zmarła 25 sierpnia 1947 r. w Łomży. Odznaczona Krzyżem Niepodległości i dwukrotnie Krzyżem Walecznych – pierwszy raz za pracę niepodległościową w POW i drugi za pracę dywersyjno-wywiadowczą na tyłach bolszewickich w 1920 r. „Gazeta Ludowa” z 1947 r. poinformowała, że była również odznaczona Krzyżem Virtuti Militari i Krzyżem Odrodzenia Polski452.
11. Jarnuszkiewicz Jerzy „Wytrwały”
Fot. 25. Jerzy Jarnuszkiewicz. Zdjęcie z lat trzydziestych XX wieku
Źródło: Wniosek nadanie Medalu Niepodległości Jerzemu Jarnuszkiewiczowi, sygn. CAW WBH, MN 15 VI 1932.
Ur. w Łomży 28 listopada 1901 r. Był synem Adeli i Wacława, wnukiem Michała Jarnuszkiewicza, nadleśniczego z guberni augustowskiej, który był naczelnikiem cywilnym powstania w 1864 r. W guberni augustowskiej. Ze strony matki rodzina Kraszewskich z Kolna i Łomży spokrewniona była z rodziną pisarza Ignacego Kraszewskiego. Rodziny te wcześniej zamieszkiwały obok siebie na Grodzieńszczyźnie. Od 1914 r. uczęszczał do Polskiej Szkoły Handlowej w Łomży. Szkoła ta w 1917 r. przekształcona została w 8-klasowe Państwowe Gimnazjum Humanistyczne, które ukończył w 1922 r. Później wstąpił na Wydział Rolny Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, który w 1928 r. ukończył z dyplomem inżyniera rolnika.
W 1915 r. został członkiem łomżyńskiego skautingu i jako harcerz, zaufany człowiek komendy łomżyńskiego okręgu POW, wykonywał jej rozkazy. W 1917 r. został zastępowym w drużynie rzemieślniczej stworzonej przez Leona Józefa Kaliwodę „Grzmota”, „Luczyńskiego”, „Lewińskiego”. Po zdaniu egzaminów na II stopień wywiadowcy na terenie Łomży pełnił obowiązki drużynowego Drużyny Harcerskiej im. Franciszka Pękczyca „Grudzińskiego” i zastępcy komendanta hufca powiatu łomżyńskiego. W styczniu 1917 r., będąc jeszcze uczniem i harcerzem, został zaprzysiężony w Polskiej Organizacji Wojskowej w Łomży. Pełnił tam nieprzerwanie służbę do 11 listopada 1918 r. Od tego czasu wykonywał trudniejsze prace wywiadowcze i kurierskie zlecone przez Komendę X Okręgu POW w Łomży. W czasie wykonywania pracy kurierskiej został kilkakrotnie ostrzelany podczas przekraczania kordonu granicznego na granicy guberni łomżyńskiej i Oberostu. W marcu 1918 r. został aresztowany przez Niemców i osadzony w więzieniu w Łomży. Podejrzany był o działalność w POW. Po interwencji władz szkolnych i matki Adeli u komendanta policji został zwolniony z więzienia i wyrokiem polowego sądu wojskowego uniewinniony z zarzutów z powodu braku dowodów winy.
Od stycznia 1918 r. przydzielony został do harcersko – peowiackiego plutonu kuriersko – dywersyjnego utworzonego z harcerzy I Drużyny Harcerskiej im. Tadeusza Kościuszki w Łomży. Brał udział w przemycaniu broni i ludzi na terenie okręgu i przez strzeżoną przez Niemców granicę z Oberostem. W czasie swojej służby peowiackiej prowadził wśród harcerzy szkolenie bojowe i strzeleckie, przygotowując ich do służby wojsku. 7 marca 1918 r. wziął udział w proteście przeciw przekazaniu przez Niemców Ukraińcom Chełmszczyzny za milion ton zboża. Protest polegał na wybiciu
szyb w budynku gubernatora przy ulicy Zjazd, w siedzibie policji polowej przy ulicy Sienkiewicza i w innych instytucjach niemieckich. W 1918 r. wziął udział w rozbrajaniu Niemców w Łomży. Uczestniczył w akcji na ulicy Sienkiewicza, podczas której zdobyto komendę policji niemieckiej i w starciu, podczas którego zginął Leon Kaliwoda.
Po 11 listopada 1918 r. wstąpił z całym oddziałem harcerskim do wojska, do Okręgowego Pułku POW w Łomży. Wraz z innymi został jednak zwolniony ze służby z uwagi na zbyt młody wiek. Rozkaz komendanta okręgu POW w Łomży zobowiązywał ich do powrotu do nauki. Dopiero od 23 lipca do 23 października 1920 r. służył jako ochotnik w 33 pp i lidzkim pp. Wziął udział w walkach w obronie Łomży i pod Nasielskiem. Był świadkiem śmierci Edwarda Pusza.
Po wyjściu z wojska pracował harcerstwie. Od 1922 r. był kierownikiem działu organizacyjnego i zastępcą komendanta Mazowieckiej Chorągwi ZHP, instruktorem objazdowym organizacji w stopniu harcmistrza i instruktorem przysposobienia wojskowego. W latach 1933-1934 pełnił funkcję komendanta Kresowej Chorągwi Harcerzy, która swoją działalnością obejmowała garnizony Korpusu Ochrony Pogranicza. W 1926 r. rozkazem ogłoszonym w Dzienniku Personalnym Ministra Spraw Wojskowych nr 41/26 został mianowany podporucznikiem rezerwy. Od 15 kwietnia 1926 r. do 1 stycznia 1928 r. pracował jako instruktor w Centralnym Związku Kółek Rolniczych w Warszawie. Od 1 stycznia 1928 do 1 marca 1929 r. był kierownikiem referatu organizacji gospodarstw wiejskich Ministerstwa Reform Rolnych. Od 1 marca 1929 r. ponownie podjął pracę w Centralnym Związku Kółek Rolnych w Warszawie jako inspektor (VI stopień służbowy)453.
O 1 lipca do 30 sierpnia 1936 r. był komendantem Wyższego Kursu Samarytanki i Ćwika organizacji harcerskiej działającej przy Związku Narodowym Polskim w Cambridge Springs w stanie Pensylwania. W latach 1936-1937 uczestniczył w dwóch wyprawach instruktorów harcerskich do Stanów Zjednoczonych. Był uczestnikiem wielu międzynarodowych zlotów harcerskich454.
Od 15 października 1937 r. pracował w Departamencie Konsularnym Wydziału Polaków za granicą Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Od stycznia 1938 r. pracował jako radca do spraw rolnych w Poselstwie Rzeczpospolitej Polskiej w Buenos Aires w Argentynie. Na placówkę tę został skierowany z inicjatywy i przy wsparciu Światpolu w celu uaktywnienia ruchu harcerskiego w tym kraju. W styczniu 1939 r. zorganizował wraz z Władysławem Chełminiakiem przy wsparciu Światpolu obóz dla 50 instruktorów w Paolo Blanca. Na zakup potrzebnych namiotów pewną kwotę pieniędzy przesłał Dział Zagraniczny Głównej Kwatery ZHP455.
W 1939 r. na własną prośbę został odesłany do kraju. W pierwszej połowie września wrócił do Warszawy i został dowódcą kompanii ciężkich karabinów maszynowych ze stanowiskiem na Pałacu Kronenberga i ulicy Mazowieckiej. Po kapitulacji Warszawy wraz z innymi oficerami przebywał kolejno w obozach jenieckich: Neuenberg an der Wezer, Spittal an der Drau i Woldenberg II C.
W lutym 1945 r. powrócił do Warszawy jako inwalida III grupy. Podjął pracę jako referent w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Powrócił do działalności społecznej w Głównej Kwaterze ZHP jako członek GK. Rozkazem Naczelnika ZHP został powołany w skład komisji zagranicznej i normalizacyjnej jako stały delegat Naczelnika ZHP. Rozkazem personalnym Naczelnictwa ZHP L3 z dnia 15 czerwca 1949 r. został zwolniony z Naczelnictwa ZHP. Od 1954 r. do listopada 1950 r. był bezrobotny. W ostatnim okresie życia pracował jako redaktor podręczników dla szkół rolniczych w Państwowym Wydawnictwie Rolniczym i Leśnym.
Przypisy:
437. „Czuwaj” 1926, nr 9-10 z V-VI, s. 10.
438. Wniosek o nadanie Krzyża Niepodległości Michałowi Danielewskiemu „Skibie”, sygn. CAW WBH, KN 30 VI 1931
439. „Czuwaj” 1919, nr 1-2 z I-II, s. 1; 1921, nr 6 z XII, s. 4; 1922, nr 7 z I, s. 2; 1922, nr 8 z II, s. 3; 1923, nr 6 z 15 VI, s. 1, 2, 3; 1926, nr 9–10 z V-VI, s. 1-4; 1929, nr 6 z VII, s. 1, 2, 3; 1931, nr 3 z III, s. 7, 8; S. Dębowski, Była …, s. 7, 15, 16, 22-24; S. Dębowski, Sprawozdanie dotychczasowej działalności i Łomżyńskiej Drużyny imienia Tadeusza Kościuszki, XIV A Okręg Łomżyński /materiały z działalności 1916-19/18/, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 51; Legitymacja służbowa Stanisława Dębowskiego – nauczyciela Gimnazjum im. Marii Konopnickiej wydana w 1926 r., w: zbiorach I Liceum Ogólnokształcącego w Łomży; M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 421; Materiały harcerskie, w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; http://historialomzy.pl/stanislaw-debowski-mlot/, skan z 16 VIII 2017 r.; „Wspólna Praca” 1917, nr 5 i 6 z 15 III, s. s. 57, 58.
440. Relacja E. Dąbrowskiego, w zbiorach harcerskich ŁTN w Łomży; wywiad autora z E. Dąbrowskim; L. Żelechowski, Leon Kaliwoda, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 46; M. Mieszkowski, Erwin Dąbrowski HR, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 46, 47; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Erwinowi Dąbrowskiemu, sygn. CAW WBH, MN 2 VIII 1931.
441 Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Leopoldowi Gardockiemu, sygn. CAW WBH, MN 02 VIII 1931.
442. „Czuwaj” 1919, nr 5 z V, s. 2.
443. „Czuwaj” 1930, nr 9 z XII, s. 8.
444. „Czuwaj” 1919, nr 5 z V, s. 2, 16; 1921, nr 2 z V, s. 3, 4. 10.
445. „Czuwaj” 1919, nr 5 z V, s. 2; 1921, nr 2 z V, s. 10.
446. „Czuwaj” 1921, nr 2 z V, s. 10, 11, 16; W. Nekrasz, dz. cyt., s. 379.
447. „Czuwaj” 1930, nr 9 z XII, s. 7, 8.
448. „Czuwaj” 1920, nr 3 z III, s. 9; W. Nekrasz, dz. cyt., s. 379.
449. F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 401, 405; J. Grzymkowska–Kleidienstowa, Mój pierwszy dzień wolności, w: „Ziemia Łomżyńska” 1990, nr 4, s. 7, 8; F. Piaścik, Odzyskanie …, cz. IV, w: „Zeszyty Łomżyńskie” 2000, nr 3/11 z VII–IX, s. 9, 10; Pamiętnik Józefy Grzymkowskiej, w: zbiorach I Liceum Ogólnokształcącego im. Tadeusza Kościuszki w Łomży; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości dla Józefy Wiktorii Grzymkowskiej-Kleidienst, sygn. CAW WBH, MN 27 VI 1938.
450 Dziennik Personalny MSWojsk. Nr 6 z 23 III 1932 r., w: http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication?id=56574&tab=3, skan z 03 XII 2017; Wniosek o nadanie Krzyża Niepodległości dla A. Hauke-Nowaka, sygn. CAW WBH, KN 09 XI 1931; https://pl.wikipedia.org/wiki/Aleksander_Hauke-Nowak, skan z 03 XII 2017.
451. http://stanislawjankowskiagaton.pl/mlodosc/rodzina/czeslaw-jankowski-–-moj-ojciec/, skan z 23 V 2014 r.
452. Wniosek o nadanie Krzyża Niepodległości dla A. Jarnuszkiewicz, sygn. CAW WBH, KN – 237; „Gazeta Ludowa” 1947, nr 252 z 13 IX, s. 1; Relacja Anny Jarnuszkiewicz, w zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; „Wspólna Praca” 1925, nr 9 z 5 V, s. 7-9.
453. J. Jarnuszkiewicz, sygn. CAW WBH, MN 15 VI 1932; Relacja Anny Jarnuszkiewicz, w zbiorach ŁTN w Łomży; Leksykon harcerstwa, Warszawa 1988, s. 220-221.
454. M. Szczerbiński, K. Wasilewski, Działalność harcerstwa w zbiorowiskach polonijnych w latach 1919-1939, w: S. Łopato, L. Nowak, M. Szczerbiński, Studia z dziejów harcerstwa na obczyźnie (1912-1936), Gorzów Wielkopolski 2012, s. 143-144; Leksykon harcerstwa, Warszawa 1988, s. 220-221.
455. M. Szczerbiński, K. Wasilewski, dz. cyt., s. 157; Leksykon harcerstwa, Warszawa 1988, s. 220-221 (Światpol – organizacja powołana przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych do podtrzymywania więzów z ojczyzną przez Polaków poza granicami kraju).
