Od redakcji:
Nieodżałowanej pamięci Czesław Rybicki – historyk łomżyński, w swojej bardzo starannie udokumentowanej pracy pt. ”Rozwój skautingu na Ziemi Łomżyńskiej” przedstawia jako pierwszy w tak całościowy sposób, wydarzenia i postacie związane z powstaniem oraz rozwojem w Łomży i najbliższych okolicach w latach 1913-1920 polskiej idei skautingu, a następnie harcerstwa. W szczególności omówiona jest w niej geneza powstania w okresie odzyskiwania niepodległości pierwszych męskich i żeńskich drużyn harcerskich, specyfika ich działania, jak również udział łomżyńskich harcerzy w rozwoju i codziennym funkcjonowaniu struktur Polskiej Organizacji Wojskowej. Autor w swoim przełomowym dla łomżyńskiej myśli niepodległościowej opracowaniu, przywraca również pamięć o udziale harcerzy w walkach w obronie Łomży 1920 roku oraz w walkach o kształtowanie granic Polski. Przedruk pracy na portalu historialomzy.pl dokonany jest za zgodą rodziny śp. Czesława Rybickiego.
Powstanie okręgowych i miejscowych skautowych struktur organizacyjnych w Łomży oraz ich akces do Polskiej Organizacji Skautowej i do Związku Harcerstwa Polskiego.
Po zajęciu Łomży w sierpniu 1915 r. przez wojska niemieckie powstały bardziej sprzyjające warunki do działalności skautowej. Aniela Malanowska na podstawie relacji świadków poinformowała, że gdy „strażak strącił toporkiem czarnego dwugłowego orła z fasady budynku pocztowego, łomżanie uświadomili sobie, że skończyła się niewola rosyjska” 27. Erwin Dąbrowski powiadomił o swojej przynależności do harcerstwa w Łomży w 1915 r. oraz o istnieniu przed 1916 r. w Łomży drużyny junackiej i szkoleniu jej przez Jana Kraszewskiego. W tej drużynie prowadzono skautową działalność szkoleniową i kurierską. Dąbrowski sam często jako kurier przenosił tajne pisma. W 1916 r. został zaprzysiężony i wciągnięty do Oddziału Zwiadowczego X okręgu Polskiej Organizacji Wojskowej” w Łomży. Składał się on ze starszych harcerzy. Noszono pocztę kurierską, wykonywano szkice i plany obiektów wojskowych oraz prowadzono szkolenie wojskowe. Oddział prowadził i szkolił Teodor Kleidienst oraz p.o. komendanta okręgu POW Leon Kaliwoda 28. Harcerstwo traktowane było jako organizacja szkolna, a szkoły podlegały samorządowi miejskiemu. Życzliwość Niemców dla swobodnej działalności harcerstwa była jednak pozorna, w rzeczywistości chodziło o pozyskanie przychylności Polaków podczas wojny, a głównie o polskiego rekruta. W świadomości łomżan dojrzewało przekonanie o konieczności przygotowań do odzyskania niepodległości spod okupacji niemieckiej. Szkoły uzyskały więcej swobody. Organizowano jawnie uroczystości narodowe, obchody powstań, święto 3 Maja, wystawiano polskie sztuki i recytowano poezję polskich autorów.
Harcerstwo czynnie uczestniczyło w tych poczynaniach i budziło aspiracje niepodległościowe. Opiekunem licznej organizacji harcerskiej Szkoły Handlowej z ramienia Rady Pedagogicznej został prof. Juliusz Kleidienst 29. Czasopismo „Wspólna Praca” poinformowało o powstaniu na początku lutego 1916 r. I Męskiej Drużyny Harcerskiej im. Tadeusza Kościuszki oraz o założeniu w dniu 24 marca 1916 r. Żeńskiej Drużyny Harcerskiej im. Emilii Plater 30. 1 sierpnia 1916 r. I Męska Drużyna Harcerska im. Tadeusza Kościuszki stała się członkiem Polskiej Organizacji Skautowej 31. Wysłano trzech druhów na dwutygodniowy kurs instruktorski, zorganizowany pod Warszawą przez Komendę Naczelną Polskiej Organizacji Skautowej. Pojechali na szkolenie Stanisław Dębowski „Młot”, Jan Grzymkowski „Kłos” i Tadeusz Schmidt „Sęp”. Organizatorzy zaplanowali 30–dniowe trwanie kursu. Opłata za udział w nim wyniosła 90 koron. Uczestnicy musieli mieć skończone 15 lat. Pierwszeństwo w uczestnictwie przysługiwało szarżom. Program zajęć przewidywał przygotowanie do egzaminu na skauta II klasy. Podczas kursu zaplanowano też egzamin na wszystkie stopnie skautowe oraz możliwość uzyskania odpowiedniej szarży w zależności od wyniku uzyskanego na egzaminie. Zajęcia na kursie zawierały treści wychowawcze, ideowe i technicznoskautowe. W planie szkolenia kursowego ujęto następujące działy: higienę i samarytankę, krajoznawstwo, wywiady, obozowanie, pionierkę, terenoznawstwo, sygnalizację, gimnastykę (system Linga), musztrę, służbę pożarniczą, sporty (jazdę konną, jazdę na rowerze, szermierkę, wioślarstwo, boks, dżu–dżitsu, pływanie z akcją ratunkową, śpiewanie). Chociaż kurs miał charakter bardziej wojskowy niż harcerski, to jednak był przydatny do pracy harcerskiej. Stanisław Dębowski opisał ten fakt jednoznacznie: „Okazało się, że kurs nie był harcerski, ale peowiacki, a kilku harcerzy dołączono do zespołu, by stanowili „przykrywkę dla Niemców” 32. Maria Żbikowska–Kleindienstowa na podstawie notatek męża Teodora Kleindiensta poinformowała, że kurs ten rozpoczął się 6 sierpnia 1916 r. i był 20–dniowy, a zorganizowała go Polska Organizacja Strzelecka 33.
Stanisław Dębowski opisał spotkanie i rozmowę z warszawskimi skautami.
„Po kilku zdaniach warszawiacy orzekli „Wy nie jesteście nasi”.
– „Jak to nie nasi?”.
– Zdumienie, gorzej, niż zdumienie. Niepokój, co to ma znaczyć?
– Wy jesteście z POS, a my z ZHP. Czy to nie wszystko jedno? Naturalnie, to ogromna różnica.
–A jaka?
– My jesteśmy prawdziwym skautingiem, a wy nie.
Nie można jednak było wyjaśnić, na czym ta ogromna różnica polega” 34.
Z kolei „Czuwaj” z 1921 r. powiadomił o pobycie łomżyńskich skautów w Warszawie i o uświadomieniu im, że oprócz Polskiej Organizacji Skautowej jest także inna organizacja skautowa. Zasiało to wątpliwości w ich dotychczasowym przekonaniu, że wszyscy skauci są braćmi. Spotkanie z warszawskimi skautami ze Związku Harcerstwa Polskiego podczas dwudniowego pobytu w Warszawie wywołało dylemat związany z pytaniem, który ruch skautowy jest prawdziwy. Łomżyńscy skauci nie potrafili udzielić sobie rozstrzygającej odpowiedzi, nikt inny też im w tym nie pomógł. W cichej, prowincjonalnej Łomży dyskusje o różnicach między jednym a drugim ruchem skautowym ucichły. Druhowie poznali w stolicy metodykę pracy harcerskiej oraz nawiązali ściślejsze kontakty z warszawskimi harcerzami. Dotychczas łomżyńscy harcerze nie utrzymywali żadnych kontaktów z komendą w Warszawie, głównie z powodu trudności komunikacyjnych 35.
Wacław Błażejewski i Jadwiga Raniecka–Bobrowska poinformowali, że już w maju 1916 r. Żeńska Komenda Naczelna Związku Skautek Polskich nawiązała kontakt z drużynami na prowincji, w tym z drużyną z Łomży 36. Jadwiga Raniecka–Bobrowska oceniała, że „rozwój drużyn po linii właściwej skautingowi hamowało nieuzgodnione z Komendą zakładanie „dzikich” drużyn, które przecież nie otrzymywały właściwego kierownictwa. Komenda nawiązała więc kontakty z zaczątkami skautingu na prowincji – we Włocławku, Skierniewicach, Radomiu, Siedlcach i Łomży” 37. Wacław Błażejewski wśród tych miast wymienia także Płock 38. Drużyny te zgłosiły akces do Związku Skautek Polskich. Współpracą z drużynami w terenie zajmował się Wydział Drużyn Prowincjonalnych prowadzony przez Helenę Gepnerównę 39.
Dnia 31 grudnia 1916 r. Zofia Grzymkowska w sprawozdaniu z działalności drużyny imienia Platerówny, Franciszek Piaścik, „Wspólna Praca” z 1917 r. oraz redakcja „Czuwaj” z 1919 poinformowali o sierpniu 1916 r. jako o dacie nawiązania kontaktu przez drużynę im. Emilii Plater z Polską Organizacją Skautową. „Czuwaj” z 1919 r. doniosło o przybyciu do Łomży z Warszawy delegata Polskiej Organizacji Skautowej w celu nawiązania kontaktu z łomżyńskim skautingiem. W niecałe dwa tygodnie po odjeździe delegata, dnia 15 sierpnia 1916 r. łomżyńskie skautki otrzymały pierwszy rozkaz z warszawskiej komendy. Zawarta w nim była nominacja Zofii Grzymkowskiej na drużynową, a Maria Żbikowska została plutonową 40. Zofia Grzymkowska w sprawozdaniu oznajmiła, że „zarówno drużynowa, jak i plutonowa już poprzednio wypełniały odpowiednie funkcje” 41. Drużyna ta, licząca 50 dziewcząt, weszła w skład organizacji. Dnia 1 i 2 listopada 1916 r. drużyna „platerówek”, dzięki oddelegowaniu do Warszawy Zofii Grzymkowskiej i Marii Żbikowskiej, wzięła udział w Walnym Zjeździe Skautowym w Warszawie, na którym dokonano połączenia istniejących organizacji w jeden Związek Harcerstwa Polskiego 42. Na zjeździe harcerskim ustalono, ze względu na dużą odległość do Lwowa i warunki wojenne, że siedzibą najwyższej władzy skautowej będzie Warszawa. Jeszcze pod koniec 1916 r. Związkowe Naczelnictwo Skautowe ze Lwowa zrzekło się zwierzchnictwa nad skautingiem w byłej Kongresówce 43. Główne kwatery, męska i żeńska, rozpoczęły porządkowanie spraw organizacyjnych i utworzyły komendy okręgowe. W skład komendy okręgowej wchodził komendant, jego zastępca, sekretarz i skarbnik, czyli od czterech do pięciu osób. Komendanci zobowiązani byli do kontrolowania istniejących drużyn, zakładania nowych, organizowania kursów instruktorskich, obozów i kolonii, utrzymywania kontaktów z Główną Kwaterą, współpracy z nauczycielstwem, drużynowi – do składania w komendzie okręgu comiesięcznych sprawozdań z pracy i planów pracy drużyn, zaś okręg – do przekazywania co miesiąc Głównej Kwaterze tzw. pogłównego. Od harcerki przekazywano 4 grosze 44. W pierwszych miesiącach po połączeniu organizacji harcerskich Główna Kwatera – organ wykonawczy była wspólna dla obu organizacji, męskiej i żeńskiej. Po trzech miesiącach nastąpił podział pracy i organizacja żeńska utworzyła własną Główną Kwaterę. Drużyny w terenie przydzielone zostały do kilkunastu podwójnych okręgów (męskich i żeńskich), które podlegały odpowiednim Głównym Kwaterom 45.
2 listopada 1916 r. I Męska Drużyna Harcerska im. Tadeusza Kościuszki wraz z Polską Organizacja Skautową stały się członkami Związku Harcerstwa Polskiego. Łomżyńskie drużyny harcerskie męskie i żeńskie weszły w skład XIV okręgu Związku Harcerstwa Polskiego. Podporządkowane zostały Komendzie Naczelnej 46.
31 grudnia 1916 r. drużynowa Zofia Grzymkowska poinformowała, że w związku z tym, że komenda okręgu w Łomży nie została jeszcze powołana, wysłała raport o pracy Drużyny imienia Emilii Plater bezpośrednio do Komendy Naczelnej 47.
W sprawozdaniu sporządzonym w tym samym dniu Zofia Grzymkowska zamieściła informację, że „Patronatu dotąd w naszym okręgu nie ma. Komenda okręgu nie jest jeszcze mianowana” 48. „Harcmistrz” z marca 1917 r. donosił, że Główna Kwatera Związku Harcerstwa Polskiego nie będzie mogła w tym roku zorganizować wielkiego zlotu dla wszystkich drużyn z Królestwa Polskiego. Nie udało się uzyskać informacji o zorganizowaniu mniejszych zlotów w poszczególnych okręgach. „Harcmistrz” swoją publikacją wskazał kierunek pracy w okręgach: „Natomiast dla ożywienia pracy pożądane byłoby przygotowanie szeregu zlotów miejscowych w poszczególnych większych środowiskach ruchu, więc w Zagłębiu Dąbrowskim, Łodzi, Radomiu, Lublinie, Siedlcach, Łomży i Płocku. Każdy zlot objąłby drużyny miejscowego okręgu oraz okręgów przyległych” 49.
Kontakt z centralą Polskiej Organizacji Skautowej, której łomżyńska męska komórka skautowa stała się 1 sierpnia 1916 r. członkiem, ograniczał się tylko do przekazywania comiesięcznych raportów i odpisów od składek. Otrzymywano bardzo nieliczne instrukcje. W czasie wakacji 1916 r. przeprowadzona została
Fot. 1. Mapa XIV okręgu Związku Harcerstwa Polskiego (łomżyńskiego)
Źródło: Mapy okręgów „ZHP”, AAN, zespół 76, sygn. 16.
wizytacja łomżyńskich skautów przez Stefana Pomarańskiego, szefa Głównej Kwatery Polskiej Organizacji Skautowej z Warszawy. Maria Żbikowska-Kleidienstowa poinformowała, że wizytator Stefan Pomarański w 1916 r. przebywał w Łomży dwukrotnie. Z zachowanych notatek Teodora Kleindiensta także wynika, że wizytator dwa razy przebywał w Łomży. Zdarzenia te stanowiły wyjątek w relacjach z władzami z Warszawy. Wobec takiej sytuacji i bardzo znacznego wzrostu ilości członków po rozpoczęciu roku szkolnego 1916/1917 pluton samodzielnie przemianował się w I Męską Drużynę Harcerską im. Tadeusza Kościuszki 50.
Juliusz Kleidienst, nauczyciel łaciny w polskiej Szkole Handlowej w Łomży podjął próbę nawiązania współpracy z centralą skautową w Warszawie. Dnia 11 sierpnia 1916 r. napisał list do K. Chmielewskiego ze Stowarzyszenia Nauczycieli Polskich w Warszawie.
List zawierał następującą treść:
„Łomża 11 VIII 1916.
Proszę uprzejmie Wielmożnego Pana o poinformowanie nas:
1) Czy istnieje w Warszawie jaki organ skautów?
2) Czy zawiązała się Naczelna Komenda Skautów dla Królestwa Polskiego?
3) Czy organizuje się w Warszawie jakie kursa skautowe?
4) Czy istnieje w Warszawie sekcja dla skautingu prowincjonalnego?
W oczekiwaniu łaskawej odpowiedzi na powyższe pytania pozostaję z wysokim poważaniem.
J. Kleindienst” 51.
Drużyna wystąpiła do Naczelnej Komendy Polskiej Organizacji Skautowej z raportami, w których były prośby o zatwierdzenie na stanowisku drużynowego Juliusza Kliendiensta, na stanowisku zastępcy drużynowego Stanisława Dębowskiego „Młota” i na stanowiskach plutonowych Jana Grzymkowskiego „Kłosa” i Tadeusza Schmidta „Sępa”. W raporcie zawarto pytanie, czy szarże mają być mianowane, czy też dobierane. Zachowała się odpowiedź Naczelnej Komendy Polskiej Organizacji Skautowej na wątpliwości zawarte w pierwszym raporcie drużyny im. Tadeusza Kościuszki, przekazanym do Komendy Miejscowej w Łomży, a następnie do Warszawy. Naczelna Komenda odpowiedziała: „Cieszy nas bardzo, że druh Juliusz Kleidienst zajął się skautingiem, sądzę jednak, że może być na razie waszym doradcą ideowym. Uważamy, że na stanowisku drużynowego Wy wystarczyć możecie. Z rozkazu L 2 Łomżyńskie stanowić będzie odrębny okręg. Czy by nie lepiej było, by druh Kleindienst objął kierownictwo okręgu męskiego? Rozważcie i odpowiedzcie” 52.
Po wyjeździe jesienią 1916 r. druha Teodora Kleindiensta na studia do Warszawy plutonowi zapoczątkowali wspólne spotkania w celu polepszenia kontaktu między sobą. Powstała Rada Plutonowych. Na niej zapadały najważniejsze decyzje dotyczące drużyny. Stała się ona najwyższą władzą w drużynie. Brakowało jednak głosu decydującego, ostatniej instancji w procesie podejmowana decyzji. W tym celu wybrano prof. Szkoły Handlowej Juliusza Kleindiensta na drużynowego. Pismo „Wspólna Praca” z 15 marca 1917 r. poinformowało, że „Jest on dziś komendantem drużyny, a zarazem całego Okręgu Łomżyńskiego” 53.
Organizacja skautowych władz okręgowych w Łomży przeciągnęła się w czasie. Powodem był utrudniony kontakt z Naczelną Komendą Związku Harcerstwa Polskiego. Zachowała się korespondencja w tej sprawie wysłana do władz w Warszawie.
9 kwietnia 1917 r. druh Juliusz Kleindienst napisał:
„Wobec nieotrzymania od N. K. żadnych instrukcji co do granic Okręgu i jego organizacji oraz regulaminu określającego jego atrybucje i prace, Okręg XIV – A Łomżyński jak dotąd nie istnieje. Uważam, iż dopóki nie zostanie ustalona komunikacja między N. K. a prowincją, dopóki nie będą nadchodziły regularnie wszystkie wydawane przez N. K. rozkazy i instrukcje (od stycznia poza żądaniem nadesłania pogłównego nic nie otrzymaliśmy), o zorganizowaniu pracy okręgowej nie może być mowy.
Juliusz Kleindienst p.o. drużynowego Łomżyńskiej Drużyny im. Tadeusza Kościuszki”
Fot. 2. Pierwsza strona listu Juliusza Kleidiensta do Głównej Kwatery Związku Harcerstwa Polskiego
Źródło: AAN, zespół 76, sygn. 51.
Fot. 3. Druga strona listu Juliusza Kleidiensta do Głównej Kwatery Związku Harcerstwa Polskiego
Źródło: AAN, zespół 76, sygn. 51
Od 21 kwietnia 1917 r. Zofia Grzymkowska rozpoczęła podpisywanie raportów i korespondencji do Głównej Kwatery Związku Harcerstwa Polskiego jako komendantka okręgu XIV B 55. Stanisław Dębowski „Młot” 6 maja 1917 r. w raporcie do Głównej Kwatery napisał: „Słowem praca nasza rozwija się dobrze; daje się tylko odczuć brak Komendanta Okręgu i brak związku przez to z Komendą Naczelną” 56.
Fot. 4. List Zofii Grzymkowskiej do Naczelnej Kwatery Związku Harcerstwa Polskiego w Warszawie z dnia 16 czerwca 1917 r.
Źródło: AAN, zespół 76, sygn. 52.
Tadeusz Schmidt „Sęp”, zastępca drużynowego drużyny imienia Tadeusza Kościuszki w piśmie z 14 czerwca 1917 r. do Naczelnej Komendy poinformował, że przyjedzie do niej jeden z łomżyńskich plutonowych w celu zasięgnięcia informacji o utrzymaniu z nią kontaktu i w sprawie omówienia innych kwestii 57.
Po zwizytowaniu większych środowisk harcerskich na terenie Kongresówki przez ks. komendanta Jana Mauersbergera i delegatów Głównych Kwater (męskiej i żeńskiej) utworzone zostały okręgi męskie i żeńskie. Numery okręgów dla określonego obszaru terytorialnego były jednakowe, z tym, że do okręgu męskiego dopisywano literę A, a do okręgu żeńskiego literę B. Według danych z czerwca 1917 r. Łomża stanowiła samodzielny żeński okręg harcerski o numerze XIV B z jedną drużyną z czternastoma dziewczętami 58.
9 listopada 1918 r. Naczelny Inspektorat Harcerski dawny okręg łomżyński XIV B przyłączył do wydziału prowincjalnego Inspektoratu Warszawskiego. Komendantką inspektoratu została Helena Gepnerówna 59.
5 października 1919 r. na zbiórce łomżyńskiego hufca odczytano rozkaz o zmianach na stanowiskach funkcyjnych w drużynach. Drużynową I Drużyny im. Wandy została Halina Iwanicka, a przyboczną Maryla Rudzińska. Komendantką II Drużyny im. Emilii Plater została Kazimiera Wąsowska, przyboczną Maria Płońska. Kierownictwo III Drużyny im. Marii Konopnickiej objęła Sewerka Chełchowska. W IV Drużynie im. Królowej Jadwigi rola drużynowej przypadła Jadwidze Ramatowskiej. Komendantką hufca została Janina Ramatowska. 7 grudnia w związku z zaplanowanym wyjazdem Janiny Ramatowskiej obowiązki komendantki hufca powierzono Stanisławie Dziewanowskiej. Do czasu swojego wyjazdu z Łomży Janina Ramatowska pełniła obowiązki adiutantki komendantki i sekretarki okręgu – obwodu 60.
W celu sprawnego funkcjonowania i dobrego kontaktu z centralą w Warszawie w 1919 r. powołano w Łomży kancelarię obwodu. W strukturze kancelarii istniał wydział prowincjonalny, skarbowy i wydział pośrednictwa między Warszawą a Łomżą. Wydział prowincjonalny zajmował się utrzymaniem kontaktu z wszystkimi drużynami w guberni łomżyńskiej, dbaniem o ich rozwój, załatwianiem wszelkich spraw związanych z działalnością drużyn i odbieraniem raportów z ich pracy. Wydział skarbowy pobierał wyznaczony podatek na działalność kancelarii i na utrzymanie wydawnictwa obwodu łomżyńskiego. W razie potrzeby udzielał drużynom pożyczek. Finanse pozyskiwał przy pomocy drużyn harcerskich m.in. poprzez organizację przedstawień amatorskich, zabaw w Ogrodzie Spacernym, odczytów, darowizn, pogłównego i wsparcia od Patronatu Harcerskiego. Wydział pośrednictwa między Warszawą a Łomżą zbierał raporty wszystkich drużyn z obwodu, przetwarzał je na raporty ogólne i cyklicznie przesyłał do Komendy Głównej w Warszawie. Pośredniczył we wszystkich sprawach, jakie zachodziły między Komendą Obwodu a Komendą Główną w Warszawie, dbał o regularność korespondencji, otrzymywania rozkazów, gazet itp. Kancelaria obwodu mieściła się w tymczasowej siedzibie, w mieszkaniu Włodzimierza Linenburga przy ulicy 3 Maja I. 2, m. 3 61, a pod koniec roku w mieszkaniu Edwarda Kleidiensta przy ulicy Sienkiewicza 8 62.
„Czuwaj” z 1921 r. poinformowało, że w hufcu łomżyńskim z początkiem marca 1920 r. powołano wydział prowincjonalny. Hufiec swoją działalnością obejmował drużyny z Zambrowa, Kolna i Ostrołęki, które istniały już w 1919 r. 63.
Przypisy:
27 J. Dziarski, K. Dzieniszewski, A. Jarnuszkiewicz, B. Karwasiński, A. Malanowska, J. Szabuńko, Z. Zdanowicz, 380 lat Szkoły Średniej Ogólnokształcącej w Łomży 1614-1994, Warszawa 1994, s. 341.
28 Wniosek o nadanie Medalu Niepodległości Erwinowi Dąbrowskiemu, sygn. Centralne Archiwum Wojskowe Wojskowe Biuro Historyczne, dalej: CAW WBH, MN 2 VIII 1931 r
29 J. Dziarski, K. Dzieniszewski, A. Jarnuszkiewicz, B. Karwasiński, A. Malanowska, J. Szabuńko, Z. Zdanowicz, dz. cyt., s. 341.
30 „Wspólna Praca” 1917, nr 5 i 6 z 15 III, s. 57.
31 XIV A Okręg Łomżyński /materiały z działalności 1916 -19/18/, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 51; „Czuwaj” 1921, nr 6 z XII, s. 4; „Wspólna Praca” 1917, nr 5–6 z 15 III, s. 57, 58.
32 „Czuwaj” 1921, nr 6 z XII, s. 4; S. Dębowski, Była .., s. 14, 15, 16; Maria Grzymkowska-Kleindienstowa (żona Teodora Kleidiensta), w: zbiorach harcerskich Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; „Wiadomości Skautowe” 1916, nr 8 z 16 IV, s. 6 (Uczestnicy kursu zobowiązani byli do posiadania następującego ekwipunku: plecaka, peleryny lub innego nakrycia, koca, pasa skórzanego, 3 zmian bielizny, 6 par skarpetek, 6 chusteczek do nosa, 3 ręczników, 2 prześcieradeł, menażki, noża, łyżki, widelca, manierki, szklanki turystycznej, noża skautowego lub scyzoryka, 2 ściereczek, 4 woreczków na racje, szczotki do butów i ubrania, mydła, przyborów do szycia, grzebienia, szczoteczki do zębów, zapałek, kajetu i ołówka, książeczki do nabożeństwa. Ponadto zalecano posiadanie swetra, dodatkowych butów i latarki elektrycznej. Ubranie powinno być mocne, wskazany mundur skautowy.); „Wspólna Praca” 1917, nr 5–6 z 15 III, s. 57, 58.
33 Maria Grzymkowska-Kleindienstowa, dz. cyt., w: zbiorach harcerskich Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży (brak informacji czy użyta nazwa Polska Organizacja Strzelecka jest pomyłką relacjonującej czy błędem zapisu); E. Kleindienst, Zarys rozwoju harcerstwa męskiego na gruncie łomżyńskim, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 447.
34 S. Dębowski, Była …, s. 13, 14.
35 „Czuwaj” 1921, nr 6 z XII, s. 4; S. Dębowski, Była …, s. 13-15; M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 403; „Wspólna Praca” 1917, nr 5–6 z 15 III, s. 57, 58.
36 W. Błażejewski, s. 75, 76, 116, 117; J. Raniecka–Bobrowska, Harcerki 1911–1939. Historia, Program, wychowanie. Warszawa 1990, s. 328.
37 W. Błażejewski, dz. cyt., s. 116, 117; J. Raniecka–Bobrowska, dz. cyt., s. 328.
38 W. Błażejewski, dz. cyt., s. 116, 117.
39 W. Błażejewski, s. 116, 117; J. Raniecka–Bobrowska, dz. cyt., s. 328.
40 W. Błażejewski, dz. cyt., s. 113, 122; „Czuwaj” 1919, nr 3 z III, s. 3 (informacja o pierwszym rozkazie z warszawskiej komendy Polskiej Organizacji Skautowej jest nieprecyzyjna, bowiem komenda tej organizacji mieściła się w Piotrkowie); E. Grodecka, dz. cyt., cz. II, s. 85; 1922, nr 7 z I, s. 2; M. M. Drozdowski, dz. cyt., cz. I, s. 15; J. Opieńska-Blauth, dz. cyt., s. 41; F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 401; Sprawozdanie z działalności Drużyny imienia Emilii Plater, Okręg Łomżyński /materiały z działalności harcerstwa żeńskiego. /1916-19/18/, AAN, zespół 76, zespół – ZHP sygn. 52; „Wspólna Praca” 1917, nr 5–6 z 15 III, s. 57.
41 Sprawozdanie z działalności Drużyny imienia Emilii Plater, Okręg Łomżyński /materiały z działalności harcerstwa żeńskiego. /1916-19/18/, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 52.
42 W. Błażejewski, dz. cyt., s. 113, 122; „Czuwaj” 1919, nr 3 z III, s. 3; 1922, nr 7 z I, s. 2; E. Grodecka, dz. cyt., cz. II, s. 85; M. M. Drozdowski, dz. cyt., cz. I, s. 15; J. Opieńska-Blauth, dz. cyt., s. 41; F. Piaścik, Historia …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 401; „Wspólna Praca” 1917, nr 5–6 z 15 III, s. 57.
43 J. Opieńska-Blauth, dz. cyt., s. 41, 42.
44 Tamże, s. 42.
45 W. Błażejewski, z dziejów harcerstwa polskiego (1910–1939), Warszawa 19185, s. 102, 103.
46 Sprawozdanie z dotychczasowej działalności I Drużyny im. T. Kościuszki w Łomży z 6 V 1917 r., – XIV A Okręg Łomżyński /materiały z działalności 1916 -19/18/, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 51; M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 417, 418; J. Raniecka–Bobrowska, dz. cyt., s. 39, 40; „Wspólna Praca” 1917, nr 5–6 z 15 III, s. 57, 58; A. Zawadzka, dz. cyt., s. 42.
47 Raport L1 z pracy Drużyny imienia Emilii Plater, – Okręg Łomżyński /materiały z działalności harcerstwa żeńskiego. /1916 -19/18/, AAN, zespół 76– ZHP, sygn. 52.
48 Sprawozdanie z działalności Drużyny imienia Emilii Plater, Okręg Łomżyński /materiały z działalności harcerstwa żeńskiego. /1916 -19/18/, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 52.
49 „Harcmistrz” 1917, nr 1 z III, s. 14.
50 Akta personalne Stefana Pomarańskiego, sygn. CAW WBH, OPWI /2616; „Czuwaj” 1921, nr 6 z XII, s. 4; S. Dębowski, Była.., dz. cyt., s. 15, 16; A. Dobroński, dz. cyt., s. 215; E. Kleindienst, Zarys …, w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 447; F. Piaścik, Historia .., w: M. Mieszkowski, dz. cyt., t. II, s. 402, 403; M. J. Olexińska, Polskie pseudonimy wojskowe 1908 – 1918. Związek Walki Czynnej – Związek Strzelecki – Polskie Drużyny Strzeleckie–Legiony Polskie – Polska Organizacja Wojskowa – V Dyw. Syberyjska, Lwów 1928, s. 15; E. Szleszyńska, Początki …, w: „Ziemia Łomżyńska” 1990, nr 4, s. 130; „Wspólna Praca” 1917, nr 5 i 6 z 15III, s. 57, 58; Zapiski Teodora Kleindiensta, w zbiorach harcerskich Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży; relacja Marii Żbikowskiej Kleindienstowej, żony Teodora Kleindiensta, w zbiorach harcerskich Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego w Łomży.
51 List J. Kleindiensta do K. Chmielewskiego ze Stowarzyszenia Nauczycieli Polskich w Warszawie, XIV A – Okręg Łomżyński /materiały z działalności 1916 -19/18/, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 51.
52 Raport I Drużyny imienia Tadeusza Kościuszki w Łomży za okres od 1 XI do 1 XII 1916 r., od 15 XII 1916 do 1 i 1917 r., XIV A Okręg Łomżyński /materiały z działalności 1916 -19/18/, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 51.
53 „Wspólna Praca” 1917, nr 5 i 6 z 15 III, s. 57.
54 List Juliusza Kleindiensta do Naczelnej Komendy Związku Harcerstwa Polskiego w Warszawie, – XIV A Okręg Łomżyński /materiały z działalności 1916 -19/18/, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 51.
55 Korespondencja i raporty komendantki żeńskiego Okręgu Harcerskiego XIV B do Głównej Kwatery Związku Harcerstwa Polskiego w Warszawie; Okręg Łomżyński /materiały z działalności harcerstwa żeńskiego. /1916-19/18/, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 52.
56 Karta pocztowa wysłana przez T. Schmidta do Naczelnej Komendy Związku Harcerstwa Polskiego w Warszawie, XIV A Okręg Łomżyński /materiały z działalności 1916 -19/18/, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 51.
57 – XIV A Okręg Łomżyński /materiały z działalności 1916-19/18/, AAN, zespół 76 – ZHP, sygn. 51.
58 M. M. Drozdowski, dz. cyt., cz. I, s. 178, 179; E. Grodecka, dz. cyt., cz. II, s. 99, 100; A. Zawadzka, dz. cyt., s. 42, 43.
59 „Czuwaj” 1919, nr 1 i 2 z I-II, s. 13.
60 „Czuwaj” 1920, nr 1 z I, s. 9.
61 „Czuwaj” 1919, nr 3 z III, s. 13.
62 „Czuwaj” 1919, nr 6 z XI, s. 9; Jan Kubrak „Jałowiec”, CAW WBH, wniosek odrzucony 25 VI 1938.
63 „Czuwaj” 1919, nr 3 z III, s. 15.
cdn.