Od redakcji:
Nieodżałowanej pamięci Czesław Rybicki – historyk łomżyński, w swojej bardzo starannie udokumentowanej pracy pt. ”Rozwój skautingu na Ziemi Łomżyńskiej” przedstawia jako pierwszy w tak całościowy sposób, wydarzenia i postacie związane z powstaniem oraz rozwojem w Łomży i najbliższych okolicach w latach 1913-1920 polskiej idei skautingu, a następnie harcerstwa. W szczególności omówiona jest w niej geneza powstania w okresie odzyskiwania niepodległości pierwszych męskich i żeńskich drużyn harcerskich, specyfika ich działania, jak również udział łomżyńskich harcerzy w rozwoju i codziennym funkcjonowaniu struktur Polskiej Organizacji Wojskowej. Autor w swoim przełomowym dla łomżyńskiej myśli niepodległościowej opracowaniu, przywraca również pamięć o udziale harcerzy w walkach w obronie Łomży 1920 roku oraz w walkach o kształtowanie granic Polski. Przedruk pracy na portalu historialomzy.pl dokonany jest za zgodą rodziny śp. Czesława Rybickiego.
WYBRANE NOTKI BIOGRAFICZNE, BIOGRAMY (3)
16. Kleidienst–Klonowski Teodor „Gruda”, „Teodor Barski”
Fot. 23. Teodor Kleidienst. Zdjęcie z lat szkolnych
Źródło: Materiały harcerskie i peowiackie, w: zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży.
Ur. się 10 lutego 1897 r. w Łowiczu. Był szóstym dzieckiem w rodzinie farbiarza. Rodzina miała pochodzenie niemieckie, była wyznania ewangelickiego. Na skutek długiego zamieszkiwania w Polsce zostali zasymilowani i czuli się Polakami. W roku 1900 i 1902 w rodzinie tej przyszli na świat jeszcze dwaj synowie: Ludwik i Edward. Najstarszy brat Juliusz był nauczycielem szkół średnich w Łomży. Teodor w 1913 r. po ukończeniu 16 lat założył przysięgę skautową w drużynie, która na początku roku szkolnego 1916/17 przyjęła imię Tadeusza Kościuszki. Bracia byli organizatorami I Drużyny Harcerskiej im. Tadeusza Kościuszki. Teodor i Edward pełnili w niej funkcje drużynowych, a Ludwik był zastępowym. Juliusz był opiekunem harcerstwa z ramienia Rady Pedagogicznej w Męskiej Szkoły Handlowej i pierwszym komendantem łomżyńskiego XIV A Okręgu Związku Harcerstwa Polskiego508. Teodor Kleidienst 15 września 1915 r. został członkiem i obwodu X okręgu POW w Łomży. Był wówczas uczniem siódmej klasy Szkoły Handlowej. Przeszedł w Łomży kurs rekrucki i podoficerski. Kursy te prowadził komendant okręgu Kazimierz Moniuszko „Borecki”, porucznik I pułku Legionów. Teodor od 1 kwietnia 1916 r. był zastępcą komendanta obwodu Polskiej Organizacji Wojskowej w Łomży, a od 18 lipca 1918 r. pełnił obowiązki komendanta. Czynności te wykonywał z przerwami na studia w Warszawie509.
W styczniu 1918 r. przy I Drużynie Harcerskiej w Łomży zorganizowano oddział dywersyjny Polskiej Organizacji Wojskowej składający się z najstarszych w drużynie chłopców. Przysięgę odebrał od nich komendant Teodor Kleindienst „Gruda”. W latach 1916-1917 r. studiował malarstwo w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie. Z powodu gruźlicy w 1917 r. przerwał studia i powrócił do Łomży do brata Juliusza. Ponownie włączył się w prace harcerskie i działalność w Polskiej Organizacji Wojskowej. Po podleczeniu się z gruźlicy w 1918 r. Wstąpił na Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. W Warszawie również działał w Polskiej Organizacji Wojskowej. 10 listopada 1918 r., w swoje 21 urodziny, z ramienia POW uczestniczył w ochronie ubezpieczającej powitanie Józefa Piłsudskiego w Warszawie po jego powrocie z więzienia w Magdeburgu.
Fot. 24. Dyplom odznaczenia Teodora Kleidiensta Krzyżem Niepodległości
Źródło: Materiały harcerskie i peowiackie, w zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży.
- W 1918 r. z Warszawy udał się na wojnę z V pułkiem piechoty Legionów Polskich. Walki ukończył w stopniu plutonowego. Brał udział w obronie Lwowa. Po dwóch latach wrócił z wojska odznaczony Krzyżem Walecznych z okuciami. Podjął przerwane studia, które kontynuował z przerwami z powodu nawracającej choroby do 1923 r. Był uczniem prof. Stanisława Noakowskiego. W sierpniu 1922 r. poślubił Marię Żbikowską pochodzącą z Łomży, pierwszą drużynową żeńskiej drużyny harcerskiej. Z małżeństwa urodził się syn Zbigniew, który w czasie wojny był członkiem Armii Krajowej. Zginął w czasie powstania warszawskiego na Mokotowie.
Od 1924 r. Teodor Kleidienst brał udział w konkursach graficznych, a od 1933 r. w wystawach malarskich. Uprawiał malarstwo (olej, tempera, gwasz, akwarela), grafikę warsztatową (sucha igła, celografia, monotypia), grafikę użytkową (plakat, grafikę książkową, etykiety) oraz rysunek. W latach 1929–1931 studiował w Instytucie Sztuk Plastycznych w Warszawie.
W okresie międzywojennym był członkiem zawodowych stowarzyszeń artystów plastyków. W czasie okupacji i później w latach 1945–1949 kierował Pracownią Graficzną „Społem” w Warszawie.
W czasie II wojny światowej Teodor Kleidienst był uczestnikiem ruchu oporu i powstania warszawskiego. Po upadku powstania został wywieziony do obozu w Norymberdze. W czasie wojny sporadycznie używał nazwiska Klonowski. Czynił to na znak protestu przeciwko agresji Niemców na Polskę. W 1949 r., już sądownie, zmienił nazwisko na Klonowski. Od 1947 r. był członkiem Polskiego Związku Artystów Plastyków. Odbył wiele podróży artystycznych (Londyn – 1933, Belgia – 1933, Włochy – 1937, Francja – 1937, Sztokholm – 1939). Znalazło to odbicie w jego twórczości. Otrzymał bardzo wiele nagród za swoje prace na konkursach ogólnokrajowych i międzynarodowych, głównie w zakresie grafiki użytkowej. Wiele jego projektów doczekało się wdrożeń realizacyjnych. Utrata wzroku w jednym oku w 1964 r. zmusiła go do zaprzestania prac w zakresie grafiki użytkowej. Po wojnie brał udział 59 wystawach. Prace malarskie Teodora Klonowskiego znajdują się w zbiorach Ministerstwa Kultury i Sztuki, Stołecznej Rady Narodowej oraz w kolekcjach prywatnych w kraju, Nowym Jorku i w Los Angeles. Dorobek artystyczny w postaci 240 prac malarskich, 35 grafik i 123 rysunków świadczy o wielkiej pracowitości artysty i jego twórczym niepokoju.
Teodor Klonowski zmarł 23 października 1974 r. podczas przygotowań do dużej wystawy indywidualnej swoich prac. Został pochowany na warszawskim cmentarzu na tzw. Górce Węglowej. Za działalność niepodległościową odznaczony został Krzyżem Walecznych, Krzyżem Niepodległości i Odznaką Honorową „Orlęta” za udział w obronie Lwowa przed Ukraińcami510.
17. Kołomańska-Baraniecka Zofia „Oleńka”
Ur. 22 maja 1894 r. w Warszawie. W 1915 i 1916 r. była komendantką „Junactwa”. Ukończyła w Warszawie kursy nauczycielskie. W 1916 r. jako nauczycielka ludowa delegowana została z Warszawy do Grajewa. Miała rozwijać tam harcerstwo. W 1917 r. wstąpiła do POW i została mianowana komendantem miejscowym w mieście Grajewo. Pseudonim peowiacki „Oleńka”. Zofia Kołomańska na obszarze powiatu szczuczyńskiego sprawnie kierowała pocztą etapową, kolportowała bibułę, przechowywała broń oraz bardzo dobrze prowadziła pracę wywiadowczą. Współpracowała z nią grupa dzielnych peowiaczek. Rozlepiano na mieście odezwy, transportowano broń krótką i amunicję, rozprowadzano bilety loteryjne POW, zbierano fundusze na Skarb Narodowy, ukrywano poszukiwanych peowiaków. Dnia 11 listopada 1918 r. wzięła czynny udział w rozbrajaniu Niemców w Grajewie. W okresie międzywojennym mieszkała w Szczuczynie. Wyszła za mąż za Baranieckiego, starszego przodownika policji państwowej ze Szczuczyna511.
Fot. 25. Zofia Kołomańska-Baraniecka, Komendantka lokalna „POW” z Grajewa
Źródło: Wniosek o odznaczenie Zofii Baranieckiej Krzyżem Niepodległości, sygn. CAW WBH, KN 24 V 1932.
18. Kulągowski Tomasz
Uczeń Państwowego Gimnazjum im. Tadeusza Kościuszki w Łomży. Były harcerz I Drużyny im. Tadeusza Kościuszki w Łomży, ochotnik 233 pp. Zginął 17 sierpnia 1920 r. pod Nasielskiem koło wsi Głodowa, mając 17 lat. Został pochowany na cmentarzu w Nasielsku512.
19. Linenburg Włodzimierz
Ukończył 6 klas gimnazjum. w 1913 r. był organizatorem harcerstwa w Łomży. W 1916 r. wstąpił do POW. Brał udział w rozbrajaniu Niemców w 1918 r. w Łomży jako dowódca plutonu. Dnia 17 lutego 1920 r. wstąpił jako ochotnik do wojska i brał udział w walkach z bolszewikami. 16 maja 1925 r. w stopniu ppor. kawalerii został zwolniony z wojska kategorią D. Od tego czasu pracował jako zastępca komendanta Związku Strzeleckiego okręgu wołyńskiego, jako komendant powiatowy w Borszczowie i Toruniu oraz jako szef sztabu Związku Strzeleckiego w Poznaniu. Pracował w okresie przedwyborczym jako reprezentant Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem w powiecie łuckim i borszczowskim. Za pracę niepodległościową został odznaczony Medalem i Krzyżem Niepodległości, Krzyżem POW, Krzyżem Legionowym i brązowym Krzyżem Zasługi513.
20. Milewski Józef „Wężyk”
Ur. 12 kwietnia 1900 r. w Grajewie. Członek POW w Grajewie od 27 kwietnia 1917 r. do 18 listopada 1918 r. Pseudonim „Wężyk”. W 1918 r. wziął udział w rozbrojeniu Niemców w Warszawie i zdobyciu Cytadeli, Dworca Głównego (Wiedeńskiego) oraz siedziby żandarmerii przy ulicy Długiej. 22 listopada 1918 r. zaciągnął się jako ochotnik do 9 pułku ułanów walczącego w Krysowicach pod Lwowem. Jako podoficer liniowy wziął udział w całej kampanii bojowej 2 szwadronu pułku. Po wojnie ukończył kurs podoficerów gospodarczych i pracował w tym pułku jako żołnierz zawodowy w stopniu wachmistrza. W 1927 r. został zwolniony z wojska ze względu na chorobę serca. W 1928 r. na polecenie magistratu pracował jako komisarz wyborczy w Grajewie. Po wyborach wrócił do Warszawy i pracował jako kierownik warsztatu samochodowego, jako magazynier w Domu Handlowym A. Bernhard i jako gospodarz gmachów w Szpitalu Miejskim na Czystem514.
21. Penkala Franciszek
Uczeń VI klasy Państwowego Gimnazjum im. Tadeusza Kościuszki w Łomży. Harcerz I Drużyny im. Tadeusza Kościuszki w Łomży, ochotnik 233 pp. Zginął na fortach, w obronie Łomży. Przeżył 18 lat515.
22. Płóciennik Władysław
Ur. 27 lutego 1899 r. Warszawie. Ukończył Szkołę Ogólnokształcącą Dróg Żelaznych Warszawsko – Wiedeńskich i Szkołę Mechaniczno –Techniczną H. Wawelberga i R. Roleranda. W POW działał od marca do listopada 1918 r. jako jej organizator i współtwórca harcerstwa w Grajewie i okolicy. Pracował jako technik taksacyjny Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych w Szczuczynie. W nocy 1 czerwca 1918 r. został wraz z innymi peowiakami aresztowany przez niemiecką żandarmerię polową i po rewizji w domu, w kajdankach odprowadzony do aresztu wojskowego. W areszcie przebywał bez sprawy sądowej od 1 czerwca do 12 lipca 1918 r., 6 tygodni. Po zwolnieniu poddany był obserwacji policyjnej. Po wyjściu z aresztu przenosił fałszywe paszporty przeznaczone dla peowiaków z Ober – Ostu. Uczestniczył w rozbrojeniu Niemców w powiecie szczuczyńskim. Po odzyskaniu niepodległości pracował jako oficer zawodowy w i Baonie Saperów Legionowych w Modlinie. Odznaczony Medalem za wojnę 1918 – 1921, srebrnym Krzyżem Zasługi, Medalem Dziesięciolecia i Odznaką Pamiątkową Więźniów Ideowych. 516.
23. Pomarański Stefan „Stefan Borowicz”
Członek Polskich Drużyn Strzeleckich w Warszawie, ppor. I pułku piechoty, oficer Polskiej Organizacji Wojskowej, ostatni komendant Polskiej Organizacji Skautowej, naczelnik Głównej Kwatery ZHP, płk WP. Wizytował łomżyńskich harcerzy517.
24. Prokopowicz Piotr
Uczeń IV klasy Państwowego Gimnazjum im. Tadeusza Kościuszki w Łomży. Harcerz I Drużyny im. Tadeusza Kościuszki w Łomży, ochotnik 233 pp. Zginął na fortach. Przeżył 15 lat518.
25. Pusz Edward
Edward Pusz urodził się w Łomży w 1902 r. w gimnazjum został członkiem łomżyńskiego harcerstwa. Pełnił obowiązki plutonowego w I Drużynie Harcerskiej im. Tadeusza Kościuszki, a następnie był przybocznym w III Drużynie.
Stanisław Dębowski tak go scharakteryzował: „A nie było w Drużynie bardziej żołnierskiej natury niż Edek. Krętych dróg dla niego nie było, nie było wahań, nie było niemożliwości. W potrzebie potrafił i życie narazić – raczej umrzeć, niż zwątpić. Małomówny zazwyczaj, wypowiadał się zwięźle, trafnie i po głębokim namyśle. Prędzej zrobił niż powiedział. W słowach jego nie było dziecięcej paplaniny, która innych podczas silniejszych wrażeń dopadała, raczej przedwczesna dojrzałość, jakimś słonecznym pesymizmem i pobłażliwością owiana. Kochał Drużynę i Polskę, Niemców nienawidził, z całej duszy. Przez nikogo nieproszony i niewysyłany „dla własnej wiadomości” badał rozlokowanie wojska i urzędów niemieckich, wiedział, gdzie i kiedy pełni służbę najgorszy i najlepszy żołnierz załogi. Wiedział, w których magazynach jest benzyna, w których amunicja i broń.
Wiedział – ot tak sobie – na wszelki wypadek. Na wszelki wypadek zdobyte skądś resztki nafty i benzyny poumieszczał pod każdym bodaj najmniejszym mostkiem wkoło miasta, a po tym dopiero przyznał się do tego. Na wszelki wypadek miał gdzieś w stajni ukryty plecak z całym rynsztunkiem, wśród którego był i olbrzymi stalowy nóż „przerobiony na sztylet”, aby w razie powstania od razu być gotowym. Wytrwały i zwinny, często biegał, jako kurier, do sąsiednich miasteczek, czasami robiąc 80 km bez odpoczynku i bez snu.
A mimo całej wesołości, pogody miał w sobie powagę człowieka dorosłego. Często przychodził do mnie i siedział nieraz całymi godzinami w cichym mroku mojego pokoiku. Pytał wtedy o wiele i przeważnie o takie rzeczy, co do których i ja jeno miałem tylko domysły. Razem nieraz
181
szukaliśmy drogi. Żądał wiele, ale i dawał wiele. A przede wszystkim dawał szczery i zawsze sprawiedliwy sąd. Nie było wątpliwości, której by nie pokonał. Odważnie, prosto i szczerze. Gdy nie było zgody w zastępie – czekano na Edka, a on bez namysłu rozstrzygał. Nie narzucał swych przekonań nikomu, lecz zmuszał do szacunku”519.
Fot. 26. Edward Pusz jako uczeń VI klasy Państwowego Gimnazjum Męskiego
Źródło: „Czuwaj” 1930, nr 9 z XII, s. 9.
W styczniu 1918 r. został członkiem plutonu Polskiej Organizacji Wojskowej utworzonego ze starszych, wypróbowanych w trudnych sytuacjach harcerzy. Złożył przysięgę organizacyjną. Komendantem plutonu harcerskiego został Teodor Kleidienst, pełniący jednocześnie funkcję zastępcy komendanta obwodu łomżyńskiego Polskiej Organizacji Wojskowej. Jednostka ta wykonywała zadania dywersyjne i wywiadowcze. Zbierano informacje o liniach telekomunikacyjnych, lokacji jednostek wojskowych, wartach i magazynach. Chłopcy bardzo ambitnie wykonywali swoje zadania, wykazali się dużym sprytem, zmysłem organizacyjnym i często odwagą. Zapewnili obsługę kurierską komendy okręgu POW z najdalszymi strukturami okręgu, w tym z odległym obwodem augustowskim i komendami lokalnym powstałymi w odrębnej strefie okupacyjnej zwanej przez okupantów niemieckich Ober – Ostem. Granica między Ober – Ostem a gubernią łomżyńską była strzeżona przez wojsko i straż graniczną. Podobne straże strzegły przejść wzdłuż Narwi. Przeszkody te Edward Pusz i jego koledzy pokonywali pieszo, często w nocy. Unikali kontroli związanych z ograniczeniem przemieszczania się wprowadzonego przez władze niemieckie. Poruszali się nielegalnie, bez zezwoleń od władz niemieckich, te bowiem były bardzo trudne do uzyskania i wymagały wniesienia sporych opłat. Dnia 7 marca 1918 r. w ramach protestu wobec niesprawiedliwego dla Polski pokoju brzeskiego dokonał wraz z plutonem harcerskim wybicia szyb w strzeżonych wartami budynkach gubernatora, policji polowej i w innych obiektach. Rozlepiał na murach miasta odezwy antyniemieckie i proklamacje peowiackie. 11 listopada z pierwszą czternastką chłopców z plutonu harcerskiego rozpoczął rozbrajanie Niemców pod dowództwem Leona Kaliwody „Luczyńskiego”.
Fot. 27. Treść uzasadnienia wniosku o nadanie Medalu Niepodległości Edwardowi Puszowi napisana przez byłego komendanta X/IV Okręgu POW Jana Kraszewskiego „Karskiego”
Źródło: Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Edwardowi Puszowi, sygn. CAW WBH, MN 02 VIII 1931.
Po rozbrojeniu Niemców wstąpił do wojska wraz z plutonem harcerskim. Ze względu na młody wiek zwolniono ich z wojska i z rozkazu komendanta okręgu POW mieli powrócić do nauki520. W 1920 r. w odpowiedzi na odezwę Józefa Piłsudskiego, wzywającą do walki wszystkich zdolnych do noszenia broni, wstąpił do kompanii ochotniczej przy 33 pp w Łomży. Doceniono jego doświadczenie jako plutonowego I Drużyny, a później przybocznego III Drużyny. Został dowódcą sekcji harcerskiej w kompanii ochotniczej. Brał udział w pięciodniowej obronie Łomży na fortach w Piątnicy. Później walczył jako ochotnik w 233 pp i lidzkim pp. Poległ w bitwie pod Nasielskiem wraz z innymi łomżyńskimi harcerzami: Stefanem Wądołowskim, Antonim Śledziewskim i Tomaszem Kuligowskim521. Rana postrzałowa w głowę okazała się śmiertelna. Zmarł 28 sierpnia 1920 r. w miejscowości Kazuń, położonej między Modlinem a Nowym Dworem522.
26. Rudnicki Henryk
Harcerz I Drużyny Harcerskiej im. Tadeusza Kościuszki w Łomży. Do wojska wstąpił 11 listopada 1918 r. z Polskiej Organizacji Wojskowej. Od 1 sierpnia 1919 r. do 1 sierpnia 1920 r. w szlaku bojowym 33 pp. W czerwcu 1920 r. pod wsią Kaczyce, niedaleko Borodino na obszarze obecnej Białorusi, uczestniczył w rozpoznaniu bojem nieprzyjacielskich pozycji. Pomimo ostrzału artyleryjskiego, wykorzystując osłonę okopów i zboża, podszedł z dowodzoną przez siebie trzecią sekcją 8 kompanii 33 pp na odległość 20 – 30 kroków do pozycji nieprzyjacielskich i otworzył ogień z posiadanych karabinów ręcznych. Działanie to sprowokowało odpowiedź nieprzyjaciela z wszystkich stanowisk ogniowych. Uzyskane w ten sposób rozpoznanie sił pozwoliło na przygotowanie ataku 2 kompanii wojska. W ataku tym kpr. Henryk Rudnicki również uczestniczył, krocząc na czele swojej sekcji. Za czyn ten bezpośredni jego przełożony por. Stefan Węgleński wnioskował o odznaczenie go Krzyżem Virtuti Militari V klasy. 6 października 1919 r. pod Garbacicą z rozkazu dowództwa baonu zdobył folwark. Utrzymał się w nim przez trzy godziny mimo krzyżowego ognia karabinów maszynowych nieprzyjacielskiej piechoty. Umożliwiło to przygotowanie ostrzału artyleryjskiego i atak siódmej i ósmej kompani 33 pp zakończony zdobyciem nieprzyjacielskich pozycji. Za ten czyn odznaczony został rozkazem dowódcy 8 d. p nr 120. L. dz. 1526 z 21 maja 1921 r. Krzyżem Walecznych nr 12033. w sierpniu 1920 r. został ciężko ranny w pierś podczas bojów odwrotowych pod Wasilkowem i trafił do szpitala523.
27. Rudnicki Mateusz „Sęp”
Fot. 28. Mateusz Rudnicki „Sęp”
Źródło: Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości M. Rudnickiemu, sygn. CAW WBH, MN 21 IV 1937.
Ur. 23 X 1899 r. w Kruszy, gmina Turośl, powiat ostrołęcki. Rodzice: Jan i Zuzanna Pardo. W Turośli ukończył szkołę powszechną, a w 1915 r. wyjechał do Łomży, w której ukończył Seminarium Nauczycielskie. Podczas nauki w tej szkole 22 II 1917 r. wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej. Brał stały, czynny udział w pracach organizacji aż do jej likwidacji. Uczestniczył z bronią w ręku w rozbrojeniu Niemców 11 XI 1918 r. w Łomży, pełnieniu straży w przejmowanych mieście obiektach i w zbrojnej eskorcie z Łomży do Kolna opuszczających Łomżę Niemców. Od 14 VII 1920 r. do 27 XI 1920 r. przebywał na froncie jako ochotnik. W 1925 i 1926 r. odbył czynną służbę wojskową. W tym czasie ukończył Szkołę Podchorążych Piechoty w Skierniewicach. Pracował jako urzędnik w Powiatowej Komendzie Uzupełnień Warszawa Miasto I. Działał społecznie w Związku Peowiaków. Odznaczony: Odznaką Ochotniczą za 1920 r., krzyżem za rozbrajanie Niemców 11 XI 1918 r., Medalem Pamiątkowym za wojnę 1918-1921, Medalem Niepodległości524.
28. Rytelewski Aleksander
Ur. 26 października 1900 r. w Giełczynie koło Łomży. Syn Stanisława i Franciszki z Bargielskich. Do 1913 r. uczęszczał do rosyjskiej szkoły powszechnej. W roku 1922 r. ukończył Seminarium Nauczycielskie i zdał maturę. W czasie nauki szkolnej należał do Związku Harcerstwa Polskiego, który ściśle współpracował z Polską Organizacją Wojskową. W 1918 r. uczestniczył w rozbrajaniu Niemców. 22 lipca 1920 r. wstąpił jako ochotnik do 33 pp. Uczestniczył w obronie Łomży. Został przeniesiony do 23 pp. Wziął udział w całym szlaku bojowym tego pułku. Walczył pod Brześciem, Narewką, Krynkami, Łunną Brzostowicką, Oszmianą, Lidą, Święcianami Starymi i Nowymi. Po zawarciu rozejmu z bolszewikami, 7 listopada 1920 r. został zdemobilizowany.
1 listopada 1923 r. wstąpił do Szkoły Podchorążych Piechoty, 15 sierpnia 1926 r. w stopniu podporucznika został wcielony do 13 pp. Służył w nim kolejno na stanowiskach dowódcy plutonu, kompanii, plutonu pionierów, komendanta powiatowego przysposobienia wojskowego i oficera mobilizacyjnego. Zyskał opinię solidnego oficera, który bez względu na trudność wykona każde powierzone mu zadanie525.
29. Schmidt Tadeusz Antoni „Sęp”
Drużynowy II Drużyny Harcerskiej im. Józefa Piłsudskiego, pierwszy redaktor naczelny łomżyńskiego czasopisma harcerskiego „Czuwaj” i współredagujący w 1917 r. wraz z II Drużyną pismo „Drużyna”. Zmarł 31 stycznia 1919 r. po ciężkiej chorobie526.
30. Sobolewski Antoni
Ur. 5 maja 1902 r. w Łomży. Rodzice: Aleksander i Maria. Pochodził z patriotycznej rodziny. Dziadek, również Antoni Sobolewski, po powstaniu styczniowym w 1864 r. został zesłany na katorgę na Syberię. Stryj Henryk Sobolewski był bliskim współpracownikiem Józefa Piłsudskiego i jednym z organizatorów Polskiej Partii Socjalistycznej. Za tę działalność został zesłany na czteroletnią katorgę pod nazwiskiem Pawła Rezlera. Matka Antoniego, Maria Sobolewska, w 1905 r. przechowywała broń i odezwy PPS. Pomagała materialnie jej członkom, m.in. w wyjeździe J. Olszańskiego do Ameryki. Dwaj starsi bracia Antoniego służyli jako ochotnicy: Jan – w Legionie Polskim w Finlandii, a Dioskor w IV „Dywizji Syberyjskiej” pod dowództwem gen. Lucjana Żeligowskiego, od 1916 r. był członkiem „POW”. W 1920 r. trzej bracia Sobolewscy wzięli udział w obronie ojczyzny. Jan był ranny pod Grodnem, a Dioskor także był ranny i podczas odwrotu dostał się do niewoli.
Od 10 marca 1916 r. Antoni Sobolewski junior był członkiem I Drużyny Harcerskiej im. Tadeusza Kościuszki w Łomży. Przyrzeczenie złożył 18 lutego 1917 r. W maju 1917 r. odbył próbę na II stopień harcerski, a w sierpniu 1919 r. na III stopień, zdobywając sprawność służby ambulansowej i pływaka. W czasie służby harcerskiej pełnił funkcje od szeregowego harcerza po drużynowego. Odbył przeszkolenie na kilku kursach harcerskich, w tym na kursie dla zastępowych prowadzonym w 1917 r. przez drużynowego Leona Kaliwodę oraz wojskowe dla starszych harcerzy zorganizowane w 33 pp. Od lutego 1918 r. działał w harcerstwie i POW, której członkiem został we wrześniu 1918 r. 11 listopada 1918 r. wraz plutonem peowiackim pod dowództwem Leona Kaliwody złożonym ze starszych harcerzy wziął pod udział w rozbrojeniu Niemców w Łomży. Później przez kilka dni pełnił służbę wartowniczą na przejętych obiektach. Po rozbrojeniu nie został przyjęty do wojska z powodu nieodpowiedniego wieku. Był uczniem piątej klasy gimnazjum.
W 1920 r. był komendantem kolonii harcerskiej w Szablaku pod Łomżą. Po ogłoszeniu odezwy przez Obywatelski Komitet Obrony Państwa zlikwidował obóz i 16 lipca wraz ze starszymi uczestnikami obozu wstąpił jako ochotnik do 233 pp. Wziął udział w obronie Łomży. Uczestniczył z pułkiem w odwrocie pod Warszawę. Dnia 20 sierpnia 1920 r. zameldował się w Głównej Kwaterze ZHP w Warszawie i został odkomenderowany jako dowódca harcerskiego plutonu na granicę Górnego Śląska. 22 października 1920 r. został jako uczeń zwolniony z wojska. Po powrocie do Łomży do czerwca 1924 r., tj. do czasu ukończenia gimnazjum, pracował w harcerstwie. Pełnił funkcje przybocznego, drużynowego i prowadził zastęp starszych harcerzy. Ukończył studia w Warszawie. Od 1927 r. pracował zarobkowo, najpierw przez dwa lata w banku, a później w skarbowości państwowej. Ze względu na dużą wadę wzroku, krótkowzroczność i astygmatyzm, został całkowicie zwolniony od służby w wojsku. Odznaczony Medalem za wojnę 1918-1921 i Medalem Niepodległości527.
31. Śledziewski Antoni
Uczeń VIII klasy Państwowego Gimnazjum im. Tadeusza Kościuszki w Łomży, harcerz I Drużyny im. Tadeusza Kościuszki w Łomży. Zmarł od ran odniesionych 17 sierpnia 1920 r. pod Nasielskiem koło wsi Głodowa. Przeżył 20 lat528.
32. Śledziewski Władysław
Maturzysta Państwowego Gimnazjum im. Tadeusza Kościuszki w Łomży, ochotnik Wojska Polskiego, były harcerz. Zmarł od ran odniesionych w Białymstoku 20 lipca 1920 r. Przeżył 19 lat. 529
33. Wądołowski Stefan
Były komendant I Drużyny im. Tadeusza Kościuszki w Łomży. Uczeń VIII klasy Państwowego Gimnazjum im. Tadeusza Kościuszki w Łomży. Ochotnik 233 pp i lidzkiego pp. Zginął 17 sierpnia 1920 r. pod Nasielskiem koło wsi Głodowa. Przeżył 20 lat530.
34. Wnorowski Tadeusz „Brzeszczot”
Ur. 27 października 1899 r. w wsi Łątczyn w powiecie ostrołęckim. Dzieciństwo spędził na wsi w majątku rodziców. W wieku 6 lat rozpoczął nauczanie domowe. Pozwoliło ono na zdanie w roku 1909 do klasy pierwszej prywatnego progimnazjum w Ostrołęce. Uczył się w nim do trzeciej klasy włącznie. Wtedy to ojciec Tadeusza sprzedał majątek i rodzina przeniosła się do Łomży. W Łomży kontynuował naukę w czwartej klasie Polskiej Szkoły Handlowej, w której uczył się do szóstej klasy włącznie. W 1915 r. po zajęciu Łomży przez wojska niemieckie dowiedział się o wyruszeniu baonu warszawskiego na front. Wówczas uciekł z domu, wędrując przez ziemię łomżyńską i siedlecką do Lublina. 20 listopada 1915 r. w biurze werbunkowym w Lublinie przyjęty został do Legionów Polskich. Z początkiem grudnia udał się (drogą nielegalną) na front do i Brygady. 22 grudnia 1915 r. w Karasinie na Wołyniu wstąpił do 3 baonu I pułku piechoty pod dowództwo kpt. Wacława Wieczorkiewicza. W 1916 r. uczestniczył we wszystkich jego walkach, m. in. pod Styrem i Stochódem. Po przeniesieniu Legionów Polskich do Królestwa Polskiego i zakwaterowaniu I pułku w Łomży, a później w Zambrowie został przyjęty w stopniu szeregowca do szkoły oficerskiej. Skończył ją w czerwcu 1917 r. w Modlinie z wynikiem dobrym. Po lipcowym kryzysie przysięgowym jako żołnierz pochodzący z Królestwa Polskiego został internowany w Szczypiornie.
Z początkiem grudnia 1917 r. dzięki staraniom rodziców zwolniono go z obozu w celu kontynuowania nauki. Po powrocie do Łomży został przyjęty do klasy siódmej gimnazjum (dawnej Szkoły Handlowej). Warunkowo został promowany do klasy ósmej. Po wakacjach musiał zdać egzamin z łaciny i języka francuskiego. Do egzaminów tych jednak nie przystąpił, bowiem intensywnie pracował w harcerstwie i Polskiej Organizacji Wojskowej. Był członkiem II Drużyny Harcerskiej im. Józefa Piłsudskiego. W POW pełnił obowiązki komendanta szkoły żołnierskiej i podoficerskiej. Był też komendantem służby bezpieczeństwa okręgowego oddziału lotnego. Pod jego dowództwem dokonano kilku zamachów na żandarmów niemieckich po drugiej stronie Narwi w okolicy Łomży.
Po dekonspiracji jaka nastąpiła po likwidacji Zielińskiego, szpiega niemieckiej policji śledczej, zbiegł do Piotrkowa w zaborze austriackim. W celu dostania się do armii Hallera podał się za poddanego austriackiego. Wcielono go do 13 pp w Ołomuńcu. Z początkiem sierpnia 1918 r. wyjechał na front włoski do Tyrolu. We wrześniu 1918 r. wraz ze swoim pułkiem został dyslokowany do Siedmiogrodu na pogranicze z Rumunią. Wobec braku możliwości realizacji swoich planów dotyczących dostania się do armii Józefa Hallera, dokonał ucieczki przez Węgry, Wiedeń do Krakowa i stąd do Lublina.
Po odzyskaniu niepodległości wstąpił do grupy wojskowej uformowanej przez mjr. Wieczorkiewicza. Z 23 pp 20 listopada 1918 r. wymaszerował do Rawy Ruskiej. Po pierwszych walkach awansowano go na plutonowego i udzielono pochwały i klasy. W marcu został sierżantem, a w czerwcu 1919 r. podchorążym. Po opuszczeniu pułku przez majora Wieczorkiewicza przeniósł się do 3 baonu zapasowego w Lublinie. 16 września 1920 r. awansowany został na stopień porucznika. Od 18 września 1920 r. do 28 października 1920 r. przebywał na froncie z drugim pułkiem strzelców podhalańskich531. Przełożony Tadeusza Wnorowskiego w wystawionej w styczniu 1922 r. opinii napisał: „Wyborny oficer bojowy, nadzwyczaj odważny i porywający swym przykładem podwładnych. Pomimo młodego wieku posiada wszelkie dane na dowódcę kompanii. Oficer o wielkiej energii i inicjatywie, fachowo bardzo dobrze wyszkolony. Ze względu na jego wybitne zasługi na froncie odznaczony orderem Virtuti Militari, Krzyżem Walecznych”532.
Ostatnie lata służby ze względu na problemy zdrowotne w większości spędził na urlopach zdrowotnych i w szpitalach wojskowych. Zmarł 3 września 1925 r. w filii szpitala Okręgu nr V w Rajczy. Odznaczony Krzyżem Virtuti Militari V klasy nr 1430, Krzyżem Walecznych nr 17674; Odznaką Honorową I Brygady im. Józefa Piłsudskiego533.
35. Żbikowski Jan „Burek”
Maturzysta Państwowego Gimnazjum im. Tadeusza Kościuszki w Łomży. Ochotnik 201 pp. Służył w kompanii karabinów maszynowych. Został dwukrotnie ranny w bitwie pod Paprociami Wielkimi. Zmarł 9 sierpnia 1920 r. w niewoli bolszewickiej we wsi Pęchratka. Przeżył 18 lat534.
36. Żyłko Rena
Nie jest znana dokładana data ani miejsce urodzenia Reny Żyłkówny. Według przypuszczeń jej ciotecznego brata Ryszarda Enzela rokiem jej urodzenia mógł być 1900 lub 1902, miejscem urodzenia Kijów lub Łomża. Cecylia Zielińska, koleżanka szkolna, wskazała rok 1901 jako przypuszczalną datę jej urodzenia. Wychowywała się w polskiej patriotycznej rodzinie. Ojcem jej był Władysław Żyłko, sekretarz (pisarz) Sądu Okręgowego w Łomży. Matka, Antonina z Sienickich pracowała społecznie. W czasie i wojny niosła pomoc rannym jako pielęgniarka Czerwonego Krzyża. Mieszkali w starym domu na parterze, po parzystej stronie ulicy Pięknej pod nr 4-6, na rogu Wiejskiej od strony późniejszego Gimnazjum im. Marii Konopnickiej. Podwójna numeracja związana była z tym, że dom miał dwóch właścicieli, jedynie połowa była własnością rodziny Żyłków. W 1907 r. i kilku następnych latach na parterze tego domu mieściła się szkoła nauczania początkowego (freblówka) pani Haraburdy. Rena Żyłko wraz z Cecylią Zielińską ukończyły tę szkołę. W roku 1915, wraz z przesuwaniem się frontu, z Łomży zostały ewakuowane do Rosji różne urzędy i urzędnicy z rodzinami. Rena wraz z rodziną znalazła się w Kijowie. Tam uczęszczała do polskiej szkoły średniej pani Peretjatkowicz.
Po rewolucji październikowej ewakuowani łomżyniacy, a z nimi rodzina Żyłków powrócili do Łomży. Po powrocie z Rosji uczyła się pod koniec 1917, w 1918 i w 1919 r. w pensji dla dziewcząt Ireny Korzeniowskiej w Łomży, w której uzyskała maturę.
Do roku 1918 była harcerką i członkinią Polskiej Organizacji Wojskowej. Do roku 1919, w tym samym czasie co Halinka Jarnuszkiewicz, była plutonową drużynową jednej z harcerskich drużyn dziewcząt. Pracowała też w redakcji „Czuwaj”. Pisała teksty do tego pisma. W 1919 r. (według Ryszarda Enzela), a może w 1920 r. (według Cecylii Zielińskiej) wstąpiła wraz z matką na ochotnika do wojska. Wcześniej ukończyła szkolenie sanitarno – pielęgniarskie. Została żołnierzem Ochotniczego Legionu Kobiet stacjonującego w Wilnie w koszarach św. Anny. Tam też przeszła przyśpieszone szkolenie wojskowe w szkole podchorążych. W okopach zachorowała na gruźlicę. W 1922 r. zakończyła służbę w wojsku w stopniu kaprala podchorążego. Za zasługi wojenne odznaczona została Krzyżem Walecznych. Według Ryszarda Engela zmarła w Łomży w domu rodziców w roku 1925 lub 1927. Po śmierci została patronem IV Drużyny Harcerskiej przy Państwowym Gimnazjum im. Marii Konopnickiej w Łomży535.
535 Relacja Ryszarda Engela i Cecylii Zielińskiej, w zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; relacja Cecylii Zielińskiej w zbiorach autora.
Przypisy:
508. Relacja Marii Żbikowskiej Kleidienst–Klonowskiej, w zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; J. Kleidienst, Rodzina Kleidienst, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 14-35.
509. „Panteon Polski” 1928, nr 48 z IX, s. 11; E. Kleindienst, Zarys …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 449; J. Dziarski, K. Dzieniszewski, A. Jarnuszkiewicz, B. Karwasiński, A. Malanowska, J. Szabuńko, Z. Zdanowicz, dz. cyt., s. 344, 345; M. J. Olexińska, dz. cyt., s. 92; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Leopoldowi Gardockiemu, sygn. CAW WBH, MN 02 VIII 1931; Wniosek nadanie Krzyża Niepodległości Teodorowi Kleidienstowi, sygn. CAW WBH, KW – 241. Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Erwinowi Dąbrowskiemu, sygn. CAW WBH, MN 02 VIII 1931; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Jerzemu Jarnuszkiewiczowi, sygn. CAW WBH, KN – 241 (Jan Kraszewski, były komendant okręgu łomżyńskiego Polskiej Organizacji Wojskowej wydał opinię o oddziale harcerzy: „Wszyscy bez wyjątku, kilkunastu harcerzy odbyli następnie służbę ochotniczą w wojsku, w 1920 r. i choć połowa z nich odniosła rany nawet ciężkie, żadnych odznak za POW nie otrzymali, jakkolwiek zasługiwali na Krzyże Walecznych”).
510. Relacja Marii Żbikowskiej Kleidienstowej–Klonowskiej, w zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; Informator z wystawy prac Teodora Klonowskiego, w zbiorach Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; J. Kleidienst, Rodzina Kleidienst, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 16.
511. Wniosek o odznaczenie Zofii Baranieckiej Krzyżem Niepodległości, sygn. CAW WBH, KN 24 V 1932.
512. „Czuwaj” 1926, nr 9-10 z V-VI, s. 10.
513. Wniosek o nadanie Krzyża Zasługi dla Włodzimierza Linenburga, sygn. CAW WBH, KZ 26 – 275.
514. Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości dla Józefa Milewskiego, sygn. CAW WBH, MN 16 III 1937.
515. „Czuwaj” 1926, nr 9-10 z V-VI, s. 10.
516. Dokumenty odznaczeniowe Władysława Płóciennika, sygn. CAW WBH, OPWI /2677.
517. Akta personalne Stefana Pomarańskiego, sygn. CAW WBH, OPWI /2616.
518. „Czuwaj” 1926, nr 9-10 z V-VI, s. 10.
519. „Czuwaj” 1921, nr 2 z V, s. 5.
520. Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Jerzemu Jarnuszkiewiczowi, sygn. CAW WBH, MN 15 VI 1932.
521. „Czuwaj” 1922, nr 10, 11, 12 z IV, V, VI, s. 3; 1926, nr 9-10 z V-VI, s. 10; Lista …, dz. cyt., s. 720; W. Nekrasz, dz. cyt., s. 381, 382; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Edwardowi Puszowi, sygn. CAW WBH, MN 02 VIII 1931.
522. Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Jerzemu Jarnuszkiewiczowi, sygn. CAW WBH, MN 15 VI 1932; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Edwardowi Puszowi, sygn. CAW WBH, MN 02 VIII 1931.
523. Wniosek o odznaczenie Krzyżem Walecznych Henryka Rogowskiego, sygn. CAW WBH, KW 100/R-769.
524. Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości dla M. Rudnickiego, sygn. CAW WBH, MN 21 IV 1937.
525. Wniosek o nadanie Krzyża Zasługi dla A. Rytelewskiego, sygn. CAW WBH, KZ 17-1150.
526. „Czuwaj” 1919, nr 1 i II z I-II, s. 15.
527. Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości dla Antoniego Sobolewskiego, sygn.. CAW WBH, odrzucony 15 X1 1933; Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości dla Antoniego Sobolewskiego, sygn. CAW WBH, KK i MN 139 417 12.
528. „Czuwaj” 1926, nr 9-10 z V-VI, s. 10.
529. Tamże, s. 10.
530. Tamże, s. 10.
531. Akta personalne Tadeusza Wnorowskiego „Brzeszczota”, sygn. CAW WBH, Ap 4845.; Ap 8326; Ap 16420; Ap 13645; Wniosek o nadanie Krzyża Walecznych Tadeuszowi Wnorowskiemu „Brzeszczotowi”,, sygn. CAW WBH, KW 134/W-2050.
532. Akta personalne Tadeusza Wnorowskiego „Brzeszczota”,, sygn. CAW WBH, Ap 4845.
533. Akta personalne Tadeusza Wnorowskiego „Brzeszczota”, sygn. CAW WBH, Ap 4845; Ap 8326; Ap 16420; Ap 13645; Wniosek o nadanie Krzyża Walecznych Tadeusza Wnorowskiego „Brzeszczotowi”,, sygn. CAW WBH, KW 134/W-2050.
534. „Czuwaj” 1926, nr 9-10 z V-VI, s. 10.